1. Etnogenezi, tili va irki. Polineziyaliklarning mashgulotlari, moddiy madaniyati

Polineziya xalqlari

R e j a:

1.Etnogenezi, tili va irki.
2.Polineziyaliklarning mashgulotlari, moddiy madaniyati.
3.Ijtimoiy tuzumi. Ma'naviy madaniyati.

Tayanch suzlar:
Polineziyaliklarning kelib chikishi va ularning Polineziyaga kelib joylashish yullari. Balik ovlash va kema yuritishning axamiyati. Uy-ruzgor ishlab chikarishi va xunarmandchilik. Ayriboshlash.
Ijtimoiy tuzumi, jamoa va urug munosabatlari. Oila nikox munosabatlari. Kurollar va ishlab chikarish vositalariga egaligi. Kasta tizimi. Ilk davlatchilikning vujudga kelishi. Oksokol va yulboshchilar. Tabiat xudolariga siginish va bu xakdagi tasavvurlar. Yozuv kurtaklari. Oddiy bilimlar. Folklor va afsonalar xamda tarixiy rivoyatlar. “Ugil bolalar maktabi”, xalk san'ati.
Mustamlakachilik va axoli yangi guruxlarining vujudga kelishi. Xozirgi etnik madaniy jarayonlar va etnik konsalidasiya.
Okeaniya xalklari 5 - kit'a axolisiga karaganda nisbatan yukori madaniyatga ega bulgan.
Tinch okeanining markaziy kismida keng, taxminan 1 mln. kv. km. suv satxidagi son-sanoksiz katta-kichik orollardan iborat Polineziya (“Kup orollik”) shimolda Gavayya arxipelagi, janubda esa eng katta kush orol – Yangi Zelandiya va sharkda Pasxa uchburchagida joylashgan. Asosan vulkan va marjonlardan paydo bulgan polineziya orollari xududiga Yangi zelandiyadan tashkari tukkizta katta arxipelag – Gavayya, Samoa, Jamiyat orollari, Markiz, Tonga, Tuamotu, Kuk, Tubuai, Ellis va boshka juda kup yirik xamda mayda orollar kiradi. Polineziyada 2,5 millionga yakin kishi yashaydi.
Antropologik jixatdan tub polineziyaliklar asosan mongoloid, avstrolo-negroid va kisman yevropeodlarning aralashmasidan paydo bulganlar. Eng keng tarkalgan fikrga binoan mazkur tiplar Polineziyaga Fidji arxipelagi, keyin Tonga va Samoa orollari orkali eramizdan avvalgi ikki minginchi yilning urtalaridan boshlab kirib kela boshlagan. Ular uziga xos maishiy turmush va madaniyat asosida umumiy polineziya etnikbirligini yaratib eramizning birinchi va ikkinchi ming yilligi davomida asta-sekin butun Polineziyani egallab olganlar. Bu fikrni maxalliy orolliklarning rivoyatlari, tili, madaniyati va irkiy tiplarini jiddiy urgangan polineziyalik atokli olim Te Rangi Xirao xar tomonlama yoklaydi.
Mustamlakachilar kelgunga kadar, ya'ni XU1 asr boshlarida orolliklarning asosiy tirikchiligi yugon yogoch bilan yerga ishlov berib dexkonchilik kilish va dengiz maxsulotlaridan foydalanib kelganlar. Ovchilik bulmagan, uy-yoy fakat turli musobaka uyinlarida ishlatilgan. Dexkonchilik ekinlarini sugorishni bilganlar. Xunarmandchilik dexkonchilikdan ajralgan xolda ancha rivojlana boshlagan. Ayniksa, kemasozlik yaxshi rivojlangan. Polineziyaliklar nixoyatda moxir dengizchilar xisoblanganlar. Maori, taiti, tongan va fidjiylar yasagan yelkanli katta kemalarda unlab-yuzlab kishilar uzok safarga chikkanlar. Shuningdek ular kuchli tulkinlarga moslashgan yogoch balansirli kemalarda yuzlab-minglab kilometr masofani suzib utish mumkin bulgan.
Ishlab chikarish kurollarini asosan toshlarni silliklab va chiganoklar bulaklaridan yasaganlar. Xar xil bolta va pichoklardan tortib. Nayza uchlari, kirgichlar, bigizlar, karmok va boshka buyumlarni xam yasay boshlaganlar. Tosh yunish, xaykaltaroshlik, uymakorliklarni ayniksa maorilar yogoch devorlar va darvozalar, uy kurilishlarida juda keng kullaganlar.
Xozir xam polineziyaliklarning kupchiligi tropik tipdagi dexkonchilik ildizi ekinlari – yams, taro, batata va ayniksa mevali palma vanon daraxtlari – banan, pizanga ekish va balikchilik bilan shugullanadilar. Uy xayvonlaridan tovuk, chuchka va it saklaydilar. Chorvachilik Yangi Zelandiyada eng asosiy soxa bulib, umumiy kishlok xujaligining 80 %ini tashkil kiladi. Yangi Znlandiya sariyog ishlab chikarish buyicha dunyoda birinchi, gusht ishlab chikarish buyicha ikkinchi urinda turadi. Okean soxillari va atollarda yashovchi axolining erkak kismi asosan balik ovlash bilan band. Ular karmok, sanchki. Tur va xatto usimlik zaxari bilan xam ov kilganlar.
Uy-ruzgor buyumlari yogoch, bambuk, kakos yongogi pustlogidan, usimlik tolasidan tukiladi. Ovkatni butun Okeaniyada keng tarkalgan “yer uchogi”da pishirganlar. Olovni ikkita yogochni ishkalash yuli bilan chikarganlar va utda toshni kizdirib,uning orasiga yaprokka uralgan xom taom kuyilib utin va xashak bilan bekitilib pishirilgan.
Dexkonchilik va dengizchilik polineziyaliklarning asosiy kasbidir. Ular kishloklarda yengil ustunlarga urnatilgan uylarda istikomat kilganlar. Maxalliy axoli uy kurish, buyra tukish va maxsus daraxt pustlogining tolasi -–tapadan kiyim tikishda xam zur maxoratga ega bulganlar. Tapadan tikilgan yoki yaprokdan ishlangan plash ularning asosiy kiyimi bulgan. Ular tapa parchalarini nakshlar bilan bezatganlar, soyalariga turli bezaklar takkanlar. Gavayya orollarida boy tabakaga oid kishilar bir necha kavat yubka, kushlarning teri va patlaridan tukib tikilgan kamzul kiyganlar. Bosh va oyok kiyim kiymaganlar. Ammo boshga nakshli lentalar va bargaklar takish, bilakuzuk va gulchambarlar osish odat bulgan. Xozirda orolliklar nokulay bulsada yevropacha kiyinishga odatlanib bormokdalar.
Polineziyaliklarning ijtimoiy tuzumi yevropa mustamlakasi arafasida kushni melaneziyaliklarga nisbatan ancha yukori turgan. Ibtidoiy jamoa tuzumi yemirilib sinfiy tabaka guruxlari paydo bulgan. Ijtimoiy xayotda kushnichilik va kishlok jamoasi muxim rol uynagan. Eng asosiy ishlab chikarish vositalari – yer, urmon va dengiz boyliklari, katta kema turlari jamoaning mulki xisoblagan. Mexnat burch va xukuk, jins va yoshiga karab taksimlangan. Uch-turt avloddan iborat kavm-karindoshlar guruxi xar bir jamoaning sosial negizini tashkil kilgan. Pogonaning eng yukorisida kabila boshligi, zodagon va koxinlar, urtada erkin jamoa a'zolari va eng pastida kullar turgan. Kuldorlik patriarxal tipda bulgan. Ayrim arxipelag va orollarda primitiv tipda xatto davlat xam paydo bulgan. Oila jamoasi 30-40 kishidan iborat bulib, kollektiv mulkka tayangan. 5,10,15 va ba'zan undan xam kuprok oilalar kushnichilik jamoasini tashkil kilgan. Jamoa a'zolari – ranatira, zodagonlar – arik, ariy. Alilar deb atalgan. Bola tarbiyasi butun jamoatga yuklanib, ugil bolalarni erkaklar, kizlarni – ayollar tarbiyalagan.
Ichki jamoa munosabatlari va jamoalararo uzaro munosabatlar dastlab kavm-karindoshchilik va urugchilik bilan belgilangan. Jamoa va kabilalar urtasida turli moddiy buyumlar, ishlab chikarish vositalarini ayirboshlash ancha rivojlangan. Savdo-sotik ishlarida primitiv pul vazifasini chiganoklar tizmasi. Paket. Tuz, chuchkaning suylok tishi. Tosh bolta va xokazolar bajargan.
Orolliklarning ma'naviy madaniyati xam ancha boy bulgan. Ular tropik iklimda ildizli poliz ekinlari va mevali daraxtlarni ekib parvarish kilishda agrotexnik tajribalardan xabardor bulganlar. Bepoyon okean urtasida yashayotgan polineziyaliklar tevarak-atrofni yaxshi bilganlar, dengiz okimi va shamol, kuyosh, oy va yulduzlarga karab eng uzok masofaga xam sayoxat kilganlar, uzok-yakin7 joyshlashgan arxipelag va orollar tabiiy geografiyasini taxminan yaxshi bilganlar. Bir sutka xisobi kechaga karab belgilangan. Paxsa orolida 20 ta taxtaga bitilgan iyeroglif yozuv saklanib kelgan. Uziga xos maxsus maktablarda asosan zodagonlarning bolalri ukitilgan. Uolarga astronomiya, dengiz okimlari, ota-bobolarining ilm-tajribalari, mifologiya, kema xaydash maxorati va boshka amaliy bilimlar urgatilgan. Badiiy san'at namunalarini yogoch uymakorligi, xaykaltaroshlik, tatuirovka kilish, kurollar, uy buyumlari va kurilish ishlaridan turli nakshlar, xar xil afsonaviy nikoblarda kurish mumkin. Ularda improvizasiyalashgan ashula va rakslar, pantomima, muzika, turli marosimlar va ogzaki ijod keng rivojlangan. Diniy e'tikodida buyuk tabiat xudolariga siginish kuchli bulgan. Butun Polineziyada turtta xudo – Tane, Tu, Rongo, Tangaroa – tabiat kuchlarini ifodalaydi. Shuning uchun xam kosmogonik afsona va rivoyatlar ma'nosi olam va inson takdiri okean bilan boglangan, xalk tarixi esa ajdodlarning bepoyon Okeaniya orollarini izchillik bilan egallash tarixidan kelib chikkan. Barcha afsona va rivoyatlarning bosh kaxramonlari jasur dengizchilar, yangi yer va arxipelaglar axtaruvchi sayyoxlar ekanligi bejiz emas. Diniy e'tikodlarning xususiyati xar bir inson tugilishi bilan kudratli gayri tabiiy kuch – managa ega bulishdan iborat. Mana juda xavfli bulib. birovga tegsa ulim keltirishi mumkin. U tabakalarga karab xar xil kuchga ega, kullarda mana bulmagan, ammo aksincha buyuk boshliklar kudratli mana egasi xisoblangan. “Mana” tushunchasi “tabu” suzi bilan bevosita boglik. Nimaki managa ega bulsa. usha narsa xavfli, ya'ni unga tegishli man kilingan – tabu kuyilgan. Tabu suzi asli Polineziyada paydo bulib, uni dastlab Yevropaga atokli dengiz sayyoxi Kuk keltirgan. Tabu orolliklarda juda keng tarkalgan tizim, agar uni kim buzsa, unga rioya kilmasa kabila boshliklari, zodagonlar tomonidan kattik jazolangan. Mazkur tizim jamiyatda kasta (tabakalanish) tuzumini ifodalaydi.
Barcha diniy urf-odat va marosimlar koxinlar kulida bulib, ular merosiy kasta xisoblangan. Koxinlar xam tabakalangan, ba'zilari ibodatxonalarda xizmat kilsa, ayrimlari tabibchilik, folbinlik bilan shugullangan. Kabila boshliklari bilan koxinlar kavm-karindoshchilik munosabatida bulganlar. Ibodat kilish – ashula aytish yoki duo ukish, kurbonlik kilishdan iborat. Ayrim orollarda ilgari odamni xam kurbonlik kilganlar.
Okeaniya, shu jumladan Polineziya oroli xam uzok davrlar mobaynida yevropaliklar nazaridan chetda kolgan. Fakat XVII asrning ikkinchi yarmidan boshlab bu yerga yevropalik kit ovlovchilar, savdo kompaniyalarining agentlari, karokchilar boylik axtarib kela boshladi. Ayrimlari orollarga yetibkelmay kema xalokatiga uchraganlar, keyinchalik missionerlar kelib mustamlakachilarga yul ochib bera boshlagan.
Mustamlakachilar maxalliy axolini avrab-aldab arzimaydigan buyumlarga marvarid, dur, gavxar kabi kimmatbaxo toshlarni almashtirganlar, uzlarini esa talaganlar va serunum kulay yerlardan xaydab chikarganlar. Mustamlaka azobi va uzaro urushlarda tub axolining kup kismi kirilib ketgan. Masalan, agar Polineziyada mustamlaka arafasida 1,1 million tub axoli bulgan bulsa. XX asr yuoshlarida 180 ming kishi kolgan, xolos. Mustamlakachi davlatlar orollarni bosib olish maksadida turli nayranglarni ishlatganlar. Rus dengizchisi Kosebu 1826 yilda yozgan edi: “Janubiy dengizning kaysi bir orolida yevropalik paydo bulsa, shu yerda vayronagarchilik va kirgin bulib. butun bir kabilalar yer bilan yakson kilingan”.
X1X asrning urtalaridan boshlab mustamlakachilar talonchilikdan plantasiya xujalik faoliyatiga uta boshladilar. Okibatda maxalliy axolining serunum yerlarini aldab tortib ola boshlaydilar, ba'zan zurlab uz yerlaridan xaydab chikarganlar yoki arzimaydigan (kurol, spirt, gazlama kabi) buyumlarga sotib olganlar, uzlarini esa tekin ishchi kuchiga aylantirganlar. Kushimcha ishchi kuchining Osiyodan kuplab olib kelinishi natijasida kup arxipelag va orollar axolisining etnik tuzilishi tubdan uzgara boshlagan. Bozor munosabatlari doirasiga tortilgan orol va arxipelaglar axolisining an'anaviy turmush tarzi va dinlarida xam muayyan uzgarishlar yuz beradi.
1778 yilda Kuk tomonidan kashf etilgan Gavayya orollarida 300 ming polineziyaliklar yashagan. Bu yerda uziga xos yukori madaniyatga, armiya va flotga ega mustakil kirollik bulgan. X1X asr boshlarida AKSH ning zur ta'siri ostida 1898 yili bu yerlar aneksiya kilinadi, ya'ni bosib olinadi. Urushlar, ogir ekspluatasiya va irkiy siyosat natijasida tub axolining kup kismi kirilib ketadi. AKSH ning yirik xarbiy dengiz va xarbiy xavo plasdarmiga aylangan mazkur orollarga tashkaridan kuplab ishchi kuchi keltiriladi. Gavayyaning xozirgi axolisi asosan kelgindi: amerikalik va yevropaliklar 35 foiz, metislar 13-15 foiz, tub axoli esa fakat 3 foiznidan iborat.
Anchadan beri mustakil davlat xisoblangan (1907 yildan dominion xukukiga ega) Yangi Zelandiya axolisining asosiy kismi Britaniya va Irlandiyadan kelgan, tub axoli – maorilar esa ozchilikni tashkil etadi. Asosiy yer egalari – fermerlarning kupchiligi shaxarda yashaydilar, fermalarda joylashgan uylarda esa asosan yollanma xizmatchilar yashaydi. 12 foiz axoli kishlok xujaligida band. Sanoatning asosiy tarmoklari – noz-ne'mat va ozik-ovkat tayyorlash xamda tog-kon sanoatidir. AKSH, Yaponiya va Avstraliya sarmoyasi yordamida bir kancha kogoz va yogochni kayta ishlash korxonalari, alyuminiy zavodi kurilgan.
Polineziyaning mexnatkash xalki uz xukuki, tinchlik va ijtimoiy tarakiyoti uchun faol tarakkiyot yulidan bormokda.