1. Umumiy og'riqsizlantirish turlari

Mavzu: Umumiy og'riqsizlantirish. Ingalyatsion va noingalyotsion narkoz. Niqobli,endotraxeal,vena ichi anestiziyasi usullari. Narkoz vositalari. Narkoz klinikasi, asoratlari, ularni oldini olish
Reja :
1.Umumiy og'riqsizlantirish turlari
2. Narkoz vositalari
3. Asoratlar va profilaktika
Anesteziya asbobi nafas yo'llariga anestetiklami aniq konsentratsiyada uzatish va gaz almashinuvini ta'rninlab turish uchun mo'ljallangan moslamadir. Nafas olish jarayoni va anestetiklaming uzatilishinj ta'minlab beruvchi hamda gazlar saqlanuvchi moslarnalar uzalish lizimi deb ataJadi. Uzatish tizimidagi gazlar aralashmasi nafas konturiga uzluksiz yokj oqim tarzida uzatilib turadi va bu anesteziya asbobining tuzilishiga bog'liq. Gazlar oqimining uzluksiz uzatilishini ta'minlovchi asboblar vakili "Polinarkon", gaz oqimini ta'minlovchi asbob esa "NAPP" hisoblanadi. Ingalyatsion anesteziya asboblarida reversiv va noreversiv nafas konturlari qo'llaniladi. Anesteziya asboblarining asosiy qismlari va moslamalariga kislorod va gazli ballonlar, reduktorlar, dozimetr, bug'latgichlar, adsorber, klapanlar, nafas oldirish qopchlg'i, o'tkazuvchi shlanglar va ulovchi elementlar kirndi. Kislorod va gazsimon anestetiklar yuqori bosimga chidamli metalldan tayyorlangan ballonlarda saqlanadi. Kislorod 40 I hajrnli havorang ballonlarda 150 latmosfera bosirnida saqIanadi. Azot oksidi esa 1, 2 va 10 I hajrnli kulrang ballonlarda suyuq holda saqlanadi va uning gaz qisrni 50 atmosfera bosirni atrofida bo'ladi Apparat tarkibiga quyidagilar kiradi: 1) apparatning asosiy qismlariga siqilgan gazlarni (02' NP) yetkazib beradigan yuqori bosimli tizim; 2) reduktor va rotametrlar;3) suyuq narkotik moddalami bug'latgichlar; 4) nara<; konturlari; 5) O'SV o'tkazish tuzilmalari; 6) o'Ichov-nazorat asboblari. Reduktorlar yordamida apparatga keladigan gaz bosimi pasayliriladi. Bir ikki bosqichli redukturlar qo'llaniladi. Azot bir oksidi uchun muzlamaydigan reduktorlardan foydalaniladi. Reduktorni narkoz apparati hilan uJaydigan shlanglar 4-5 aim. bosimiga chidaydi. Gaz tarkibi aralashmasini boshqarish uchun turli konstruksiyadagi dozimetrlar ishlatiladi. Ko'pincha rotametrik dozimetrlar qo'llaniladi. Narkoz apparatlarining naras konturlari. Anestetika kislorod bilan aralashmasi nafas oldirish fazasida bernoming o'pkasiga kiradi va nafas chiqarish fazasida esa bir qisrni anesteziya apparatiga qaytadi, bir qisrni atrnosferaga chiqib ketadi. Gazlar aralashmasining o'pkalarga kirish va qaytarib chiqarilish yo'li konturi deyiladi , Reversiv va noreversiv kontorlar farq qilinadi. Reversiv konturda gazlamlng bir qismi bernor o'pkasiga qaytadi. Noreversiv konturda gazlar apparatga qaytmasdan atmosferaga chiqanb yuboriladi. Noreversiv konturlarga ochiq va yarim ochiq nafas kontorlari kiradi. Ocblq tontur - narkotik aralashrnadan nafas olish ham nafas chiqarish ham atmosferaga bo'ladi. Buning uchun Esmarx niqobi ishlatiladi, unga tomizilgan efirdan bemor nafas oladi. Yarim ochiq kontur - nafas olish narkoz apparatidan, nafas chiqarish esa atmosferaga bo'ladi. Reversiv Balas tonturi -nafas chiqarilishidagi gazlar qisman yoki to'liq shlanglar tizimiga tushadi va yana orqaga, bemoming nafas yo'llariga qaytadi. Ikki xiI reversion tizim farqlanadi: sirkuJyatsion va tebranrna. Sirkulyatsion tizimda gaznarkotik aralashma nafas berish shlangi bo'ylab be morning o'pkasiga tushadi va
nafas chiqishida nafas chiqish shlangi bo'ylab qisman yoki to'liq anesteziya
apparatiga qaytadi. Chunki nafas olish va chiqarish kJapanlari gazlar oqimi
yo'naJishini boshqaradi. Tebranma nafas konturida bemordan keJayotgan gaz
aralashmasi adsorberda tozaJanib, bemorga qaytariJadi. Har ikkaJa - sirkuJyatsion
va tebranma nafas konturlari yopiq va yarim yopiq bo'lishi mumkin.
Yopiq nafas kooturida gaz-narkotik aralashma bemordan chiqib, nafas chiqarish
shlanglariga tushadi va adsorberdan o'tib yana bemoming nafas yo'llariga qaytariladi.
Yarim yopiq konturda gaz-narkotik aralashma qisman atmosferaga ajraladi, bir
qismi esa anesteziya apparatiga qaytadi.
Nafas konturiga gazlar maxslls moslama - reduktor vositasida 1,5-4 atmosfera
bosimigacha pasaytirilgan holda uzatilib turiladi. Kislorod va gazsimon anestetiklar
nafas konturiga rotametrli dozimetr yordamida aniq konsentratsiyada uzatiladi.
Anestetiklar bllg'latgichi anestetikni bug' holiga o'tkazib beruvchi va uni aniq
miqdorda uzatib turuvchi moslamadir. Reversiv nafas konturi tarkibida patron ohakli adsorber o'matilgan bo'ladi, adsorber vositasida karbonat angidrid neytrallanib turadi. Gazlar oqimini zarur
tomonga yo'naltirib turish uchun nafa<; konturiga yo'naltiruvchi kJapanlar o'matiladi.
Gazlar oqimi bosimining oshib ketishiga yo'l qo'ymaslik uchun bosimni
boshqaruvchi kJapanlardan foydalaniladi. Mustaqil va sun'iy nafas rcjimlari
mobaynida olinayotgan va chiqarilayotgan nafas oqimlarini ajratib turish lIchun
noreversiv klapan qo'lJaniladi. Anesteziya vaqtida ishlatiluvchi nafas niqoblari,
nafas qopchig'i, shlanglar elastik xlIsusiyatga ega, elektr tokini o'tkazadigan.
Linestetik va gazlar ta'siriga chidamli material dan tayyorlanadi. Gaz va anestetiklar
bug'lari maxsus gofrlangan shlanglar vositasida uzatib turiladi.
Ingalyatsion anesteziya asboblari rcversiv tizimli bo'lib, yarim ochiq, yarim
yopiq va ochiq nafas konturlari orqali anesteziya o'tkazish uchun sharoit yaratib
beradi. Ular ,,Anestezist" deb ataluvchi universal bug'latgich va rotametrli
dozimetrga ega. Nafas qopchig'i vositasida o'pka sun'iy ventilyatsiyasi o'tkazilaeJi .
.. Polinarkon-4" zamonaviy ingalyatsion asbob bo'lib, unjng ,.Anestezist-J"
bug'latgichi anestetiklarni bir xii miqdorda uzatib turadi. "Polinarkon-4" asbobi
uzatilayotgan kislorod bosimining 2 atmosferadan tushib ketganini bildiruvchi
signalga va bu holatda azot oksidi uzatilishjni to'xtatuvchi moslamaga ega. Bundan
tashqari bu asbob zahiradagi baUondan kislorod uzatilishini ta'minlovchi avtomatik
moslarnaga ham ega. Asbobning inyeksion tuzilmasi bemorning chiqargan nafasini
operatsiya xonasidan tashqariga chiqarib tashlashga sharoit yaratib beradi.
Noreversiv nafas konturi anesteziya asboblariga "Narkon", "NAPP". "Trilen"
va "Ftoroteklar" rusumli asboblar kiradi. Bular vositasida ochiq va yarim ochiq
nafas konturlaridan foydalanib anesteziya o'tkaziladi. "Narkon" asbobi efir.
fiorotan. trilen, metoksifluran anesteziyaJarini bajarishga mo'Ijallangan. "NAPP"
asbobi esa azot oksidi, trilen va ftorotanJaming bo'lib-bo'lib uzatib turilishini
la'minlaydi. H omiladorlar ko' z yorishi jarayonini og'riqsizlantirish, davo
analgeziyasi va autoanalgeziya kabilami o'tkazishda "NAPP" asbobidan foydalanish
jUda qulay. "Trilen" va "Ftorotek" jihozlari trilen yoki ftorotan hamda havodan
lashkil bo'lgan aralashmani hosil qiluvchi moslamadan iborat. Bu moslamalar
vositasida ko'z yorish jarayoni, kichik hajrnli jarrohlik amlashuvlari og'riqsizlantiriladi,
autoana!geziya o'tkaziladi. Tringal jihozi vositasida trilen va metoksifluran anesteziyasi
o'tkaziladi. Aoesteziya jarayonida a'zo va tizimlar faoliyatini bahalab turish uchun
bir qatar kuzatish jihozlari monitoring tizimlari qo'llaniladi. Monitoring tizimlari
vositasida bemoming flZiologik ko'rsatkichlari doimo o'lchab va yozib boriladi.
Ko'rsatkichlardagi patologik siljishlar maxsus xabarlar yordamida o'z vaqtida
aniqlanadi. Hozirgi vaqtda kompyuterlashtirilgan va monitor tizimiga ega zamonaviy
narkoz apparatiari qo'Uaniladi.
Yurak va tomirlar faoliyatini aniqlash uchun "Kardiokompleks-5",
"Elektrokardioskop EKSll-02", "Kardiomonitor KM- I A", "Tamed", "KIT"
"MX-Salyut" kabi asboblardan foydalaniladi. Monitorlar yurak urishi va nafas
olishning soni va ulaming ritmik xususiyatlarini, tana harorati, sistolik, diastolik.
arterial va markaziy vena bosimlarini, elektroensefalografiya kabi ko'rsatkichlami
kllzatish va 1Iiaming yozib borilishini ta'minlaydi.
Aoesteziya mobaynida markaziy nelV tizimi faoliyatini kuzatib borish uchUl'
lSN. ISO va ko'p kanalli c1ektroensefalografdan foydalaniladi. EEG asbobi
yordamida miya biopotensiallari analiz qilib boriladi. Gaz. almashinuvi jarayonini
baholash uchun .,Spiromonitor SM - I", .. Argus", "Akor-l", "Pulsoksimetr"
.. Ibdiomctr" kabi asboblardan foydalaniladi.
Laringoskop muhim anesteziologik moslamalardan biri hisoblanadi. Laringoskop
og'iz bo'shlig'i va halqumni yoritib beruvchi jihoz bo'lib, UlUng yordarnida
halqum bo'shlig'i va hiqildoq ko'riladi. Laringoskopiya yordamida traxeyaga nafas
nayini kiritish - inlUbalsiya jarayoni bajariladi. Laringoskop lampasi transfonnator
orqali yoki akkumulyatorlar batareyalari orqali yoritiladi. Laringoskop dasta va
kurakchadan iborat bo'lib, uning kurakchasi uch xil o'lcharnda to'g'ri va bukilgan
shakllarda chiqariladi. Hozirgi vaqtda qiyin sharoitlarda traxeyani inlubatsiya qilish
uchun videolaringoskop asbobi keng qo'UaniJadi. Nafas nayi orqali gazlar va
an~stetiklar araJashmasi traxeya va bronxlarga uzatiladi. Endotraxeal naylaming
uzunligi 120 mm dan 260 mm gacha bo'lib, yoysimon shaklda qayrilgan,
traxeyaga kiritiladigan tomoni uchliroq bo'lib, 45° burchak hosil qilgan holda
kesilgan va chap tomonga qaratilgan. Naylar plastmassaJardan tayyorlanadi va bir
necha xii o'1charnlarda ishlab chiqariladi. Nayiaming uchida shishadigan sharchasi
bo'lib, uning yordamida traxeyaning nayi oralig'idagi bo'shliq berkitiladi.
Endobronxial naylar bir-ikki kanalli bo'laeli. Endobronxial intubatsiya uchun
Gordon-Grine, Gebauer, Karlens naylari qo'llaniladi.
Nafas niqoblari har xii o'lchamli bo'ladi va ular vositasida gaz va anestetiklar
aralashmasi bemorning nafas yo'llariga uzatib turiladi. Nafas yo'llarining
o'tkazuvchanligini ta'minlab turish uchun havo o'tkazuvchi T - va S- simon
naylar ishlatiladi. Anesteziya jarayonida gofrlangan shlanglar, anesteziologik qisqa
ventilyatsiya bosimini o'lchagichlar, mandren-o'tkazgich, ulagich elementi -
adapter, konnektor va shu kabi moslamalar ham ishlatiladi. Bugungi kunda O'SV
o'tkazishda issiqlik va namlikni boshqarish tizimiga ega bo'lgan viruslar va
bakteriyalardan saqlovchi filtirlar tizimi amaliyotda keng qo'1Janilmoqda.
O'pka sun'iy ventilyatsiyasi (O'SV) asboblarining vazifasi havo, kislorod va
boshqa gazlardan iborat aralashmani be morning o'pkasiga puflab uzatib berishdir.
Asbobning putlagichi qo'lda, qizigan gaz yoki eJektr toki yordamida
ishlatiladi. Nafas berish va chiqarish fazalarining alrnashinishiga qarab apparatlar
3 ta asosiy guruhga bo'linadi:
I) nafas olish va chiqarish jarayonJari nafas konturidagi oldindan belgilgan
gaz bosimiga qarab almashinadi:
2) nafas olish va chiqarish jarayonlari nafas konturidagi oldindan belgilangan
nafas hajmiga qarab almashinadi;
3) nafas olish va chiqarish jarayonlari oldindan belgilangan vaqtga qarab
almashinadi.
Qo'l bilan xarakatga keltiriladigan O'SV asboblariga Ambu qopchig'i, ADR-2,
RPA-2, RDA-I va boshqa moslamalar kiradi. Bu moslamalar asosini elastik
qopihiq tashkil qiladi. Qopchik 1-1,5 I hajrnli bo·Jadi.
Pnevmatik yoki cJcktr kuchi bilan harakatga keltirilib o'plca sun'iy vcntilyatsiyasini
ta'minlovchi asboblar avtomatik respiratorlar deb yuritiladi. Bu asboblarda nafas
olish siklining nafas chiqarish sikliga o'tishi avtomatik tarzda ro'y beradi. Bularga
,.Pncvmat", "DP- 9,03", ,.Ural-Mr', "Lada", "Mlada", "RD- 4", "EOL"
.,Dreger'· rusumli va boshqa asboblar kiradi. Bu asboblar yordamida qisqa vaqtli
o'pka sun'iy ventilyatsiyao;i o'tkaziladi. Ulaming ishlashi uchun encrgiya o'mida
yuqori bosimli kislorod ishlatiladi. Avtomatik respiratorlar anesteziya va uzoq
muddatli o'pka sun'iy ventilyatsiyasini o'tkazish uchun ishlatiladi. Bunday
respiratorlarga RO- 5, RO- 6, "Vdox", "Faza", .,Spiron", "Vita", "DP-8"
kabi zamonaviy apparatlar kiradi.Kundalik amaliyotda puflab nafas bcrib
ishlatiladigan apparatlar keng qo'llaniladi.
Zararsizlantirish - bu kompleks jarayon bo'lib, tozalash, dezinfeksiya va
sterilizatsiya o'tkazishni o'z ichiga oladi.
Apparatlami tozaJash va zararsizlantirish majburiy shart hisoblanadi.
Apparatlarni bo'Iinadigan, yechib olinailigan qisrnlari, moslamalari, ulanadigan
elementlari yuvuvchi eritmaga to'liq cho'ktirilib, yuvib tozalanadi. Cho'ktirih
bo'lmaydigan qisrnlari artib tozalanadi. Yuvib tOzalash uchun vodorod peroksidning
0,5 % Ii eritmasi va sun'iy yuvish vositalari ishlatiladi. 1 I yuvuvchi eritmani
tayyorlash uchun 20 rnl pergidrol (30-33 %Ii NP2)' 975 rnl 50
qizdirilgan suv va 5 g yuvuvchi modda olinadi. Apparatlarni qo'lda yuvib tozalash
rna'lurn ketma-ketlikda bajariladi. Tozalash bilan to'qimalar (shilliq, qon,
balg'am va boshq.) yuvib tashlanadi, bakterial zararlanish darajasi kamaytiriladi.
Lekin bu bakteriYalarni yo'q qilmaydi. Nafas konturi (nafas qopchasi, niqoblar,
shlanglar va h.k.) qismlarga ajratilgach, oqar suvda yuviladi va 15 daqiqaga issiq
yuvuvcbi eritmaga ivitib qo'yiladi. So'ngra shu eritmada uJarning har biri 25-30
sekund davomida paxta-dokali tamponlar bilan yuviladi. Bu ishni cho'tka va unga
o'xshash narsalar bilan bajarish taqiqlanadi, chunki cho'tka qillari nafas konturiga,
keyin bemoming nafas yo'llariga tushib qolishi mumkin. Yuvilgan detallarni avval
oqar suvda, keyin distillangan suvda chayiIadi va steril choyshab ustiga yoyib
quritiladi.
Dezinfeksiya - kimyoviy va issiqlik usuli bilan am alga oshiriladi.
Eng ko'p qo'llaniladigan dezinfeksiya eritmalari quyidagilar:
1. % Ii formaldegid eritmasi. Apparat qismlari shu eritmaga 30 minut davomida
to'liq cho'ktirib ushlab turiladi. Tuberkulyoz bilan og'rigan bemorlarda 90 minutga
cho'ktirib qo'yiIadi.
2. 3 % Ii vodorod peroksidi. Apparat qismlari 90 minutga eritmaga cho'ktirib
qo'yiladi. Bu dezinfeksiya usuli gramm manfiy mikroblarga qarshi samarali
hisoblanadi.
3. 5 % Ii xlorgeksidin eritmasi. Apparat qismlari 30 minutga cho'ktiriladi.
4. 3 % Ii xloramin eritmasi. Dezinfeksiya 60 minut davomida olib boriladi.
5. 70 % Ii eti! spirti yoki 50 % Ii izopropil spirti eritmasi. Vegetativ holatdagi
ko'plab bakteriyalar bu eritmada 5 minut davomida o'ladi.
Sterilizatsiya. Apparatlaming issiqlikka chidamli va korroziyaga uchraydigan
qismiari avtokla'lda sterilizatsiya qiJinadi. SteriJjzatsiya davomiyligi 120"C harorat
va 110 kPa bosimda 45 minut, l32°C va 200 kPa bosimda esa 20 minutni tashkil
etadi. Bu usul bilan bakteriyalarning barcha vegetativ guruh turlari, sporalar va
viruslar yo'qotiladi.
.Sterilizatsiyani kimyoviy usul bilan ham arnalga oshirish mumkin. Buning
uchun asboblarga 6 % li vodorod peroksidi eritmasi bilan 6 soat davomida ishlov
beriladi. Apparatlar ingalyatsion umumiy anesteziya o'tkazishdan oidin quyidagicha
ishga tayyorlanadi.
I) ballondagi gaz miqdorining zahirasi aniqlanadi. Reversiv nafas konturi
bo'Isa, gaz sarfi 3 /jmin bo'Iib, I soatda 180 /, noreversiv konturda esa 1 soatda
60 I gaz aralashmasi sarf bo'lishi hisobga olinadi;
2) siqilgan gazni uzatio;h tizimi tckshirib ko'riladi;
3) dozimetriarning ishlashi, ochilishi va yopilishi, doza ko'rsatishi tekshirib
ko'riladi;
4) gaz bug'Iatgich tayyorlanadi va to'g'ri ishlashi tekshirib ko'riladi;
5) adsomer tayyorlanadi va idishga kirnyoviy gazyutkich solinadi;
6) nafas olish va chiqarish klapanJari tekshirib ko'riladi;
7) nafas konturi gennetikligi tekshirib ko'riladi.
Anesteziya jarayonida apparadardan foydalanish quyidagicha nazorat qilinadL
Narkoz apparatlari uchun quyidagilar zarur:
1) reduktordan chiqqan gazlar bosimini dozimetr orqali doimiy kuzatib
borish;
2) adsorberning ishlashini kuzatib borish, uning devorining qizishi karbonat
angidridni samarali yutishidan darak beradi; 3) nafas olish va chiqarish klapanlarining ishini kuzatib borish, namlik to'planganda vaqtiocha yarim ochiq nafas konturiga o'tib ventilyatsiyani o'tkazish;
4) apparatda ortiqcha gaz bosirni paydo bo'lishiga yo'l qo'ymaslik uchun
ehtiyot klapanini sozlab turish.
Nafas apparatlari uchun quyidagilar zarur:
I) O'SV apparatini ishlatishdan oldio uDing yerga ulanganligini, siqilgan gaz
baloniga ulash rnoslarnasini tekshirib ko'rish va narnlatgichni distillangan suv
bilan to'ldirish;
2) apparatni elektr tarmog'iga ulash va uDing bir tekis ishlashini voltmelr
yordarnida tekshirib turish va ventilyatsiya ko'rsatkichlarining to'g'riligiga ishonch
hosil qilish;
3) nafas konturlari germetikligini to'tiq tekshirib ko'rish;
4) hajrniy apparatJar uchun rninutlik ventilyatsiyani 5 [/min qilib belgilash
va nafas hajmi 0,3 [bo'lganda monornetrda 30 mm suv ust. ga tengligiga ishonch
hosil qilish, vaqt bo'yicha ishlaydigan apparatJar chastotasini 20 min-I qilib
belgilash,ventilyatsiya hajrni 4 [/rnin bo'ganda nafas konturida bosirn 30 mm suv
ust. ga teng bo'lishiga ishonch hosil qilish.
I. Anesteziologiya-reanirnatologiya va intensiv terapiya bo'limiga ishga kelgan
har bir libbiyot xodirni xavfsizlik texnikasi bo'yicha maxsus yo'riqnorna bilan
tanishib, keyin ish boshlashi kerak.
2. Ballonlar jo'mragi faqat qo'lda maxsus kalitlar bilan ochiladi, gaz fa4tat
reduktor orqali uzatiladi. Bir ballondan ikkinchisiga gaz o'tkazish taqiqlanadi.
3. Gofrlangan shlanglar, niqoblar antestatik rezina (elektr tokini o'tkazuvchi)
dan ishlangan bo'lishi lozim.
4. Operatsiyada koagulyator ishlatilsa, efrr va siklopropandan foydalanish
rnumkin emas, bemor yuzida krem va turti bo'yoqlar bo'lishi taqiqlanadi.
5. Kislorod bilan bog'liq nafas apparati qismlarini, reduktor, ballonlarni yog"
tegishidan ehtiyotlash kerak.
6. Bemorning yuziga, intubatsion naychalarga yog'simon surtmaJar ishlatmaslik
kerak, faqat toza gJitserin ishlatish rnumkin.
7. Operatsiya xonasiga sun'iy matodan tikilgan kiyirn bilan kirmaslik kerak'
8. Kiyirnlar (xalatlar, niqoblar, baxilalar) faqat paxta tolasidan bo'lishi lozirn.
9. Turti xi] taqinchoqlar, braslet, halqa, zanjirlar va boshqa metall jismlar
bilan operatsiya xonasiga kirish taqiqlanadi,
10. Anesteziya o'tkazilayotgan operatsiya xonasidagi hamma apparatJar (narkoznafas apparati, operatsiya stoti, koagulyator, monitorlar va h.k.) umumiy konturli yerga ulangan bo'lishi lozirn.
11. Operatsiya xonasida havo narnligi 55-60 % dan past bo'lrnasligi, xona
harorati esa 22"C bo'lishi kerak.
12. Yoritgich endoskoplar ishlagandagi (laringoskop, bronxoskop, gastroskop
va h.k.) harorat 160·C dan oshmasligi talab qilinadi; tola-optikali endoskoplardan
foydalangan rna' quI.