Zokirjon saidboboyev tarixiy geografiya

4. XX asrning 20-80-yillarida zbekistonning iqtisodiy geografiyasi
zbekiston hukumati 1922 yilda suorish ishlariga katta miqdorda mabla ajratdi. Bu ishlar zbekiston SSR tuzilgach, yanada avj oldirib yuborildi. Urus.hgacha blgan davrda respub-likada Darom, Narpay, Savay, Dalvarzin, Loon, Katta Far-ona kanallari, Kattaqron suv ombori kabi kplab suv inshootlari qurildi.
Chirchiq-Ohangaron vodiylarida, Zarafshon daryosi havzasida, shuningdek, Qashqadaryo va Surxondaryo irrigasiya tarmoqlari ancha yaxshilandi. 1929-1933 yillarda bu sohaga 234,9 million rubl sarflandi. Birgina 270 km. blgan Katta Farona kanali 45 kun ichida qurib bitkazildi (1939 yil). Buning natijasida Farona vodiysida 60 ming gektar bz chlli yerlar zlashtirilib, 500 ming gektar yerni suv bilan ta'minlash imkoniyati yaratildi.
174
Sovetlar hokimiyatining tgan asrning 20-30-yillarida amalga oshirgan ma'muriy-buyruqbozlik va zravonlik siyosatining yorqin ifodasi qishloqda tkazilgan jamoalashtirish jarayonida namoyon bldi.
1929 yilning ikkinchi yarmi va 1930 yil boshlarida bu jarayon zbekistonda ham boshlanib ketdi. zbekiston partiya va hukumatining 1930 yil 17 fevraldagi „Jamoalashtirish va quloq xjaliklarini tugatish tg'risida"gi qarorida respublikaning 17 ta tumanida yoppasiga jamoalashtirishni amalga oshirish vazifasi belgilangan edi. 1929 yil oktyabriga qadar respublikadagi dehqon xo'jalMarining 3,4 foizi kolxozlarga kirgani holda, 1930 yil martiga kelib dehqon xo'jalMarining 47 foizi kokozlashtirilgan edi.
Ma'muriy tazyiq, oshkora zravonlik, iqtisodiy terror usullari va shu kabi ta'sir choralarini uzluksiz qllanilishi natijasida kolxoz qurilishi sezilarli sur'atlarda rivojlantirib borildi. 1932 yil oxiriga kelib umuman zbekistondajamoalashtirilganxjaliklar barcha dehqon xjaliklarining 81,7 foizini birlashtirgan edi. 800 ming dehqon xjaliklari negizida 9734 ta kolxoz va 94 ta sovxoz tashkil etilgan edi.
Bu davrga kelib paxtachilik tumanlarida jamoalashtirish asosan tugallangan, ularning ekin maydonlari 1927 yildagi 530 ming gektardan 1932 yilga kelib 928 ming gektarga kpaygan edi. Shu tariqa paxta maydonlari kengayib bordi. Masalan, 1935 yilda zbekistonda 1 milMon tonna paxta tayyorlangan blsa, bu krsatkich 1939 yilda 1,5 million tonnani, 1941 yilga kelib esa 1,6 million tonnadan kproqni tashkil etdi. Bu sobiq Ittifoq byicha tayyorlangan paxtaning 60 foizdan ziyodroini tashkil qiladi.
30-yillar davomida respublika qishloq xjaligi tizimida paxta yakkahokimligi mustahkam rin egallab bordi. Jumladan, agar 1933 yilda paxta mahsuloti respublika yetishtirib tayyorlab beradigan qishloq xjaliklari mahsulotlari umumiy hajmining 81,5 foizini tashkil etgan blsa, 1937 yilga kelib bu krsatkich 93,4 foizga yetdi. Ikkinchi Jahon urushi yillarida zbekiston
175
paxtakorlari davlatga 4 million 806 ming tonna paxta xom ashyosi yetkazib berdilar. Qishloqni jamoalashtirishjarayoni ham o'zining yakunlovchi pallasiga kirib bordi. Chunoncly, 1937 yilda dehqon xjaliklarinig jamoalashtirish darajasi 95 foizga etgan blsa, 1939 yilda u 99,2 foizni tashkil etdi.
1956 yilda sobiq Ittifoq hukumatining Mirzachldagi qriq yerlarni zlashtirish trisidagi qaroriga asosan bu yerda 1956-65 yillar davomida 84 ming gektar yangi yer zlashtirildi. 1957 yilda Yangiyer va 1961 yilda Guliston shaharlari vujudga keldi hamda 1963 yil 16 fevralida zbekiston tarkibida markazi Guliston shahri blgan Sirdaryo viloyati tashkil etildi.
Jizzax chlida 70 ming gektardan ziyod yangi yerlar zlashtirilib, bu yerlarda Mirzachl (1967 yil), Dstlik (1970 yil), Zafarobod (1973 yil), Arnasoy (1977 yil) tumanlari tashkil etildi. 1973 yilning 29 dekabrida esa respublika tarkibida yangi — Jizzax viloyati tashkil etildi.
Shuningdek, Markaziy Farona, Qarshi, Surxon-Sherobod va Quyi Amudaryo yerlarida minglab gektar yangi yerlar zlashtirildi. 50-60-yillarda Kosonsoy, Qamashi, Farona, Pachkamar, Chorvoq, Quyimozor, Janubiy Surxon, Chim-qron, Toshkent, Ohangaron suv omborlari bunyod etildi.
zbekiston hududida 1946-1965 yillarda qariyb 600 ming gektar yangi suoriladigan yerlar ishga tushirilgan blsa, 1966-1985 yillarda 1,6 milhon gektar yangi yerlar zlashtirildi. Buning natijasida paxtachilik ekin maydonlari kpaydi.
Bu davrda zbekiston sanoati ancha rivojlandi va yangi sanoat tarmoqlari barpo etildi. 7-Shahrixon GESi, ikkita Namangan GESlari, ikkita Bzsuv GESlari, Chorvoq GESi, Xjakent GESi qurib ishga tushirildi. Gaz bilan ishlaydigan Angren, Taxiatosh, Navoiy, Sirdaryo, 2-Angren GRES lari barpo etildi.
1985 yilda zbekiston elektrostamiyalarining umumiy quwati 9,9 milhon kilovattdan ortdi. Shu yili 47,9 milhard kilovatt-soat, ya'ni 1940 yilga nisbatan 100 baravar, 1950 yilga nisbatan 18 baravar kp elektr energiyasi ishlab chiqarildi.
176
Yoqili sanoati sdi. 50-yillarda Sharun toshkmir koni zlashtirildi. 60-yillarda esa Buxoro va Xorazm viloyatlaridagi Gazli, Jarqoq, Shrtepa, Qarantay yangi neft konlari zlashtirildi. 70-yillarda Farona vodiysida ham yangi neft konlari ishga tushirildi. 1959 yili qurilib foydalanishga topshirilgan Farona neftni qayta ishlash zavodi ancha kengaytirildi.
Shuningdek, respublikada yirikgaz sanoati bunyod etildi. Gaz sanoati Buxoro va Qashqadaryo viloyatlarida yirikgaz korriarining izlab topilishi va zlashtirilishi bilan boliq ravishda yuksalib bordLMuborak, rtabuloq, Qultaq, Shapatti, Uchqir, Jarqoq, Sariatosh, Qorovulbozor neft va gaz konlari topildi.
Kimyo sanoatida mineral it ishlab chiqarish yetakchi rin egalladi. Shu sababli 50-yilllarda Samarqand superfosfat zavodi, 1962 yilda Farona azot iti zavodi, 1965 yilda Navoiy kimyo kombinati, 1969 yilda Olmaliq kimyo zavodi qurilib ishga tushirildi.
zbekiston metallurgiya sanoati taraqqiy etdi. Bunda Olmaliq-Angren to sanoati rayoni muhim rin egalladi.
Respublikada 60-yillarda oltin qazib olish sanotibunyod etildi. Muruntov, Chodak, Konbuloq oltin konlari, Farona vodiysidagi daryo zanlaridagi sochma oltin, Nurota, Qurama, Zarafshon, Hisor, Pomir tolarida oltin tarkibli kvas tomirlari va rudalar mavjudligi aniqlandi. Respublika hududida jami 30 ta oltin koni aniqlandi. Oltin qazib oluvchi Muruntov to boyitish kombinati, Marjonbuloq kombinati qurildi.
50-80-yillarda mashinasozlik sanoati kp tarmoqli sohaga aylandi. 1985 yilda sanoatda faoliyat krsatgan 1549 ta ishlab chiqarish birlashmalari, kombinatlari va konconalarining 100 dan ortii mishinasozlik tarmoiga tegishli blib, ularda tayyorlangan mashinalar salmoi butun sanoat mahsulotining 16 foizini tashkil etardi. Bu sohada paxtachilik, to'qimachilik sanoati mashinasozligi muhim rin tutadi.
1941 yilda Ximki shahridan kchirib keltirilgan zavod asosida aviatsiya zavodi barpo etilib, 1972 yilda yirik Toshkent aviasiya ishlab chiqarish birlashmasi tashkil etildi.
177
Urushgacha bir necha qurilish sanoatiga ixtisoslashgan zavodlar mavjud blsa, 60-80-yillarda Bekobod, Quvasoy, Angren, Ohangaron, Navoiy, Qumqron yirik sement zavodlari barpo etildi. zbekistonda jami 34 ta ma/wwkoniblib, Toshkent, azalkent, Ohangaron, Kitob va azonda marmarni qayta ishlash^ undan qurilish materiallari tayyorlash zavodlari va kombinatlari ishladi.
Respublikada 80-yillarda 107 ta paxta tozalash zavodi ishladi. 70-80-yillaming boshlarida Buxoro, Andijon, Nukus, Jizzaxda tqimachilik, ip-gazlama va paxta yigiruv kombinatlari ishga tushirildi.
zbekistonda mahalliy xom ashyoni qayta ishlashga asoslangan kp tarmoqli oziq-ovqat sanoati kompleksi barpo etildi. Uning yo-moy, konserva, non, qandolat, gsht, sut, baliq, choy, tamaki, vino yetishtiruvchi tarmoqlari yetakchi sohalar blgan. 1980 yillarning rtalariga kelib, oziq-ovqat sanoati kompleksida 271 ta korxona faoliyat krsatgan.
Respublikada bu davrda anchagina yirik sanoat korxonalari qurilgan blsa-da, biroq ular mustaqil ravishda tayyor mahsulot ishlab chiqarolmas edi. Ularning kpchiligi Rossiya va sobiq Ittifoqning arbiy respublikalaridagi korxonalarga qaram edi.
50-80-yillarda temiryo 7 transporti ancha rivojlandi. 50-yillarda uzunligi 627 km. blgan Chorjy-Qnirot, 1962 yilda esa uzunligi 280 km. blgan Navoiy-Uchquduq, 1970 yilda Samarqand-Qarshi (144 km), 1974 yilda Termiz-Qrontepa (218 km), 1972 yili esa uzunligi 408 km. blgan Qnirot-Beynov temir yli qurilib ishga tushirildi. Respublika temir yllarining uzunligi 1985 yilda 3,5 ming km. ni tashkil etdi.
Avtomobil transporti ham tez sur'atlar bilan sdi. 50-70-yillarda respublikada zamonaviy avtomobil yllari - Katta zbekiston trakti (Toshkent-Termiz) ta'mirlandi, Toshkent-Olmaliq, Toshkent-Buxoro-Nukus, Mynoq-Zarafshon, Samarqand-Chorjy, Farona halqa yli, Toshkent halqa yli qurilib foydalanishga topshirildi.
178
Respublika iqtisodiyotida havo transportining ahamiyati ortib bordi. Toshkent aeroporti orqali sobiq lttifoqning markaziy shaharlari, respublikalarning poytaxtlari, yirik sanoat markazlari rtasida muntazam havo yllari qatnovi ylga qyildi. zbekiston havo yllarining uzunligi 60 ming km. ga etdi. 1985 yilda respublika aeroportlarida 5,5 millionga yaqin ylovchi, 63,4 ming tonna yuk tashildi.
rta Osiyoda yagona hisoblangan Toshkent metropolitenining birinchi ynalishi (12,1 km) 1977 yilda, ikkinchi ynalishi esa 80-yillarda foydalanishga topshirilishi ham respublika poytaxtida ylovchi tashish imkoniyatlarini ancha kengaytirishga xizmat qildi.