1-mavzu. Nogironlar bilan itimoiy ish olib borish texnologiyasining umumiy masalalari. Reja

1-mavzu. Nogironlar bilan itimoiy ish olib borish texnologiyasining umumiy masalalari.

Reja:

1. Nogironlar bilan ijtimoiy ish va uning xususiyatlari.

2. Nogironlar bilan ijtimoiy ishga tarixiy yondashuv.

3. Nogironlar bilan ijtimoiy ishga huquqiy yondashuv.

4. Nogironlar bilan ijtimoiy ishga ijtimoiy ta’minot tomonidan yondashuv
Nogironlar bilan ijtimoiy ish va uning xususiyatlari

Nogironlik, invalidlik — kasallik, shikastlanish, mayib-majruhlik, baxtsiz hodisalar tufayli butunlay yoki maʼlum muddat mehnat qobiliyatini yoʻqotish. Jismoniy yoki akliy nuqsonlari borligi sababli ijtimoiy yordam va himoyaga muhtoj shaxs nogiron hisoblanadi. Oʻzbekistonda Nogironlik Tibbiy mehnat ekspertiza komissiyasi (TMEK) tomonidan belgilanadi. Nogironlik mehnat qobiliyatini yoʻqotish darajasiga qarab 3 guruhga boʻlinib, vaqtincha (6—12 oy) yoki muddatsiz qilib tayinlanadi. 1-guruh Nogironligiga mehnat qobiliyatini butunlay yoʻqotgan va boshqaning doimiy parvarishi, yordami, nazoratiga muhtoj boʻlgan shaxslar; 2-guruh Nogironiga mehnat qobiliyatini butunlay yoʻqotgan, lekin boshqalarning doimiy parvarishiga muhtoj boʻlmagan, shuningdek, mehnat turidan qatʼi nazar, unda uzoq muddat ishlay olmaydigan shaxslar; 3-guruh Nogironligiga mehnat qobiliyati sezilarli darajada pasaygan shaxslar kiradi. Nogironlar davlat nafaqasi bilan taʼminlanadi, zarur boʻlganda davolanadi, ularga protezlar beriladi, ishga, maxsus maktablarga joylashtirish uchun sharoit yaratiladi. Nogironlarni tibbiy, ijtimoiy va kasbiy reabilitatsiya qilish orqali faol hayotga, mehnatga jalb qilish dolzarb masala hisoblanadi.

“Nogiron” atamasi o‘rniga “nogironligi bo‘lgan shaxs”dan foydalanish taklif qilinmoqda. BMTning nogironlar huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiyasini ratifikatsiya qilishning zarurligi qayd etilmoqda.

O‘zbekistonda Nogironligi bo‘lgan shaxslarni qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasini tashkil etish maqsad qilingan.

Bundan tashqari, taxminan kelgusi yilda qo‘shimcha ravishda quyidagi chora-tadbirlar qabul qilish ko‘zda tutilgan:

• 
  nogironlikni tayinlash masalasi bo‘yicha hamkorlikning elektron tartibi joriy etiladi (2018-yil 1-yanvardan). Natijada, YIDXP orqali elektron shaklda murojaat qilish va hujjatlarni taqdim etish mumkin bo‘ladi;
  
• 
  nogironligi bo‘lgan shaxslarning yagona elektron reyestri joriy etiladi, u o‘z ichiga ushbu shaxslar, tayinlangan pul to‘lovlari miqdori va turlari, berilgan reabilitatsiyaning texnik vositalari va protez-ortopedik buyumlar, dori-darmonlar, taqdim etilgan ijtimoiy xizmatlar va imtiyozlar to‘g‘risida kompleks axborotni oladi (2018-yol 1-martdan). Bu mazkur sohada ishlarning holati to‘g‘risida tezkor axborot olish, davlat organlari o‘rtasida ma’lumotlar almashishni amalga oshirish, budjet mablag‘larini maqsadga nomuvofiq sarflash va suiiste’molchilik faktlarini oldini olish imkonini beradi;
  
• 
  nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun moslashtirilmagan yo‘lovchi transportini xarid qilish taqiqlanadi (2018-yil 1-yanvardan). Shuningdek, nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun moslashtirilgan, shu jumladan qayta jihozlash imkoniyati bilan avtotransport vositalarini ishlab chiqarish boshlanadi;
  
• 
  nogironlik berish va nogironlik bo‘yicha pensiya to‘lash tartibi mezonlari qayta ko‘rib chiqiladi (2018-yil 1-fevralgacha). Bu yo‘nalishda xalqaro standartlarga o‘tish amalga oshirilishi kerak;
  
• 
  oliy ta’lim muassasalarida nogironligi bo‘lgan shaxslar imtiyozli shartlarda o‘qishga kirishi uchun kvotalar joriy qilinadi (2018-yil 1-martgacha).
  

Loyiha Nogironligi bo‘lgan shaxslarni qo‘llab-quvvatlash tizimini takomillashtirish va ularning huquq va erkinliklari kafolatlarini kuchaytirish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturini o‘z ichiga oladi. U 4 ta asosiy yo‘nalish bo‘yicha 66 ta chora-tadbirni amalga oshirishni ko‘zda tutadi:

I – nogironligi bo‘lgan shaxslarning hayot sifati va darajasini oshirish;

II – nogironlikni profilaktika qilish, nogironligi bo‘lgan shaxslarga tibbiy-ijtimoiy yordam va ijtimoiy reabilitatsiyaning samaradorligini oshirish;

III - nogironligi bo‘lgan bolalarni tarbiyalash, ularni talab bo‘lgan kasblarga o‘qitish tartibini takomillashtirish, nogironligi bo‘lgan shaxslarni maxsus kasbiy tayyorlash va yangi kasblarga qayta tayyorlash, shuningdek ularni ishga joylashtirishga yordam berish;

IV – tibbiy-ijtimoiy muassasalarni moddiy-texnik jihozlashni yaxshilash, nogironligi bo‘lgan shaxslar foydalanishi imkoniyati bo‘lgan va qulay muhitni ta’minlash.

Loyiha o‘zgartirlishi, qo‘shimcha kiritilishi yoki rad etilishi mumkin.

OʻzR qonunchiligida N.ning quyidagi sabablari nazarda tutiladi: umumiy kasalliklar (ish bilan bogʻliq boʻlmagan) oqibatidagi Nogironlik; turmushdagi baxtsiz hodisalar natijasida shikastlanish oqibatida yuz bergan Nogironlik; ishlab chiqarishdagi jarohatlar va kasb kasalligiga duchor boʻlish natijasidagi Nogironlik; kasb kasalligiga chalinish tufayli yuz bergan Nogironlik; Oʻzbekistonni himoya qilish yoki boshqacha tarzda harbiy burchni bajarish paytida roʻy bergan Nogironlik; harbiy burchni bajarish bilan bogʻliq boʻlmagan harbiy xizmatni oʻtash davridagi Nogironlik. Bu boradagi tartib-qoidalar Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 24 noyabrdagi 317-son qarori bilan tasdiqlangan "Tibbiy-mehnat ekspertiza komissiyalari toʻgʻrisida nizom"da koʻrsatib oʻtilgan.

Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1995 yil 11 noyabrda "OʻzRning nogironlarni reabilitatsiya qilish borasidagi chora-tadbirlari Davlat dasturi toʻgʻrisida" qaror qabul qildi. Mazkur qarorning ijrosi nogironlarni reabilitatsiya qilish markazlari sistemasi (Nogironlarni tibbiy-ijtimoiy va kasb boʻyicha reabilitatsiya qilish milliy markazi, Tayanch-harakat sistemasi kasalliklarida nogironlar reabilitatsiya markazi va 10 ta umumiy tipdagi hududiy reabilitatsiya markazlari) tashkil etildi. Bular joylardagi TMEKlar bilan hamkorlikda nogironlarni tibbiy-ijtimoiy reabilitatsiya qilish chora-tadbirlarini amalga oshiradi.¹

Nogironlar bilan ijtimoiy ish uchun texnologiyalar

Nogironlarni reabilitatsiya qilishning individual dasturi asosida ijtimoiy xizmat ko’rsatish muassasalarida ijtimoiy ishlar olib boriladi, unga quyidagilar kiradi:

• uydagi ijtimoiy xizmatlar (shu jumladan ijtimoiy va tibbiy xizmatlar);

• ijtimoiy xizmat ko’rsatish muassasalarining kunduzgi (tungi) bo’limlarida yarim statsionar ijtimoiy xizmatlar;

• statsionar muassasalarda statsionar ijtimoiy xizmatlar (pansionatlar, pansionatlar va boshqa ijtimoiy xizmat ko’rsatish muassasalari);

• shoshilinch ijtimoiy xizmatlar;

• ijtimoiy maslahat yordami.

Uydagi ijtimoiy xizmatlar nogironligi bo’lgan odamlarning ijtimoiy holatini saqlab qolish, shuningdek, ularning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish maqsadida tanish ijtimoiy muhitda bo’lish muddatlarini imkon qadar kengaytirishga qaratilgan. Aholiga kompleks ijtimoiy xizmat ko’rsatish markazlaridagi nogironlarga ijtimoiy xizmatlar, xususan, oziq - ovqat, issiq ovqat, sanoat ehtiyojlari, kommunal xizmatlar uchun to’lovlarni sotib olish va uyga etkazib berish ta’minlanadi.

Ijtimoiy ishchilar ijtimoiy-tibbiy va sanitariya-gigiena xizmatlarini ko’rsatadilar:

birinchi yordam, shu jumladan uyga shifokor chaqirish;

dori-darmon va tibbiy asbob-uskunalar bilan ta’minlash (shifokorning so’zlariga ko’ra);

kasalxonaga yotqizishda yordam berish, tibbiy muassasalarda muhtoj bo’lganlarga hamrohlik qilish.

Ijtimoiy ishchilar imkoniyati cheklangan odamlarga statsionar tibbiy muassasalarda ma’naviy va ruhiy yordam ko’rsatish, tibbiy-ijtimoiy ko’rikdan o’tkazishda yordam berish va tibbiy sug’urta polisini olish uchun tashrif buyuradilar.

Uyda ijtimoiy va tibbiy yordam o’z-o’zini parvarish qilish qobiliyatining qisman yoki to’liq yo’qolishi munosabati bilan doimiy yoki vaqtincha (olti oygacha) yordamga muhtoj nogironlarga ko’rsatiladi. Ijtimoiy ishchilar ijtimoiy, ijtimoiy-huquqiy, ijtimoiy va iqtisodiy xizmatlarni taqdim etadilar.

Ushbu bo’lim xodimlari uyda nogiron odamlarga homiylik qiladigan va quyidagi xizmatlarni ko’rsatadigan hamshiralarni joriy etishdi:

• 
  sog’liqni saqlash monitoringi,
  
• 
  zaiflashgan bemorlarni ovqatlantirish,
  
• 
  sanitariya-gigienik muolajalar (tana harorati, qon bosimini o’lchash,
  
• 
  nazorat qilinadigan dori-darmonlar).
  

Hamshiralar tibbiy muolajalarni davolovchi shifokorning tayinlanishiga muvofiq amalga oshiradilar (agar davlat ijtimoiy xizmat muassasasi tibbiy faoliyatni amalga oshirish uchun litsenziyaga ega bo’lsa): dorilarni teri ostiga va mushak ichiga yuborish; kompresslarni qo’llash; kiyinish; bosim yaralarini, yara yuzalarini davolash; laboratoriya tadqiqotlari uchun materiallar yig’ish; kateterlar va boshqa tibbiy asboblardan foydalanishda yordam berish. Tibbiyot xodimlari nogiron kishilarning qarindoshlariga umumiy kasallarni parvarish qilishning amaliy ko’nikmalarini o’rgatmoqdalar. Integratsiyalashgan ijtimoiy xizmat ko’rsatish markazlari nogironlarni uy sharoitida bepul ovqat bilan ta’minlaydigan ijtimoiy oshxonalarni ochmoqda.

Yarim statsionar ijtimoiy xizmatlar keng qamrovli ijtimoiy xizmatlarning kunduzgi bo’limlarida amalga oshiriladi. Bunga nogironlar uchun ijtimoiy xizmatlar, tibbiy va madaniy xizmatlar, ularning ovqatlanishini, dam olishini tashkil etish, ularning mehnatga layoqatli ishtirok etishini va faol hayot tarzini ta’minlash kiradi. O’z-o’ziga xizmat qilish va faol harakatlanish qobiliyatini saqlab qolgan va ijtimoiy xizmatlarga kirishga tibbiy qarshi ko’rsatmalari bo’lmagan nogironlar yarim statsionar ijtimoiy xizmatlarga qabul qilinadi.

Aholiga ijtimoiy xizmat ko’rsatish bo’yicha keng qamrovli markazlarning kunduzgi bo’limlarida quyidagi xizmatlar ko’rsatiladi (keksa fuqarolar va nogironlar uchun ijtimoiy xizmatlar markazlari):

• 
  animatsion xizmatlarni o’z ichiga olgan ijtimoiy;
  
• 
  psixologik;
  
• 
  ijtimoiy;
  
• 
  tibbiy;
  
• 
  huquqiy;
  
• 
  ta’lim;
  
• 
  bayramlar;
  
• 
  yubileylar va boshqa madaniy tadbirlar.
  

Klub va to’garak ishlarini tashkil etish va o’tkazish nogironligi bo’lgan odamlarning manfaatlarini shakllantirish va rivojlantirish uchun amalga oshiriladi. Sog’liqni saqlash va reabilitatsiya tadbirlari (massaj, fizioterapiya mashg’ulotlari) mijozlar uchun shifokor tavsiyalarini hisobga olgan holda tashkil etiladi. Nogironlar, agar xohlasalar, tibbiy tavsiyalarga muvofiq, maxsus jihozlangan tibbiy mehnat ustaxonalarida yoki yordamchi uchastkalarda mumkin bo’lgan mehnat faoliyatida qatnashishlari mumkin. (Yaqinda 18 yoshdan 31 yoshgacha bo’lgan nogironlar uchun kunduzgi bo’limlar faoliyatini tashkil qilish amaliyoti keng tarqalgan).

Shoshilinch ijtimoiy xizmatlar ijtimoiy yordamga muhtoj bo’lgan nogironlarga shoshilinch, bir martalik shoshilinch yordam ko’rsatish uchun taqdim etiladi va quyidagi ijtimoiy xizmatlarni o’z ichiga oladi:

• 
  bepul issiq ovqat yoki oziq-ovqat to’plamlari,
  
• 
  kiyim-kechak,
  
• 
  poyabzal va boshqa zaruriy narsalar bilan bir martalik ta’minlash;
  
• 
  bir martalik moliyaviy yordam.
  

Ijtimoiy ish bo’yicha mutaxassislar nogironlarga vaqtincha uy olishda yordam berishadi. Xizmat ko’rsatadigan shaxslarning huquqlarini himoya qilish uchun huquqiy yordamni tashkil etish va ushbu ish uchun psixologlar va ruhoniylarni jalb qilgan holda shoshilinch tibbiy va psixologik yordam va ushbu maqsadlar uchun qo’shimcha telefon raqamlari ajratish. Shoshilinch ijtimoiy xizmat ko’rsatish bo’limlarida nogironlar uchun ixtisoslashtirilgan uskunalar va og’ir kasallarga yordam beradigan asbob-uskunalar ijarasi mavjud.

Ijtimoiy ish bo’yicha mutaxassis nogiron kishilarga maslahat beradi, buning natijasida nogironligi bo’lgan fuqarolarning jamiyatda moslashishi, ijtimoiy zo’riqishining pasayishi, oilada qulay munosabatlarning o’rnatilishi, shuningdek, shaxs, oila, jamiyat va davlatning o’zaro munosabati ta’minlanadi.

Bir qator mintaqalarda nogironlar uchun reabilitatsiya markazlari faoliyat ko’rsatmoqda, ular kasbiy ta’lim va mehnat ta’limi, ijtimoiy moslashuv, tibbiy yordam, shuningdek, jamiyatda mustaqil yashash imkoniyati cheklangan yoki cheklangan qobiliyatli yoshlarni joylashtirish uchun mo’ljallangan muassasalardir. Bunday markazlarda nogironlarning doimiy, besh kunlik va kunlik bo’limlar mavjud.

Markazlarda reabilitatsiya uchun:

• 
  tibbiy bo’limni tibbiy diagnostika va tibbiy reabilitatsiya uchun yordamchi xonalar uchun jihozlar bilan ta’minlaydi;
  
• 
  nogironlarni kasbiy va mehnat ta’limi uchun o’quv jarayoni o’quv jarayoniga mos jihozlangan o’quv xonalari, o’quv xonalari va ishlab chiqarish ustaxonalari bilan jihozlangan;
  
• 
  nogironlarning ijtimoiy yo’naltirilganligi uchun nogironlarni reabilitatsiya qilish va moslashtirish uchun maxsus jihozlar bilan jihozlangan psixologlar va ijtimoiy o’qituvchilar (o’qituvchilar) xizmati yaratilmoqda.
  

Markazning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

a) nogironning reabilitatsiya salohiyatini aniqlash;

b) individual reabilitatsiya dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish;

v) nogironlarning tibbiy reabilitatsiyasi;

d) nogironlarni kasbiy reabilitatsiya qilish, shu jumladan kasbiy yo’naltirish, kasb tanlash, mehnat va kasbiy tayyorgarlik, kasbiy va ishlab chiqarish moslashuvi;

e) nogironligi bo’lgan odamlarni ijtimoiy reabilitatsiya qilish, shu jumladan ijtimoiy va ekologik, ijtimoiy va uy sharoitlariga moslashish;

f) markazda yashovchilarni moddiy-texnik ta’minoti;

j) nogironlarni ijtimoiy himoya qilishni tashkil etish, nogironlarga huquqiy masalalar bo’yicha maslahat berish, nogironlarga ularning ishini va hayotini osonlashtiradigan ixtisoslashtirilgan mahsulotlar bilan ta’minlash.

Vazifalarga muvofiq markaz quyidagilarni amalga oshiradi:

Nogironlarni qabul qilish va ularning yangi muhitga moslashishini tashkil etish;

• 
  maxsus dasturlarga, o’quv qo’llanmalariga va boshqalarga muvofiq kasbiy tayyorgarlik;
  
• 
  aholini qulay uy-joy, mebel, anjomlar, choyshablar, kiyim va poyafzal bilan ta’minlash;
  
• 
  rezidentlar uchun mutanosib ovqatlanishni tashkil etish;
  
• 
  Jihozlangan diagnostika va yordamchi xonalarda tibbiy va maslahat xizmatlari;
  
• 
  sanitariya-gigiena va epidemiyaga qarshi choralar;
  
• 
  madaniy ishlar;
  
• 
  sog’lomlashtirish va sport bilan shug’ullanish.
  

Markazda bo’lish uchun guvohlik beradigan barcha shaxslar, O’zbekiston Respublikasi qonunlariga binoan, ularni qo’llab-quvvatlashlari shart bo’lgan qarindoshlari borligidan qat’iy nazar, qabul qilinadi.

Markazga kirish uchun mumkin bo’lmagan holatlar:

a) maxsus statsionar davolanishni talab qiladigan asosiy kasallikning o’tkir va subakut bosqichlari;

b) kasalxonada davolanishni talab qiladigan har qanday paroksismal va tobora kuchayib boradigan ruhiy kasallik;

v) tez-tez tutib turadigan epilepsiya, tutqanoqqa moyillik, epileptik holat, ongning alomati, disforiya;

g) surunkali alkogolizm, giyohvandlik, shuningdek, surunkali alkogolizm yoki giyohvandlikning har qanday turi bilan asoratlanadigan boshqa kasalliklar.

Ijtimoiy himoya tizimining statsionar muassasalari sifatida pansionatlar ko’p yillar davomida reabilitatsiya funktsiyalarini bajarib kelmoqdalar. Ularning faoliyati profilli va tabaqalashtirilgan. Reabilitatsiya tadbirlari markazida tibbiy va ijtimoiy reabilitatsiya amalga oshiriladi. Ushbu muassasalarda tibbiy, ijtimoiy va mehnat reabilitatsiyasi to’g’risidagi asosiy tushunchalar mavjud.

Profilaktika kontingentning xususiyatlariga asoslangan bo’lib, ular bir qator omillar bilan belgilanadi: yoshi, kasallikning nozologik bog’liqligi, patologik namoyon bo’lishning og’irligi va boshqalar. Ushbu omillarni hisobga olgan holda umumiy tipdagi pansionatlar (nogironlar va keksalar uchun) va nevropatika psixiatriya maktab-internatlari rivojlanmoqda.

Nogironlar va keksalar uchun mo’ljallangan internat uylarida (umumiy tipdagi) og’ir surunkali kasalliklarga chalingan, shikastlanishlar, tug’ma nuqsonlar (bolalikdan nogironlar) va boshqalar bo’lgan ushbu muassasalarning faoliyati turlicha. Ularning faoliyatini farqlash o’z-o’zini parvarish qilish va harakatchanlik kabi mezonlarga asoslanadi.

Ko’rsatib o’tilgan holatlar munosabati bilan statsionar reabilitatsiya muassasalarida (ixtisoslashtirilgan pansionatlar), kontingentning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda, reabilitatsiya maqsadlari boshqacha.

Reabilitatsiya turidagi internat uylarida tibbiy reabilitatsiya asosiy tarkibiy qism bo’lib, somatik salomatlikni tiklash, tanadagi himoya o’rnini qoplash, moslashuv va moslashuv mexanizmlarini jonlantirish hisoblanadi.

Ushbu vazifalarni bajarish uchun reabilitatsion o’smirlarning pansionatlarida moddiy-texnik baza mavjud: fizioterapiya xonalari, jismoniy mashqlar xonalari, massaj xonalari, oxyoterapiya xonalari, ortoterapiya va boshqalar.

Tibbiy reabilitatsiyani tashkil etishda giyohvand moddalarni iste’mol qilmaslik, qariyalarning motor faolligi va aqliy faolligini oshirishga yordam beradigan faollashtiruvchi vositalarga ustunlik beriladi.

Reabilitatsiya turidagi pansionatlarda ijtimoiy va ekologik reabilitatsiya muhim ahamiyat kasb etadi, bunda ham ijtimoiy, ham psixologik moslashuv hamda ijtimoiy va maishiy reabilitatsiya bir xil ahamiyatga ega. Birinchisi, internat maktabiga kirish bilan bog’liq qiyin vaziyatdan va yangi sharoitga moslashish qiyinchiliklaridan xalos bo’lishga qaratilgan. Ikkinchisi - kasallik, shikastlanish va boshqa sabablar tufayli yo’qolgan o’z-o’zini parvarish qilish ko’nikmalarini tiklash.

Ijtimoiy va ekologik reabilitatsiya vazifalari qatoriga turli avloddagi odamlar (nogiron yoshlar va qariyalar o’rtasida) nizolarni oldini olish va bartaraf etish, bo’sh vaqtni mazmunli va ko’ngil ochish faoliyatini tashkil etish, atrofdagi (tashqi) muhit bilan munosabatlarni tashkil etish va h.k.

Umumiy tipdagi pansionatlardagi ijtimoiy va mehnat reabilitatsiyasi o’ziga xosdir. Bu kasbiy ko’nikmalarni o’zlashtirishga qaratilgan emas, garchi ba’zi hollarda bu istisno qilinmaydi. Pansionatlardagi keksa odamlarni ijtimoiy va mehnat reabilitatsiyasining asosiy vazifasi ularning bandligini va ijtimoiy foydali tadbirlarini tashkil etishdir.

Ushbu vazifalarni bajarish uchun pansionatlarda (muassasalarning 80,1 foizida), yordamchi xo’jalikda (muassasalarning 85,7 foizida) tibbiy va mehnat ustaxonalari tashkil etilib, bandlik amalga oshirilmoqda.

Keksa odamlarning potentsial imkoniyatlari juda cheklangan bo’lishiga qaramay, ularning ba’zilari pansionatlarda doimiy ishlarda ishlaydi.

Shuni ta’kidlash kerakki, nogiron yoshlar uchun umumiy turdagi internat uylarida, ularga aniq ehtiyoj borligiga qaramay, reabilitatsiya bo’limlari mavjud emas. Ushbu bo’limlarda protezlash masalalarini hal qilish kerak, bu nogironlarni ovqatlanish, ishlarni bajarish, harakat qilish va boshqa vositalar bilan ta’minlash. Nogiron yoshlar uchun reabilitatsiyaning texnik vositalaridan foydalanishni o’rganishda, ma’lumot olishda, kasblarni egallashda va ish topishda yordam berish juda muhimdir. Ushbu toifadagi nogironlar uchun shaxslararo munosabatlarni yaxshilashga, yashash sharoitlariga moslashishga va boshqalarga yo’naltirilgan psixo-tuzatish ishlari ham zarur.

Umumiy pansionatlar faoliyatini reabilitatsiya qilish aspektini kuchaytirish uchun bir qator chora-tadbirlar zarur:

• 
  ijtimoiy himoya tizimining statsionar muassasalariga reabilitatsiya tipidagi muassasalar maqomini berish uchun me’yoriy-huquqiy bazani ishlab chiqish;
  
• 
  ushbu muassasalarning reabilitatsiya maqsadlarini amalga oshirish uchun maqbul moddiy bazani yaratish (reabilitatsiyaning texnik vositalari, yordamchi asbob va moslamalar bilan jihozlash);
  
• 
  o’quv va moslashuv dasturlarini ishlab chiqish;
  
• 
  pansionatlar xodimlarini psixologlar va ijtimoiy mutaxassislar bilan tanishtirish.
  

Psixonevrologik maktab-internat kasalxona sifatida, asosan, kasallarni saqlash printsipiga ko’ra sog’liqni saqlash tizimidagi tibbiyot muassasalariga xos bo’lgan "kasalxona" va "jamoatchilik asosida" reabilitatsiya tashkil etiladigan muassasadir.

Reabilitatsiya tadbirlari giyohvand moddalarni iste’mol qilish, kasbiy terapiya va atrof-muhit terapiyasidan iborat. Neyropsixiatrik internatlardagi bemorlarning klinik holati etishmovchilik va samarasiz alomatlarning ustunligi va nisbatan barqarorlik bilan tavsiflanganligi sababli, tibbiy reabilitatsiya "bo’ysunuvchi" xususiyatga ega. Nogironligi bor odamlarning ijtimoiy izolyatsiya sharoitida uzoq vaqt turishini hisobga olgan holda, turmush tarzini tashkil qilishga, "uyushgan" muhitning ta’siriga ko’proq e’tibor qaratilgan.

Ekologik terapiya, ijtimoiy va ekologik ta’sir doirasidagi reabilitatsiya tadbirlari kontingentning xususiyatlariga qarab amalga oshiriladi. Ushbu muassasalarda ruhiy kasallarning uchta toifasi ajratilgan: og’ir va og’ir aqliy zaifligi bo’lgan odamlar (40,7%), shizofreniya bilan og’rigan bemorlar (25,0%) va turli kelib chiqishdagi aqliy va ruhiy kasalliklari bo’lgan nogironlar (34,3%).

Aqli zaif insonlar uchun terapevtik muhitni yaratish yo’naltirilgan turmush tarzini tashkil etishga, sanitariya-gigiena va maishiy ko’nikmalarni rivojlantirishga, ularni faol ijtimoiy foydali ishlarga jalb qilishga (kutubxonachi yordamchisi, madaniyat xodimiga), qiziqish va ehtiyojlarni rag’batlantirishga qaratilgan. Bo’sh vaqtni tashkil qilishda, kognitiv rivojlanayotgan tadbirlar va muloqot qobiliyatlarini rivojlantirish muhim o’rin egallaydi.

Shizofreniya bilan og’rigan bemorlar uchun terapevtik muhit bu faollikni, konsentratsiyani, qaror qabul qilish qobiliyatini faollashtirishni talab qiladigan vaziyatlarni yaratishdir. Bemorlarning kundalik mustaqilligi, internat tashqarisida bo’lish imkoniyati mavjudligini anglatuvchi erkin qamoqda saqlash rejimini joriy qilish orqali bu amalga oshiriladi.

Aqliy va ruhiy kasalliklar bilan og’rigan bemorlar uchun ijtimoiy va ekologik reabilitatsiya - bu internat xizmati haqida xronologik yo’nalishda ma’lumot berish va muloqot ko’nikmalarini rivojlantirish tadbiridir.

Ijtimoiy va ekologik reabilitatsiya ijtimoiy ishchilar, psixologlar va reabilitologlarning ishtirokini talab qiladi.

Neyropsixiatrik internat maktablarida nogironlarni ijtimoiy va mehnat reabilitatsiyasini tashkil etish ham tabaqalashtirilgan.

Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo’lganlar uchun asosiy tarkibiy qism mehnat unumdorligi, boshlang’ich kasbiy ko’nikmalarini shakllantirishdan iborat. Asosiy e’tibor mehnatning rivojlanayotgan, tuzatuvchi va ijtimoiylashtiruvchi roliga, mehnatga bo’lgan munosabatni, mehnatning etuk ehtiyojlari va motivlarini shakllantirishga qaratiladi.

Mehnat va kasbiy ko’nikmalarning shakllanish darajasiga qarab, aqlan zaif odamlar turli xil "ijtimoiy qadriyatlar" ning mehnat faoliyati bilan shug’ullanadilar: uy ishlari, tibbiy mehnat ustaxonalarida (LTM), doimiy (vaqtincha) tashrif buyuradigan jamoalarda va doimiy lavozimlarda.

Shizofreniya bilan og’rigan bemorlar uchun ijtimoiy va mehnat reabilitatsiyasi ularning hissiy faolligini oshirishga, qiziqishlarni rag’batlantirishga, shaxslararo munosabatlarni tiklashga, nöropsikiyatrik internatda moslashishga qaratilgan. Uzoq davomli surunkali kasallik natijasida yo’qolgan harakatlarni rejalashtirish va natijalarni bashorat qilish qobiliyati oddiy qismlarni silliqlash, arqonni kesish, sumkalarni yopishtirish kabi oddiy ish turlarida qatnashishni cheklaydi. stereotipik tabiatdagi mehnat turlari.

Aqli zaif odamlar uchun o’quv dasturlari ishlab chiqilgan: tikuvchi, duradgor, gips-rassom, to’quvchi, yuk ko’taruvchi, yuvuvchi, kir yuvish xonasida yordamchi ishchi, ovqatlanish bo’limida va qishloq xo’jaligidagi mehnat turlari bo’yicha mashg’ulotlar.

Mehnat va kasbiy ko’nikmalarga ega bo’lish aqlan zaif odamlarga ijtimoiy integratsiya imkoniyatini beradi, ularni amalga oshirish boshqa ko’plab (ijtimoiy-iqtisodiy) sharoitlarga bog’liq.

Asosiy reabilitatsiya dasturlaridan foydalangan holda psixonevrologik maktab-internatlarda surunkali ruhiy kasalligi bo’lgan odamlarni tibbiy-ijtimoiy reabilitatsiya qilish tizimini yaratish uchun quyidagilar zarur:

• ushbu muassasalarning ba’zilarini reabilitatsiya markazlari maqomini beradigan haqiqiy reabilitatsiya muassasalariga yo’naltirish bo’yicha me’yoriy-huquqiy bazani ishlab chiqish;

Nogironlar uchun hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni hisobga olgan holda yangi raqobatdosh mehnat turlari bo’yicha o’quv dasturlarini ishlab chiqish;

• LTM va yordamchi xo’jaliklarni yangi mexanizmlar, jihozlar, uskunalar bilan jihozlash orqali zamonaviy moddiy-texnik bazani yaratish;

• psixonevrologik maktab-internatlar tarkibiga reabilitologlarni, ijtimoiy o’qituvchilarni, kasb terapevtlarini, psixologlarni tanishtirish.

Keksa fuqarolar uchun statsionar ijtimoiy xizmat ko’rsatish muassasalari orasida gerontologik markazlar ham reabilitatsiya profiliga ega.

Nogironlar bilan ijtimoiy ishga tarixiy yondashuv

Insoniyat o’z tarixida har doim ham jismoniy, ham ruhiy jihatdan imkoniyatlari cheklangan odamlar bilan to’qnash kelgan. Rivojlanishning turli davrlarida ularga munosabat ham turlicha bo’lgan. «O’zbekiston Respublikasida nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to’g’risida» O’zbekiston Respublikasi Qonuniga asosan «nogiron — jismoniy, aqliy, ruhiy yoki sensor (sezgi) nuqsonlari borligi tufayli turmush faoliyati cheklanganligi munosabati bilan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda nogiron deb topilgan hamda ijtimoiy yordamga va himoyaga muhtoj shaxs. Shaxsning turmush faoliyati cheklanganligi —shaxsning o’ziga o’zi xizmat qilish, harakatlanish, yo’lni topa olish, muloqot qilish, o’z xatti-harakatini nazorat etish, shuningdek o’qish va mehnat faoliyati bilan shug’ullanish qobiliyatini yoki imkoniyatini to’la yoxud qisman yo’qotganligi»dir.² Bu so’z lotincha invalidus so’zidan olingan bo’lib, aynan «kuchsiz, kuchli emas» degan ma’no anglatadi, ya’ni, in — «emas» Q validus — «kuchli», boshqacha aytganda, bu – jismoniy, aqliy, sensor yoki ruhiy jihatdan kamchiligi bo’lgan inson faoliyatida mavjud to’siq yoki cheklovlarni bildiradi.³

Qadim zamonlardan beri olimu, ulamolar, faylasuflarni og’ir kasalliklarga chalingan yoki rivojlanishdan orqada qolgan kishilarning yashashi, ularni davolash va o’qitish masalalari o’ziga jalb etib kelgan. Qadimgi Yunoniston, Rim, Vizantiya, Sharq faylasuflari va donishmandlari, jumladan Aristotel, Seneka, Tsitseron va boshqalarning asarlarida jamiyat va jismoniy imkoniyatlari cheklangan insonlar o’rtasidagi munosabat mavzusi ham e’tibordan chetda qolmagan.

Odatda sog’lig’i bilan bog’liq muammolari mavjud kishilar soni urush va harbiy harakatlardan keyin ko’payib ketgani bois, ana shu urushlar paytida yaralangan, jarohat olgan, kasallik orttirgan sobiq harbiylarga aholida e’tibor qaratilgan. Sog’lig’ida muammosi mavjud bo’lgan ana shu sobiq jangchilar «nogiron» (invalid) deb atalgan. Frantsiyada ushbu atama armiyada harbiy xizmatni o’tagan va davlat oldida xizmat ko’rsatgan, yaralangani, jarohat olgani yoki qarigani bois harbiylikka yaramay qolgan jangchilarga nisbatan qo’llanilgan. Besh yuz yildan ortiq vaqt mobaynida davlat sog’lig’i bilan bog’liq muammosi mavjud insonlarni ikki guruhga ajratib kelgan. Birinchi guruhga armiyada xizmat qilgan va yaralanish, jarohat olish yoki keksayganligi sabab sog’lig’ida muammolar paydo bo’lgan nogironlar kiritilgan. Ikkinchi guruhdan esa hech qachon harbiy xizmatni o’tamagan, jarohatlari, kasalliklari tug’ma, kundalik turmushda yoki ishlab chiqarish jarayonida orttirilgan bolalar hamda katta yoshdagi aholi kiritilgan. Bu guruh mayib-majruxlardan iborat bo’lgan.

Qadimgi Yunonistonda harbiy nogironlar oilasi bilan davlat qaramog’ida bo’lgan. Rimda esa nogironlarga yer uchastkalari, janglarda qo’lga kiritilgan o’ljadan ulush ajratilgan, shuningdek pul ta’minoti belgilangan. Nogironlar jamiyatning obro’-e’tiborli kishilari sanalishgan, hamda ijtimoiy ta’minotning anchayin rivojlangan tizimi ular xizmatida bo’lgan. Sog’lig’i bilan bog’liq muammosi mavjud kishilarning ikkinchi toifasi esa odatda g’aribxonalarda, nogironlar uylarida saqlangan. Bu erda ular taom va boshpana bilan ta’minlangan. Qadimgi Rusda mayib-majruxlar uchun ilk g’aribxonalar Ivan Grozniy podsholigi davrida paydo bo’lgan (1551 yil). O’rta asrlarda Frantsiya va Angliyada harbiy nogironlarga qarash monastirlar zimmasiga yuklatilgan. Ispaniyada, keyinroq esa Angliya va Gollandiyada yaralangan va jarohat olgan harbiy nogironlarga pensiya va bir martalik moddiy yordam to’lanishi tizimi yo’lga qo’yilgan⁴. 1606 yilda Frantsiya qiroli Genrix IV tomonidan yaralangan, kasalga chalingan va qarib qolgan harbiylar va ularning oila a’zolari uchun harbiy g’aribxonalar tizimi joriy etilgan. U ikkita, ya’ni nasroniy rahm-shafqat hamda avliyo Lyudovik gospitallaridan iborat bo’lgan.

1671 yilda Lyudovik XIV Parijda mashhur Hotel des invalidsga asos soladi. Xuddi shu davrda Angliyada ham ana shunday uylar paydo bo’ladi: ular avval Chelsi va Grinvichda (dengizchilar uchun), sal keyinroq esa Berlinda va Avstriyada ochiladi. XVI asrdan boshlab Frantsiyada nogironlarga davlat g’aznasidan nafaqa tayinlanadi. Ammo Parijda nogironlar uyi (Hotel des invalids) ochilganidan keyin monastirlarga nafaqa ajratilishi to’xtatiladi va nafaqalarning hammasi ana shu uydagi nogironlarning ta’minotiga yo’naltiriladi. Ayniqsa, Napoleon I nogironlarga alohida g’amxo’rlik ko’rsatgan. U o’z armiyasi faxriylarining obro’sini yuqoriga ko’tarib qo’ygan edi. Shundan keyin Evropaning boshqa davlatlarida ham nogironlar rotalari paydo bo’lib, ularda nogironlar jangovar xizmat bilan bog’liq bo’lmagan harbiy lavozimlarga tayinlangan. Bu rotalar turli shaharlarga joylashtirilgan. Ularda harbiy xizmat davrida yaralangan, jarohat olgan va kasallik orttirgan quyi lavozimdagi harbiylar xizmat qilib, ichki xizmat va front orti bilan bog’liq turli vazifalarni bajarishgan. Bugunga kelib, Frantsiyada bunday nogironlar rotalari butunlay barham topgan.

1887 yilda Prussiyada 6 ta nogironlar rotasi mavjud bo’lib, ularning har birida o’rtacha 100-120 kishi xizmat qilgan, shuningdek saroy tasarrufida gvardiyachi nogironlar rotasi faoliyat olib borgan⁵. Rossiya imperatori Petr I 1720 yil 3 maydagi Farmoni bilan harbiy xizmat davrida yaralangan, jarohat olgan yoki kasallik orttirgan va harbiy kollegiya tomonidan xizmatni davom ettirishga yaroqsiz deb topilgan barcha ofitserlar va quyi lavozimdagi harbiy xizmatchilarni monastirlar hamda g’aribxonalarga joylashtirishni va ularga umrining oxirigacha garnizon maoshlari darajasida nafaqa tayinlashni belgilab qo’yadi. Oradan ikki yil o’tib, 1722 yil 12 apreldagi Farmon bilan mazkur toifadagi nogironlarning nafaqa miqdori kamaytiriladi hamda uni faqat monastir va g’aribxonalarga joylashganlargina olishi mumkinligi to’g’risidagi tartib joriy etiladi. Oradan yana ikki yil o’tib, 1724 yil 6 fevraldagi Farmon bilan oila qurgan nogironlarga nafaqa to’lash, endi ular monastirlarda yashay olmasliklari bois to’xtatiladi. Ekaterina II 1764 yilda Rossiyadagi monastirlar ruxoniylari shtatlari sonini belgilash to’g’risida Farmonga imzo chekadi. Shuningdek, u nogironlarning faqat belgilangan shaharlardagina yashashlari to’g’risida buyruq beradi. Bu erda ular yiliga 80 ming rubl miqdorida nafaqa olishadi.

Rossiyadagi ilk nogironlar uyiga Ekaterina II hukmronligi davrida – Kamennoostrovskiyda asos solingan. XVIII oxirlarida garnizon batalonlari tasarrufida nogironlar rotalari tuziladi. 1811 yilga kelib barcha nogironlar uch toifaga ajratiladi: harakatchan, xizmat qila oladigan va xizmat qila olmaydigan⁶. Har bir toifa ichki xizmat batalonlari komandirlariga bo’ysunuvchi maxsus komandalarni tashkil qiladi. Xizmat qila oladigan va xizmat qila olmaydigan nogironlardan tuzilgan komandalar to 1823 yilgacha, ya’ni tarqatib yuborilguniga qadar barcha uezd shaharlarida mavjud bo’lgan. Birinchi toifaga kiruvchi, ya’ni harakat qila oladigan nogironlar rotalari dastlab gospitallar va boshqa tashkilotlarda xizmat qilishga mo’ljallangan edi.

Nikolay I davrida nogironlar uylari soni ortdi va ular harbiy g’aribxonalar deb atala boshlandi. Nikolay I hukmronligi davrining oxirlariga kelib quyidagi miqdorda nogironlar komandalari mavjud edi: gvardiyachi rotalar – 15 ta, turli idora va nomlarga oid harakat qila oladigan nogironlar rotalari – 104 ta, uezd nogironlar komandalari soni – 564 ta va etap rotalari bo’lgan⁷. 1864 yilda ichki xizmat korpusi tarqatib yuborilishi munosabati bilan nogironlar komandalari ham tarqatib yuboriladi⁸.Rossiyada g’aribxonalar 1918 yilga qadar faoliyat olib borgan va butun faoliyati davomida mayib-majruxlarga g’amxo’rlik ko’rsatiladigan va boshpana beriladigan maskan vazifasini bajarib kelgan. Bu toifaga mansub kishilar e’tiborli insonlar maqomiga ega bo’lmagan va pensiya yoki boshqa turdagi nafaqalar olishmagan. G’aribxonalar cherkovlarning mablag’lari hisobidan faoliyat olib borgan. Mayib-majruxlar uchun ta’minot uylari tashkil etilib, ular ijtimoiy ta’minot Mahkamasi tomonidan nazorat qilingan. Ta’minot uylari tijorat faoliyatidan olinadigan foyda, xususiy shaxslarning xayriyalari hisobidan ta’minlab turilgan. O’smirlar uchun mo’ljallangan etimxonalarda kasb o’rgatish va bo’lg’usi tijorat faoliyatiga tayyorlash maqsadida hunarmandchilik ustaxonalari tashkil qilingan. 1898 yilda Mariya Fedorovna hazrati oliyalarining «istagi va qarori bilan» kar-soqov katta yoshdagi fuqarolar va bolalar uchun vasiylik joriy etiladi. Moskva va Sankt-Peterburgda ular uchun ustaxonalar, mehnatga o’rgatish uylari ochiladi. Vasiylar kar-soqovlar uchun ish izlashadi hamda ular tijorat faoliyati olib borishlarida ko’maklashishadi⁹.

1832 yil Myunxenda (Bavariya, Germaniya) Yogan Edler fon Kurts bir qo’li yo’q o’g’il bolalar uchun xalq maktabi bilan bir xil va teng ta’lim beradigan tarbiya institutini tashkil etadi. Uning maqsadi nogiron bolalarga hunar yoki «erkin kasb» o’rgatish bo’lgan. Bu bolalar tibbiy nazorat ostida bo’lgan va davolash muolajalari olishgan. 1874 yildan institutda bir qo’li yo’q qiz bolalar ham o’qitila boshlaydi va ular bu erda tikish, bichish, to’qish va uy-ro’zg’or yuritish ko’nikmalarini o’rganishadi. 1897 yilga qadar Germaniyada Myunxen institutiga o’xshash 8 ta maktab ochiladi va ularda jami 550 nafar nogiron bolalar ta’lim olishadi¹⁰.

1872 yilda pastor va filantrop Gans Knudsen (Kopengagen, Daniya) mayib-majruxlarga yordam Jamiyatini, ortopediya klinikasini, kasbiy ta’lim maktabini va ishlaydigan nogironlar uchun ustaxona ochadi. Mazkur maktab faoliyati 1884 yil Kopengagen shahrida bo’lib o’tgan shifokorlarning Xalqaro kongressida tilga olinadi. Mayib-majruxlar bilan ishlashdagi bu tajribaga shifokorlar ijobiy baho berishadi va tez orada ushbu tajriba Skandinaviya davlatlari (Shvetsiya, Norvegiya)da ham jismoniy imkoniyati cheklangan kishilarga yordam ko’rsatish sohasiga joriy etiladi. Peterburgda (1895 yil) Qizil Xoch Qo’mitasi pastor Gans Knudsen tajribasiga tayanib yetimxona – mayib-majruxlar uchun maktab, miskinlar va kasallarga vasiylik qilish Jamiyatining Petrovsk va Vasileostrovsk bo’limlari qoshida katta yoshdagi nogironlar uchun etimxona ochadi. XIX asrda va XX asr boshlarida mayib-majruxlarni davolash, ularga kasb o’rgatish va ijtimoiy moslashuviga ko’maklashish bilan bog’liq tadbirlar Evropa, AQSh va Rossiyada homiylar, jamoa tashkilotlari, birinchi galda Qizil Xoch Jamiyati hisobidan amalga oshirilgan¹¹.


Nogironlar bilan ijtimoiy ishga huquqiy yondashuv

Nogironligi bo’lgan shaxslarning huquqlari to’g’risidagi qonun hujjatlari 2019 yil 12 avgustda qabul qilingan “Nogironligi bo’lgan shaxslarning huquqlari to’g’risida”gi Qonun va boshqa qonun hujjatlaridan iboratdir.

Agar O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida nogironligi bo’lgan shaxslarning huquqlari to’g’risida O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida nazarda tutilganidan boshqa qoidalar belgilangan bo’lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo’llaniladi.

Quyidagilar nogironligi bo’lgan shaxslarning huquqlarini ta’minlashning asosiy prinsiplari hisoblanadi:

– nogironligi bo’lgan shaxslarning qadr-qimmatini, ularning shaxsiy mustaqilligini, shu jumladan, tanlash erkinligi va mustaqilligini hurmat qilish;

– nogironlik belgisi bo’yicha kamsitishga yo’l qo’ymaslik;

– nogironligi bo’lgan shaxslarning huquq va erkinliklari amalga oshirilishi imkoniyatlarining tengligi;

– nogironligi bo’lgan bolalarning rivojlanayotgan qobiliyatlarini hurmat qilish va ularning o’z individualligini saqlab qolishga bo’lgan huquqlarini hurmat qilish;

– jismoniy muhitning qulayligi;

– nogironligi bo’lgan shaxslarni jamiyat va davlatning ijtimoiy-siyosiy hayotiga jalb qilish.

Nogironligi bo’lgan shaxslarning qadr-qimmatini, ularning shaxsiy mustaqilligini, tanlash erkinligi va mustaqilligini hurmat qilish nogironligi bo’lgan shaxslar va ular oilalarining huquqlarini boshqalar bilan tenglikda himoya qilish va amalga oshirish kafolatlari bilan ta’minlanadi.

Nogironlik belgisi bo’yicha kamsitishga yo’l qo’ymaslik har qanday ajratib qo’yish, istisno etish, chetlatish, cheklash yoki ustunlik berishni, shuningdek, nogironligi bo’lgan shaxslarga nisbatan qulay jismoniy muhit yaratish rad etilishini taqiqlash yo’li bilan amalga oshiriladi.

Nogironligi bo’lgan shaxslar uchun imkoniyatlarning tengligini ta’minlashga va ularning jamiyatga integratsiya qilinishiga yo’naltirilgan maxsus chora-tadbirlar boshqa fuqarolarga nisbatan kamsitish hisoblanmaydi.

Nogironligi bo’lgan shaxslarning huquqlari va erkinliklari amalga oshirilishi imkoniyatlari tengligi nogironligi bo’lgan shaxslarning atrof tabiiy, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy muhitga, sog’liqni saqlash, ta‟lim, ishga joylashishga, shuningdek, axborot va aloqaga teng imkoniyatlar berish va ulardan foydalanishi kafolatlarini yaratish chora-tadbirlarini amalga oshirish yo’li bilan ta’minlanadi.

Nogironligi bo’lgan bolalar boshqa bolalar bilan teng ravishda insonning barcha huquqlari va erkinliklaridan to’liq hajmda foydalanadilar.

Nogironligi bo’lgan bolalarga nisbatan ko’riladigan barcha harakatlarda nogironligi bo’lgan bolalarni har tomonlama va uyg’un kamol toptirish maqsadida ular manfaatlarining ustuvorligi, ularning ijtimoiy faoliyatini, mehnat qilishga bo’lgan qiziqishini, ta‟lim, ilm-fan, texnika, san‟at va sport bilan shug’ullanishini qo’llabquvvatlashga ko’maklashish ustuvor hisoblanadi.

Jismoniy muhitning qulayligi nogironligi bo’lgan shaxslarga boshqalar bilan teng ravishda jismoniy muhit, binolar, inshootlar, transport, axborot va aloqa vositalariga, shu jumladan, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va tizimlariga, shuningdek, ham shaharda, ham qishloq joylarda yashovchi aholiga taqdim etiladigan boshqa ob‟ektlar va ko’rsatiladigan xizmatlarning qulayligi uchun shart-sharoitlar yaratish yo’li bilan ta’minlanadi.

Nogironligi bo’lgan shaxslarni jamiyatning ijtimoiy-siyosiy hayotiga jalb etish ularning ijtimoiy-siyosiy hayotda ishtirok etishini har tomonlama rag’batlantirish va cheklashning har qanday shakllariga yo’l qo’ymaslik yo’li bilan amalga oshiriladi. Davlat organlari nogironligi bo’lgan shaxslarning jamiyatning ijtimoiy-siyosiy hayotida ishtirokini ta’minlash chora-tadbirlarini amalga oshiradilar.

Quyidagilar nogironligi bo’lgan shaxslarning huquqlarini ta’minlash sohasida davlat siyosatining asosiy yo’nalishlari hisoblanadi:

 nogironligi bo’lgan shaxslar kamsitilishiga yo’l qo’ymaslik bo’yicha kompleks chora-tadbirlar ko’rish;

 nogironligi bo’lgan shaxslarning sha‟ni va qadr-qimmatini himoya qilish;

 nogironligi bo’lgan shaxslar uchun huquqlar va imkoniyatlarning tengligini ta’minlash;

 nogironligi bo’lgan shaxslarni jamiyat va davlatning ijtimoiy-siyosiy hayotiga jalb etish;

 nogironligi bo’lgan shaxslarning ijtimoiy himoyalanganligi to’g’risidagi qonun hujjatlariga rioya qilinishini ta’minlash;

 nogironligi bo’lgan shaxslarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo’yicha davlat organlari va ular mansabdor shaxslarining faoliyati ochiqligi va shaffofligini ta’minlash;

 nogironligi bo’lgan shaxslarni maktabgacha va maktabdan tashqari ta’lim bilan ta’minlash, nogironligi bo’lgan shaxslarni kasbiy tayyorlash, ularning o’rta, o’rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim olishi;

 nogironligi bo’lgan shaxslarning huquqlarini ta’minlash sohasida davlat tashkilotlari bilan nodavlat tashkilotlar o’rtasidagi hamkorlikni rivojlantirish.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi:

• 
  nogironligi bo’lgan shaxslarning huquqlarini ta’minlash sohasida yagona davlat siyosati amalga oshirilishini ta’minlaydi;
  
• 
  nogironligi bo’lgan shaxslarning huquqlarini ta’minlash sohasidagi davlat dasturlarini ishlab chiqadi, tasdiqlaydi hamda ularning amalga oshirilishini ta’minlaydi;
  
• 
  nogironligi bo’lgan shaxslarning huquqlarini ta’minlash bo’yicha davlat organlari faoliyatini nazorat qiladilar;
  
• 
  nogironligi bo’lgan shaxslarning huquqlarini ta’minlash bo’yicha davlat tomonidan kafolatlangan xizmatlarning hajmini belgilaydi.
  

Teng imkoniyatlarni ta’minlash va nogironlik belgisi bo’yicha kamsitishni istisno etish uchun davlat organlari nogironligi bo’lgan shaxslarning tabiiy, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy atrof muhitdan teng foydalanishi imkoniyatlarini ta’minlash choratadbirlarini amalga oshiradi.

Davlat nogironligi bo’lgan shaxslarni kamsitishning barcha shakllariga qarshi teng va samarali huquqiy himoyani kafolatlaydi.

Nogironligi bo’lgan shaxslar nogironligi turidan, sog’lig’ining boshqa holatidan, shuningdek, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e‟tiqodlari, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat‟i nazar inson qadr-qimmatini hurmat qilishning ajralmas huquqiga ega bo’ladi.

Davlat nogironligi bo’lgan shaxslar, shuningdek, nogironligi bo’lgan ayollar insonning asosiy huquqlari va erkinliklaridan foydalanishi imkoniyatini berishda kamsitishga yo’l qo’ymaslik choralarini, shuningdek, standartlar va amal qiluvchi yo’nalishlarni ishlab chiqishda ommabop dizayn g’oyalarini ilgari surishga yo’naltirilgan choratadbirlarni ko’radi.

Davlat organlari jamiyatning xabardorligini oshirish maqsadida nogironlik va nogironligi bo’lgan shaxslarning huquqlari va qadr-qimmatini hurmat qilish prinsipini qo’llash masalalarida:

 ommaviy axborot vositalari va matbuot orqali nogironligi bo’lgan shaxslarning faol ijtiomiy rolini ijobiy idrok etishga ko’maklashishni;

 jamiyatni rivojlantirishda nogironligi bo’lgan shaxslarning salohiyati va ulushini targ’ib qilishni;

 nogironligi bo’lgan shaxslarni ijobiy va bag’ri kenglik bilan tasavvur qilish yo’nalishida ularning ijtimoiy integratsiyasiga ko’maklashadigan ommaviy axborot vositalarini rag’batlantirishni;

 nogironligi bo’lgan shaxslarga nisbatan andozalar va xurofotlarga qarshi kurashishni;

 ta’lim tizimining barcha darajalarida, shu jumladan, ilk yoshdan boshlab bolalarda nogironligi bo’lgan shaxslarga hurmat bilan munosabatda bo’lishni tarbiyalashni;

 nogironligi bo’lgan shaxslarning qadr-qimmati va qobiliyatlarini va ish o’rnida va mehnat bozorida ularning jamoa yutuqlariga ulushini e‟tirof etishga ko’maklashishni;

 nogironligi bo’lgan shaxslarga va ularning huquqlariga bag’ishlangan tarbiyaviytanishtiruv dasturlarini ishlab chiqish va joriy etishni;

 nogironligi bo’lgan shaxslar to’g’risidagi ijobiy tasavvurlarni va jamiyatda ularni chuqurroq tushunishni rag’batlantirishni ta‟minlaydi;

Davlat har yili nogironligi bo’lgan shaxslarga nisbatan jamiyatda xurofotlar va andozalarni tugatishga, shuningdek, nogironligi bo’lgan shaxslarning ijobiy qiyofasini yoritishni rag’batlantirishga yo’naltirilgan badiiy, hujjatli filmlar ishlab chiqarishga hamda spektakllar qo’yishga davlat buyurtmasini joylashtiradi.

Nogironlar bilan ijtimoiy ishga ijtimoiy ta’minot tomonidan yondashuv

Nogironlarga quyidagi turlardagi ijtimoiy yordam ko‘rsatiladi:

pul to‘lovlari (pensiyalar, nafaqalar, bir yo‘la beriladigan to‘lovlar);

texnika vositalari yoki boshqa vositalar, shu jumladan avtomobillar, o‘rindiqli aravachalar, protez-ortopediya buyumlari, maxsus harfli matbaa nashrlari, ovoz kuchaytirgich apparatlar va signalizatorlar bilan ta’minlash;

tibbiy, kasbiy, ijtimoiy reabilitatsiya qilish va maishiy xizmatlar ko‘rsatish;

transport xizmatlari ko‘rsatish;

dori vositalari bilan ta’minlash.

Nogironlarga mahalliy davlat hokimiyati organlari, sog‘liqni saqlash, xalq ta’limi, boshqa davlat organlari tomonidan tibbiy-mehnat ekspert komissiyalari va tibbiy-maslahat komissiyalarining xulosalari asosida qonun hujjatlariga muvofiq ijtimoiy yordam ko‘rsatiladi.

Nogironlarga ijtimoiy-maishiy xizmat ko‘rsatish tuman (shahar) tibbiyot birlashmalari, homiylik tashkilotlari va boshqa tashkilotlar tomonidan fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari ishtirokida qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi

Nogironlarning internat-uylarda yoki nogironlarga ijtimoiy xizmat ko‘rsatishning boshqa statsionar muassasalarida bo‘lish sharoitlari nogironlarning ushbu Qonunga muvofiq o‘z huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ro‘yobga chiqarish imkoniyatini ta’minlashi, ularning ehtiyojlari qanoatlantirilishiga ko‘maklashishi kerak.

Nogironlarga qonun hujjatlarida belgilangan tartibda respublika budjeti va mahalliy budjetlar, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi, nogironlarni ijtimoiy himoya qilish jamg‘armalari mablag‘lari, shuningdek tashkilotlar va fuqarolarning ixtiyoriy badallari hisobidan ijtimoiy yordam beriladi.

Nogironlarga va o‘z tarkibida nogiron bor oilalarga uy-joy berish, ularning uy-joy olishi, qurishi va undan foydalanishi bo‘yicha imtiyozlar uy-joy to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida belgilanadi.

Uy-joyga ega bo‘lmagan nogironning sog‘lig‘ini reabilitatsiya qilish chora-tadbirlari natijasida internat-uyda yoki nogironlarga ijtimoiy xizmat ko‘rsatishning boshqa statsionar muassasasida bundan keyin bo‘lishiga zarurat qolmagan taqdirda, unga yashash uchun qulay uy-joy maydoni beriladi.

Bolalikdan nogironlarga hamda boshqa I va II guruh nogironlariga turar joy ularning ish joylariga, davolash-profilaktika muassasalariga va transport yo‘nalishlariga yaqin bo‘lishi zarurligi hisobga olingan holda beriladi.

Internat-uylarda yoki nogironlarga ijtimoiy xizmat ko‘rsatishning boshqa statsionar muassasalarida turadigan yetim yoki ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan nogiron bolalar voyaga yetganidan keyin nogironni reabilitatsiya qilishning yakka tartibdagi dasturiga muvofiq, agar dasturda o‘ziga o‘zi xizmat ko‘rsatish va mustaqil turmush tarzi olib borish imkoniyati nazarda tutilgan bo‘lsa, uy-joy maydoni bilan navbatdan tashqari ta’minlanadi.

Nogironlarni ijtimoiy himoya qilish sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat:

• 
  nogironlarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash;
  
• 
  nogironlarning kamsitilishiga yo‘l qo‘ymaslik;
  
• 
  nogironlarning sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilish;
  
• 
  nogironlarning huquqlari va ular uchun imkoniyatlar tengligini ta’minlash;
  
• 
  nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishini ta’minlash;
  
• 
  nogiron bolalarning maktabgacha va maktabdan tashqari ta’limini, nogironlarning kasb tayyorgarligini, umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim olishini ta’minlash;
  
• 
  davlat organlari hamda ular mansabdor shaxslarining nogironlar huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash borasidagi faoliyatining oshkoraligini hamda ochiq-oydinligini ta’minlash;
  
• 
  nogironlarni ijtimoiy himoya qilish sohasida davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari va nodavlat notijorat tashkilotlari o‘rtasidagi hamkorlikni rivojlantirish.
  

Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari o‘z vakolatlari doirasida:

nogironlarni ijtimoiy himoya qilish sohasida davlat siyosatini shakllantiradi va amalga oshiradi;

nogironlarni ijtimoiy himoya qilish bo‘yicha ustuvor yo‘nalishlarni belgilaydi;

nogironlarni reabilitatsiya qilish, ijtimoiy himoya qilish hamda ularning huquqlari va qonuniy manfaatlarini ta’minlashga doir davlat dasturlarini, shuningdek hududiy dasturlarni shakllantiradi va amalga oshiradi;

nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to‘g‘risidagi qonun hujjatlarining ijrosini ta’minlaydi;

davlat organlarining, fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining nogironlarni ijtimoiy himoya qilish sohasidagi faoliyatini muvofiqlashtirib boradi;

nogironlar huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ta’minlovchi davlat organlarining faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiradi;

nogironlarni tibbiy, kasbiy va ijtimoiy reabilitatsiya qilish sohasida ilmiy tadqiqotlar o‘tkazishni hamda mutaxassislar tayyorlashni moliyalashtiradi va tashkil etadi;

o‘zgalarning parvarishiga va yordamiga muhtoj bo‘lgan nogironlarga ijtimoiy xizmat ko‘rsatuvchi statsionar muassasalar tarmog‘ini rivojlantirishga doir chora-tadbirlar ko‘radi;

nogironlarni ishga joylashtirish uchun ish joylarining eng kam sonini zaxirada saqlaydi;

reabilitatsiya, ilmiy-ishlab chiqarish markazlari, davlat sog‘liqni saqlash tizimidagi ambulatoriya va statsionar davolash-profilaktika muassasalarida, nogironlarga ijtimoiy xizmat ko‘rsatish statsionar muassasalarida tiklash terapiyasi bo‘linmalari, ixtisoslashtirilgan ta’lim muassasalari, ixtisoslashtirilgan sanatoriy-kurort muassasalari tizimini, shuningdek nogironlarga ijtimoiy-maishiy xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha korxonalar va tashkilotlar tashkil etadi.

Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishlari mumkin.

Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari va nodavlat notijorat tashkilotlari nogironlarning huquqlarini ta’minlash hamda ularni ijtimoiy himoya qilishga ko‘maklashadi.

Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari va nodavlat notijorat tashkilotlari:

nogironlarning huquqlarini ta’minlashga doir vakolatlarni amalga oshirishda davlatdan va belgilangan tartibda xalqaro tashkilotlardan huquqiy, uslubiy, tashkiliy hamda moliyaviy yordam olishi;

nogironlarni ijtimoiy himoya qilish bilan bog‘liq muammolarni hal qilishda, shuningdek tegishli tadbirlarni moliyalashtirishda ishtirok etishi mumkin.

Nogironlarning kirishi va foydalanishi uchun moslashtirilmagan holda aholi punktlarini loyihalash va qurishga, turar joy dahalarini barpo etishga, yangi qurilish uchun loyiha yechimlarini ishlab chiqishga, binolar, inshootlar va ularning komplekslarini rekonstruksiya qilishga, shuningdek transport vositalarini, umumiy foydalanishdagi aloqa vositalari va axborot vositalarini yaratish hamda ishlab chiqarishga yo‘l qo‘yilmaydi

Davlat boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, korxonalar, muassasalar va tashkilotlar (bundan buyon matnda tashkilotlar deb yuritiladi) nogironlarning (shu jumladan o‘rindiqli aravacha hamda yetaklovchi itlardan foydalanuvchi nogironlarning) ijtimoiy infratuzilma obyektlariga (turar joylarga, jamoat va ishlab chiqarish binolariga, imoratlar va inshootlarga, sog‘liqni saqlash va sport obyektlariga, madaniy-tomoshagoh hamda boshqa muassasalarga) to‘sqinliksiz kirishi uchun, shuningdek temir yo‘l, havo, suv transportidan, shaharlararo avtomobil transportidan, shahar va shahar atrofiga qatnaydigan yo‘lovchilar transportining barcha turlaridan, transport kommunikatsiyalaridan, umumiy foydalanishdagi aloqa vositalari va axborot vositalaridan to‘sqinliksiz foydalanishi uchun sharoitlar yaratishi shart.

Aholiga transport xizmati ko‘rsatishni amalga oshiruvchi tashkilotlar vokzallarni, aeroportlarni hamda boshqa obyektlarni ularning xizmatlaridan nogironlar to‘sqinliksiz foydalanishi imkonini beruvchi maxsus moslamalar bilan jihozlashni ta’minlaydi.

Nogironlar yoki o‘z tarkibida nogiron bor oilalar egallagan turar joylar, shuningdek nogironlar uchun qurilayotgan uy-joylar nogironni reabilitatsiya qilishning yakka tartibdagi dasturiga muvofiq maxsus vositalar va moslamalar bilan jihozlanishi kerak. Bunday turar joylarni jihozlash uy-joy fondi o‘z tasarrufida bo‘lgan tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi. Bu tadbirlarni moliyalashtirish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Mazkur obyektlarni ularga nogironlarning to‘sqinliksiz kirishi uchun moslashtirishning imkoni bo‘lmagan hollarda, tegishli tashkilotlar nogironlarning ehtiyojlarini qanoatlantirishni ta’minlovchi zarur chora-tadbirlarni ishlab chiqishi va amalga oshirishi kerak

Nazorat savollari:

1. 
   Nogironlik tushunchasining paydo bo’lishi?
   
2. 
   Nogironlar bilan ishlash texnologiyalari?
   
3. 
   Jamiyatda nogironlarga ko’rsatilayotgan xizmatlar?
   
4. 
   O’zbekistonda nogironlarga oid davlat dasturlarining qabul qilinishi?
   

1 Oʻzbekiston Respublikasida imtiyozli pensiya taʼminoti toʻgʻrisida [normativ hujjatlar toʻplami], T., 1994.

Oʻzbekiston Respublikasining Davlat pensiya taʼminoti toʻgʻrisidagi qonunga sharhlar, T., 1996.

2 http://www.lex.uz/pages/GetAct.aspx?lact_id=140860

3https://ru.wikipedia.org/wiki/Инвалидность

4История инвалидных обществ. http://independentfor.com/material/histunion.htm

5История инвалидных обществ. http://independentfor.com/material/histunion.htm

6История инвалидных обществ. http://independentfor.com/material/histunion.htm

7 Мисяк С.А.  Запорожский медицинский журнал №5, том 2, 2006, с. 158

8 Там же.

9 Мисяк С.А.  Запорожский медицинский журнал №5, том 2, 2006, с. 159

10Мисяк С.А.  Запорожский медицинский журнал №5, том 2, 2006, с. 160

11 Мисяк С.А.  Запорожский медицинский журнал №5, том 2, 2006, с. 161