1. Axborot va uning turlari, xossalari, uzatilishi, o’lchov birliklari

1.Axborot va uning turlari, xossalari, uzatilishi, o’lchov birliklari.

Insoniyatning tabiatni uzlashtirishdagi tajriba va bilimlarini tuplashi axborotni uzlashtirish bilan birgalikda kechadi. Aynan mana shu jarayon infosferaning paydo bo`lishiga olib keldi. Demak, infosferaning paydo bo`lishi axborotni urganish bilan bogliq ekan.

Axborot lotincha informatio suzidan olingan bo`lib, tushuntirish, biror narsani bayon qilish yoki biror narsa yoki xodisa xakida ma'lumot ma'nosini anglatadi. 1.Axborot tushunchasi

Inson yashaydigan dunyo turli moddiy va nomoddiy ob'yektlar, shuningdek, ular o’rtasidagi o’zaro aloqa va o’zaro ta'sirlardan, ya'ni jarayonlardan tashkil topgan.

Sezish a'zolari, turli asboblar va xokazolar yordamida qayd etiladigan tashki dunyo dalillari ma'lumotlar deb ataladi. Ma'lumotlar aniq vazifalarni xal etishda zarur va foydali deb topilsa — axborotga aylanadi. Demak, ma'lumotlarga u yoki bu sabablarga ko’ra foydalanilmayotgan yoki tyexnik vositalarda kayta ishlanilayotgan, saqlanayotgan, uzatilayotgan belgilar yoki yozib olingan kuzatuvlar sifatida karash mumkin. Agar bu ma'lumotlardan biror narsa tugrisidagi mavxumlikni kamaytirish uchun foydalanish imkoniyati tugilsa, ma'lumotlar axborotga aylanadi. Demak, amaliyotda foydali deb topilgan, ya'ni foydalanuvchining bilimlarini oshirgan ma'lumotlarnigina axborot deb atasa bo`ladi.
Masalan, kogozga telefon rakamlarini ma'lum tartibda yozib, birovga ko’rsatsangiz, u buni biror axborot byermaydigan ma'lumot sifatida qabul qiladi. Birok ana shu xar bir telefon rakami karshisiga muayyan korxona yoki tashkilot nomi, uning faoliyat turi yozib kuyilsa, avvalgi ma'lumot axborotga aylanadi.
Ma'lum vazifalarni xal etish natijasida yangi ma'lumotlar — bilimlar, ya'ni tizimlashtirilgan xakkoniy yoki sinovdan utgan xabarlar paydo bo`ladi.
Ular konunlar, nazariyalar xamda tasavvur va karashlarning boshka jamligi sifatida umumlashgan bo`lgan. Kyeyinchalik bu bilimlar uzga vazifalarni xal etish yoki oldingisini aniqlashtirish uchun zarur bo`lgan ma'lumotlar tarkibiga kiradi.
Inson uz xayotida tugilgan kunidan (ta'bir joiz bo`lsa, xatto ona kornida dastlabki paydo bo`lgan kunidan) boshlab doimo ma'lumotlar bilan ish ko’radi. Ularni uzining syezgi a'zolari orqali qabul qiladi.
Kundalik turmushimizda biz axborot dyeganda atrof- muxitdan (tabiatdan yoki jamiyatdan), sezgi a'zolarimiz orqali qabul qilib, anglab oladigan xar qanday ma'lumotni tushunamiz. Tabiatni kuzata turib, insonlar bilan mulokotda bo`lib, kitob va gazetalar o’qib, televizion kursatuvlar kurib, biz axborot olamiz. Matyematik olim axborotni yanada kengroq tushunadi. U axborot katoriga fikr yuritish orqali xulosa chikarish natijasida xosil bo`lgan bilimlarni xam kiritadi. Boshka soxa xodimlari xam axborotni uzlaricha talqin etadilar. Shunday qilib, turli soxalarda axborot turlicha tushunilar ekan. Lyekin axborotlarning umumiy tomonlari xam borki, u xam bo`lsa beshta muxim xossaga ega bo`lishligidir. Bo`lar axborotni yaratish, qabul qilish, saklash, ishlov berish va uzatish xossalaridir.
Axborotdan foydalanish imkoniyati va samaradorligi uning ryepryezyentativligi, mazmundorligi, yetarliligi, aktualligi, uz vaktidaligi, aniqligi, ishonarliligi, barqarorligi kabi asosiy istye'mol sifat kursatkichlari bilan bogliqdir:
a) axborotning ryepryezyentativligi — ob'yekt xususiyatini adyekvat ifoda etish maksadlarida uni tug’ri tanlash va shakllantirish bilan bogliqdir.
b) axborotning mazmundorligi — syemantik (mazmuniy) xajmini ifoda etadi.
v) axborotning yetarliligi (tulaligi) — qaror qabul qilish uchun minimal, lyekin yetarli tarkibga (kursatkichlar jamlamasiga) ega ekanligini bildiradi. TuKri qaror qabul qilish uchun tulik bo`lmagan, ya'ni yetarli bo`lmagan, xuddi shuningdek, ortikcha bo`lgan axborot xam foydalanuvchining qabul qilgan qarorlari samaradorligini kamaytiradi.
g) axborotning aktualligi (dolzarbligi) — axborotdan foydalanish vaktida uning boshkarish uchun kimmatliligi saklanib kolishi bilan byelgilanadi va uning xususiyatlari o’zgarish dinamikasi xamda ushbu axborot paydo bo`lgan vaktdan buyon utgan vakt oralig’iga bogliq bo`ladi.
d) axborotning uz vaktidaligi — uning avvaldan byelgilab kuyilgan vazifani xal etish vakti bilan kyelishilgan vaktdan kyechikmasdan olinganligini bildiradi.
e) axborotning aniqligi — olinayotgan axborotning ob'yekt, jarayon, xodisa va xokazolarning ryeal xolatiga yakinligi darajasi bilan byelgilanadi.
j) axborotning ishonarliligi — axborotning ryeal mavjud ob'yektlarni zarur aniqlik bilan ifoda etish xususiyati bilan byelgilanadi.
z) axborotning barqarorligi — axborotning asos qilib olingan ma'lumotlar aniqligini buzmasdan uzgarishlarga ta'sir qilishga kodirligini aks ettiradi.
Informatika uchun axborotni qabul qilish, saklash, unga ishlov berish va uzatishda axborot tyexnologiyalari vositalaridan qanday foydalanish kyerakligi muammosi eng asosiy bo`lgani uchun axborotlarning tasnifi xam uziga xosdir. Jumladan, informatikada analogli va rakamli axborotlar ishlatiladi. Inson syezgi a'zolari analogli (uzluksiz) axborot bilan ish kurishga moslashgan bo`lsa, xisoblash texnikasi asosan rakamli (diskryet) axborot bilan ishlaydi.
Bit — axborotning eng kichik birligi bulib, 0 yoki 1 rakami byeradigan axborotni bildiradi. Bitning qiymatini uchirilgan-yoqilgan, yo`q-xa, yolgon-rost altyernativalari kabi talqin etish mumkin.
Kompyutyer konkret bitlar bilan aloxida juda kam xollarda ish ko’radi. Odatda kompyuter sakkiz bitdan iborat 0 va 1 rakamlari kombinatsiyasi bilan ishlaydi. Bu kombinatsiyalar bayt deb ataladi.
Kompyutyerning barcha ishlari — bu, baytlar tuplamini boshkarishdir. Baytlar kompyuterga klaviatura yoki disklardan (yoki aloxida liniyalar orqali) kelib tushadi. Shundan sung dasturning buyrugi (opyeratorlari) buyicha baytlarga ishlov byeriladi. Ular vaktincha saklab turiladi yoki doimiy saklash uchun yozib kuyiladi. Zarur bulsa displey ekraniga yoki chop etish kurilmasidagi kogozga chikariladi.
Baytlarning katta tuplamlari uchun kattarok ulchov birliklari ishlatiladi.
1 Kbayt (kilobayt) q 1024 bayt
1 Mbayt (myegabayt) q 1024 Kbayt q 108576 bayt
1 Gbayt (gigabayt) q 1024 Mbayt
Sakkiz razryadli baytdagi maksimal ikkilik son 1111• 1111ga tyeng. Agar uni unli sanok sistyemasiga utkazsak 255 xosil buladi. Demak, nol bilan birgalikda bir baytda 256 ta turli unli sonlarni yozish mumkin ekan.
Kompyutyer xotirasi — bu, maxsus elyektron yacheykalar tuplami bulib, ularning xar biri nol va birlar kombinatsiyasidan iborat bir bit axborotni saklay oladi. Yacheyka­lar 0,1,2,,,,3200,32001 va x.k. tartib rakamlari bilan nomyerlanadi. Yacheykaning nomyeri shu yacheykaga yozib kuyiladi va baytning adresi deyiladi. Shunga e'tibor byeringki, yacheyka (bayt) adresi va yacheykaga joylashgan axborot (bayt kiymati) bir xil narsa emas. Yacheyka adresi (nomeri) o’zgarmaydi, undagi axborot esa 0 dan 255 gacha o’zgarish mumkin.