1. Ilmiy muammo va uning yechimi Ilmiy muammolarning vujudga kelish sabablari

Mavzu: Ilmiy muammolarning vujudga kelishi va mantiqiy tuzilishi, ularning turlari va hal qilinishi.

REJA:
1.Ilmiy muammo va uning yechimi
2.Ilmiy muammolarning vujudga kelish sabablari.
3. Ilmiy muammoni qo‘yish va ilmiy muammolarni izlash.
4.Ilmiy muammolarni tahlil qilish.

Ilmiy muammo – hal qilinishi talab etilayotgan nazariy va amaliy masala bo‘lib, usiz ilmiy tadqiqot ishlarini bajarib bo‘lmaydi. Texnika yo‘nalishida ilmiy muammolar, ishlab chiqarish texnik vositalari va jarayonlarini u yoki bu jihatdan ma’lum talablarga javob bermayotganidan energiya va boshqa resurslarni sarflarining yuqoriligi tufayli yuzaga keladigan va yechimi jamiyat taraqqiyotida zarur bo‘lgan masalalardan iboratdir. Ilmiy muammolar fanda oldingi erishilgan natijalar orasidan o‘sib chiqadi.

Muammo qo’yilishi va uni hal qilishdagi vazifalar ko’lamiga qarab mavzu va mavzuchalar tanlanishi mumkin hamda bularning har biri muammo yechimining biror tomonini ifodalaydi. Muammo, odatda kishilik jamiyati oldiga qo’yilgan insonlarning orzu-istagi sifatida paydo bo’ladi. Masalan «Uchar gilam»(Samalyotlar), «Oynai jahon» (Televideniya), «Otash arava» (Poezdlar) va h.k. Yozma manbalardagi yoki xalq og’zaki ijodidagi kishilarning bunday orzu –istagini ilm-fan yuzaga chiqaradi va natijada odamlarni qiynab yotgan og’ir jismoniy mehnatlar aqliy mehnatga almashtirilib tabiat va jamiyatdagi muammoli vaziyatlar asta – sekin barham topadi. Bu esa ilmning xosiyati bo’lib, u kishilarning intellektual salohiyatga bog’liq.
Ilmiy muammo bevosita «Ilm» bilan bog’liq. Shu sababli ham ilmiy muammoni quyidagicha ifodalasak, maqsadga muvofiq bo’ladi: Ilmiy muammo – bu tabiat va jamiyatning ayni paytida noma’lum, ammo kelajakda yuzaga kelishi yoki o’rganilishi mumkin bo’lgan voqea va hodisalarni, jarayon va predmetlar (qurilma, mexanizm, mashina, metod, metodologiya, texnologiya va h.k.)ni ilmiy qonuniyatlar asosida ochib berish. Ilmiy muammo ijodiy jarayon bo’lib, uning yordamida tabiat va jamiyat taraqqiyotining ob’ektiv qonunlari yaratiladi va natijalar ilm – fanning tegishli sohalarida o’z o’rnini topadi.
Ilmiy muammo yechimiga voqeylik haqida yo’llangan bilim va tajribalarga (ilm-fan yutuqlariga), voqeylikning o’zgarish va rivojlanish qonuniyatlariga tayangan holda chiqariladigan, ilmiy jihatdan asoslangan xulosalar asosida erishiladi.
Ilmiy muammo o’z mohiyatiga ko’ra quyidagicha ko’rinishlarda uchrashi mumkin:
- ijtimoiy hodisalarning rivojlanish qonuniyatlariga tayanib jamiyat taraqqiyotining dolzarb masalalarini hal etish;
- jamiyat taraqqiyotiga xizmat qiluvchi dinamik va statistik qonuniyatlarni yaratish;
- jamiyat taraqqiyotiga va insoniyat manfaatlariga xizmat qiluvchi iqtisodiy masalalarni hal etish metodologiyasini yaratish; -demografik va siyosiy sohalardagi davlat boshqaruvining demokratik tomoyillarini yaratishga qaratilgan ilmiy izlanishlar;
- komil inson tarbiyasi va uning jamiyat taraqqiyotidagi roli va o’rnini ijtimoiy jihatlarini ilmiy asoslash va h.k.
Har qanday turdagi muammo va uning yechimidan davlat, jamiyat, jamoa, odam va shu kabilar albatta samara (foyda) ko’rish, ya’ni ilgarigi mavjud daraja yangi sifat darajasiga o’tish kerak, chunki insonning muammo va uning yechimini topishi ijodkorlikdir. Ma’lumki, ijodkorlik– yangilik uchun kurashish demakdir. Bunda ilm–fan va texnika-texnologiyaning eng so’ngi yutuqlarini tahlil qila bilish va undan o’zining ilmiy faoliyatida oqilona foydalanishga erishish, doimo o’z ustida ishlash orqali erishiladi. Demak, har qanday ilmiy muammoni hal qilishda uning yangiligiga, yaratuvchiligiga, rivojlantiruvchiligiga va shu kabilarga e’tibor berish kerak bo’lib, u muammo dolzarbligini baholash jarayonida kerakli ko’rsatkichlardir.
Umuman olganda, muammo dolzarbligini aniqlashda quyidagilarga e’tibor berilsa maqsadga muvofiq bo’ladi:
- shakllantirilayotgan (rejalashtirilayotgan) muammo tegishli soha (yo’nalish) va uning jamiyat hamda davlat oldidagi istiqbolini bilish;
- rejalashtirilayotgan muammoga tegishli soha (yo’nalish) bo’yicha ilm-fan va texnikatexnologiyalarning eng so’ngi yutuqlaridan habardorlik;
- tanlanayotgan muammoning unga tegishli bo’lgan soha (yo’nalish)dagi o’rnining aniqlanganligi;
- tanlanayotgan muammoning yechimini topish natijasida tegishli soha (yo’nalish)dagi rivojlanish, yaratuvchanlik haqidagi ishchi farazning mavjudligi;
- tanlangan mavzu yoki unga yaqin boshqa mavzularning ishlanganlik darajasi va ular erishgan yutuqlarning amaliy hayotdagi va ayniqsa rejalashtirilayotgan tadqiqotni olib borish jarayonidagi ahamiyatini hamda unga nisbatan yangiligi haqidagi bilim va tasavvurlarga egalik;
-tanlangan muammoning ilm–fan yoki texnika-texnologiyani rivojlantirish uchun xizmat qila olishligi haqidagi fikrning shakllanganligi va uning nechog’lik mustahkam ifodalanganligi va h.k.
Demak, ilmiy muammo dolzarbligini to’g’ri ifodalash, ob’ektiv dunyo narsa–hodisalarning muhim qonuniy aloqadorliklarini (munosabatlarini) aks ettirish va shu asosda voqeylikni ijodiy o’zgartirish haqidagi tasavvurni shakllantirish imkonini beradi. Bunda ilmiy fikrning teranligi, tanqidiyligi, uyg’unligi, kengligi va tezligi muammo dolzarbligini baholashda eng muhim sifatlar bo’lib hisoblanadi.
Oddiy bilimlarga nisbatan ilmiy bilishning muhim xususiyatlaridan biri uning tashkil etilishi va bir qator tadqiqot usullaridan foydalanishidir. Bunda metod deganda kishilarning kognitiv, nazariy va amaliy, o`zgartiruvchi faoliyati usullari, usullari, qoidalari majmui tushuniladi. Bu metodlar va qoidalar oxir-oqibat o'zboshimchalik bilan o'rnatilmagan, balki o'rganilayotgan ob'ektlarning qonunlari asosida ishlab chiqilgan. Demak, bilish usullari ham voqelikning o‘zi kabi xilma-xildir. Bilish va amaliy faoliyat usullarini o'rganish maxsus fan - metodikaning vazifasidir. Usullarning barcha farqi va xilma-xilligi bilan ularni bir necha asosiy guruhlarga bo'lish mumkin: 1. Umumiy, falsafiy usullar, ularning ko'lami eng keng. Ular orasida dialektik materialistik usul mavjud. 2. Hamma yoki deyarli barcha fanlarda qo'llanadigan umumiy ilmiy usullar. Umumiy usullardan o‘ziga xosligi va farqi shundaki, ular umuman ishlatilmaydi, faqat bilish jarayonining ma’lum bosqichlarida qo‘llaniladi. Masalan, empirikda induksiya, bilimning nazariy darajasida deduksiya yetakchi rol o‘ynaydi, tadqiqotning dastlabki bosqichida tahlil, yakuniy bosqichida esa sintez ustunlik qiladi. Shu bilan birga, umumiy ilmiy usullarning o'zida, qoida tariqasida, umumiy usullarning talablari o'zining namoyon bo'lishini va sinishini topadi. 3. Ayrim fanlar yoki amaliyot sohalariga xos xususiy yoki maxsus usullar. Bular kimyo yoki fizika, biologiya yoki matematika, metallga ishlov berish yoki qurilish usullari. 4. Nihoyat, usullarning maxsus guruhi texnikalar tomonidan shakllantiriladi, ular qandaydir maxsus, muayyan muammoni hal qilish uchun ishlab chiqilgan texnika va usullardir. To'g'ri metodologiyani tanlash tadqiqot muvaffaqiyatining muhim shartidir. Keling, ba'zi umumiy ilmiy tadqiqot usullarining xususiyatlariga qisqacha to'xtalib o'tamiz. Keling, birinchi navbatda ilmiy bilimlarning empirik darajasida qo'llanilishini topadigan usullarga - kuzatish va tajribaga murojaat qilaylik. 1 Kuzatish - 0 - hodisa va jarayonlarni, ularning borishiga bevosita aralashuvisiz, ilmiy tadqiqot vazifalaridan kelib chiqib, ataylab va maqsadli idrok etish. Ilmiy kuzatishga qo'yiladigan asosiy talablar quyidagilardan iborat: 1) aniq maqsad, loyiha; 2) kuzatish usullarida izchillik; 3) xolislik; 4) takroriy kuzatish yoki tajriba orqali nazorat qilish imkoniyati. Kuzatish, qoida tariqasida, o'rganilayotgan jarayonga aralashish istalmagan yoki imkonsiz bo'lgan hollarda qo'llaniladi. Zamonaviy ilm-fanda kuzatish asboblarni keng qo'llash bilan bog'liq bo'lib, birinchidan, his-tuyg'ularni kuchaytiradi, ikkinchidan, kuzatilgan hodisalarni baholashdan sub'ektivlik teginishini olib tashlaydi. Kuzatish (shuningdek, tajriba) jarayonida muhim o'rinni o'lchash operatsiyasi egallaydi. O'lchov - etalon sifatida qabul qilingan bir (o'lchangan) miqdorning boshqasiga nisbatini aniqlash. Kuzatish natijalari, qoida tariqasida, turli xil belgilar, grafiklar, osiloskopdagi egri chiziqlar, kardiogrammalar va boshqalar shaklida bo'lganligi sababli, olingan ma'lumotlarni sharhlash tadqiqotning muhim tarkibiy qismidir. Ijtimoiy fanlarda kuzatish ayniqsa qiyin, bu erda uning natijalari ko'p jihatdan kuzatuvchining shaxsiyati va o'rganilayotgan hodisalarga munosabatiga bog'liq. Sotsiologiya va psixologiyada oddiy va ishtirokchi (o'z ichiga) kuzatish o'rtasida farqlanadi. Psixologlar o'z-o'zini kuzatishning introspeksiya usulidan ham foydalanadilar). 10-tajriba kuzatishdan farqli ravishda bilish usuli boʻlib, unda hodisalar boshqariladigan va boshqariladigan sharoitlarda oʻrganiladi. Eksperiment, qoida tariqasida, muammoni shakllantirish va natijalarni sharhlashni belgilaydigan nazariya yoki gipoteza asosida amalga oshiriladi. Kuzatish bilan solishtirganda eksperimentning afzalliklari, birinchidan, hodisani, ta’bir joiz bo‘lsa, uning “sof ko‘rinishida” o‘rganish mumkinligi, ikkinchidan, jarayon uchun shart-sharoitlar har xil bo‘lishi mumkin, uchinchidan, tajribaning o‘zi. ko'p marta takrorlanadi. Eksperimentning bir necha turlari mavjud. 1. Tajribaning eng oddiy turi - bu nazariya tomonidan taklif qilingan hodisalarning mavjudligi yoki yo'qligini aniqlaydigan sifat. 2. Ikkinchi, murakkabroq tur - ob'ekt yoki jarayonning ba'zi xossalarining (yoki xossalarining) son parametrlarini o'rnatadigan o'lchov yoki miqdoriy tajriba. 3. Fundamental fanlardagi eksperimentning alohida turi fikrlash tajribasidir. 4. Nihoyat: eksperimentning o'ziga xos turi - bu ijtimoiy tashkilotning yangi shakllarini joriy etish va boshqaruvni optimallashtirish maqsadida o'tkaziladigan ijtimoiy tajriba. Ijtimoiy eksperiment doirasi axloqiy va huquqiy normalar bilan chegaralanadi. Kuzatish va eksperiment ilmiy faktlarning manbai bo'lib, fanda empirik bilimlarni mustahkamlovchi jumlalarning maxsus turi sifatida tushuniladi. Faktlar fan qurilishining asosi bo'lib, ular fanning empirik asosini tashkil qiladi, gipotezalarni ilgari surish va nazariyalarni yaratish uchun asosdir. Empirik darajadagi bilimlarni qayta ishlash va tizimlashtirishning ba'zi usullarini belgilaymiz. Bu, birinchi navbatda, tahlil va sintez. Tahlil - bu narsa, hodisani qismlarga (xususiyatlari, xususiyatlari, munosabatlari) aqliy va ko'pincha real qismlarga bo'lish jarayoni. Tahlilning teskari tartibi sintezdir. Sintez - bu tahlil jarayonida aniqlangan predmet tomonlarini bir butunlikka birlashtirish. Kuzatish va eksperiment natijalarini umumlashtirishda induksiya (lotincha inductio - yo'l-yo'riq) katta rol o'ynaydi, bu eksperimental ma'lumotlarni umumlashtirishning maxsus turidir. Induksiya jarayonida tadqiqotchining fikri xususiy (xususiy omillar)dan umumiyga o‘tadi. Ommabop va ilmiy, to'liq va to'liqsiz induksiyani farqlang. Induksiyaning qarama-qarshi tomoni deduksiya, fikrning umumiydan xususiyga harakatlanishidir. Deduksiya bilan chambarchas bog'liq bo'lgan induksiyadan farqli o'laroq, u asosan bilimning nazariy darajasida qo'llaniladi. Induksiya jarayoni taqqoslash - ob'ektlar va hodisalar o'rtasidagi o'xshashlik va farqlarni o'rnatish kabi operatsiya bilan bog'liq. Induksiya, taqqoslash, tahlil va sintez tasniflashning rivojlanishiga yo'l ochadi - ob'ektlar va ob'ektlar sinflari o'rtasidagi munosabatlarni o'rnatish uchun turli xil tushunchalarni va ularga mos keladigan hodisalarni ma'lum guruhlarga, turlarga birlashtirish. Tasniflashlarga misol tariqasida davriy sistema, hayvonlar, o‘simliklar va boshqalar tasnifini keltirish mumkin. Tasniflar turli xil tushunchalar yoki mos keladigan ob'ektlarga yo'naltirish uchun ishlatiladigan sxemalar, jadvallar ko'rinishida taqdim etiladi. Endi esa ilmiy bilishning nazariy darajasida qo‘llaniladigan bilish usullariga to‘xtalamiz. Bu, xususan, mavhumlik - ob'ektning muayyan tomonini chuqur o'rganish maqsadida bilish jarayonida uning ba'zi xususiyatlaridan chalg'itishga olib keladigan usul. Abstraktsiyaning natijasi ob'ektlarni turli tomonlardan tavsiflovchi mavhum tushunchalarni ishlab chiqishdir. Bilish jarayonida analogiya kabi texnika ham qo'llaniladi - ob'ektlarning bir qator boshqa jihatlardagi o'xshashligiga asoslangan ma'lum bir jihatdan o'xshashligi haqidagi xulosa. Ushbu uslub zamonaviy sharoitlarda maxsus taqsimot olgan modellashtirish usuli bilan bog'liq. Bu usul o'xshashlik printsipiga asoslanadi. Uning mohiyati shundan iboratki, ob'ektning o'zi to'g'ridan-to'g'ri tekshirilmaydi, balki uning analogi, uning o'rnini bosuvchisi, modeli, so'ngra modelni o'rganish jarayonida olingan natijalar maxsus qoidalarga muvofiq ob'ektning o'ziga o'tkaziladi. Modellashtirish ob'ektning o'ziga kirish qiyin bo'lgan yoki uni to'g'ridan-to'g'ri o'rganish iqtisodiy jihatdan foydasiz va hokazo hollarda qo'llaniladi. Modellashtirishning bir qancha turlari mavjud: 1. Ob'ektni modellashtirish, bunda model ob'ektning geometrik, fizik, dinamik yoki funktsional xususiyatlarini takrorlaydi. Masalan, ko'prik, to'g'on maketi, samolyot qanoti maketi va boshqalar. 2. Analog modellashtirish, bunda model va asl nusxa yagona matematik munosabat bilan tavsiflanadi. Masalan, mexanik, gidrodinamik va akustik hodisalarni o'rganish uchun ishlatiladigan elektr modellari. 3. Simvolik modellashtirish, bunda sxemalar, chizmalar, formulalar model vazifasini bajaradi. Belgilar modellarining roli, ayniqsa, ishora modellarini qurishda kompyuterlardan foydalanishning kengayishi bilan ortdi. 4. Aqliy modellashtirish belgi bilan chambarchas bog'liq bo'lib, unda modellar aqliy vizual xususiyatga ega bo'ladi. Bunga o'sha paytda Bor tomonidan taklif qilingan atom modeli misol bo'la oladi. 5. Nihoyat, modellashtirishning alohida turi eksperimentga ob'ektning o'zini emas, balki uning modelini kiritishdir, buning natijasida ikkinchisi namunaviy tajriba xarakterini oladi.