10-mavzu Ko‘rishda nuqsoni bo‘lgan bolaning nutq xarakteristikasi Reja

10-mavzu Ko‘rishda nuqsoni bo‘lgan bolaning nutq xarakteristikasi

Reja:

1. 
   Ko‘rish nuqsoni bo‘lgan bolalar nutqining rivojlanish xususiyatlari
   
2. 
   Ko‘rish nuqsoni bo‘lgan bolalar nutqidagi kamchiliklar
   

Nutq — odamlarning til vositasi bilan aloqa qilishning tarixan tarkib topgan shakli¹.

Bolaning hissiy bilish tajribasi shakllanishi murakkab tizimli ko'rish-eshitish, ko‘rish-taktik, ko‘rish-harakatli aloqalar asosiga quriladi, bular bilish faoliyati oliy shakllarining keyingi rivojlanishi uchun fiziologik asos sanaladi.

L.S. Vigotskiyning fikricha, ko'rish obrazlari, hissiy, keyinchalik esa nutqiy-mantiqiy tajribaning ortib borishi bilan turli psixik funk- siyalar qorishmasiga aylana boradi, ular tashqi sharoitlar ta’sirida doimo o‘zgarib turadi va qayta quriladi. Bu so'zlarning predmet ma’nolari va bolalar foydalanadigan leksik-grammatik kategori- yalarning shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Nutqning muayyan mazmunini ko‘rish obrazlari bilan normada boyitish bola­ning psixik rivojlanishi davomida bevosita hissiy va nutqiy-mantiqiy bilish o‘rtasida to‘g‘ri nisbatning hosil bo‘lishiga ko‘maklashadi.

Psixolog va defektologlarning tadqiqotlari ko'rsatadiki, bolada ilk yoshda ko‘rish idrokining buzilishi uning sensor tajribani mus- taqil tarzda to'plashida qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi, bu esa nutqning psixik bazasi shakllanishini kechiktiradi. Sensor jarayon- larning past darajasi, o‘z navbatida, saqlangan psixik funksiyalar- ning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi (L.S. Volkova, L.S. Vigots- kiy, T.P.Golovina, L.P. Grigoreva, M.l.Zemsova, V.A. Kruchinin, A.G. Litvak, I.S. Morgulis, L.l. Plaksina, L.A. Rudakova, L.l.Soln- seva, K. Becker, W. Belmer, H.Fekden, H.Suhrweir, C. Urwin, L. Zeuthen va b.). Shu sababli ko'rish patologiyasi boigan bolalar- da nutqning shakllanishi ko'radigan bolalarnikidan murakkabroq sharoitlarda kechadi. Bolalarda nutqning va ko'rishning buzilishi murakkab nuqson bo‘lib, ularda nutqiy va ko^brish nuqsonlarning ma’lum aloqa va o‘zaro ta’siri kuzatiladi.

Nutqiy va psixik funksiyalarning shakllanmaganligi nafaqat bi­lish faoliyatining shakllanishiga ta’sir o'tkazadi, balki zaif ko'radigan bolalarning xususiyatlari: ehtiyojlar dinamikasida, ularni qondirish- ning qiyinligi bilan bog‘liq bo'lgan o‘zgarishlarni (perseptiv qobili- yatlarning yetarlicha rivojlanmasligi); hissiy tasavvurlar sohasidagi cheklanganlik bilan belgilangan qiziqishlar doirasining torligi; na- zoratni talab qiladigan faoliyat turlariga qobiliyatlarning sustlani- shi; ichki holatlarning tashqi namoyon bo'lishi, cheklanganligi va boshqalarni keltirib chiqaradi (I.G. Kornilova va b.).

Ko'rish nuqsonlarining mavjudligi xarakter qirralarining (ay- niqsa, emotsional-irodaviy sohada) shakllanishiga salbiy ta’sir qiladigan sharoitlarning yuzaga kelishiga ko‘maklashadi, natijada egosentrizm, mustaqillikning yo‘qligi, ishonuvchanlik, negativizm, qiziquvchanlikning yo‘qligi va b. shakllanadi.

Ko‘rish faoliyatining buzilishi ijtimoiy aloqalarni qisqartirib, makonda mo'ljalga olishni va faoliyatning rna’lum turlari bilan shug‘ullanishni cheklab, atrof voqelikni bilishda katta qiyinchi- liklarni keltirib chiqaradi. Ko‘rishda nuqsoni bo4gan bolalarning ko'pchiligida aloqalarning nutqiy tizimlari ko‘rgazmali obrazlarga yetarlicha tayanchsiz shakllanadi, shu sababli so‘zlarning muayyan ma’nolari qashshoqlashishi, zarur so‘z zaxirasining yo'qligi, nutq- ning mazmun tomoni yetarlicha rivojlanmasligi kuzatiladi.

Hozirgi kunda nutqni rivojlantirish muammosining dolzarbligi mazkur psixik jarayon inson faoliyati istalgan shaklining ajralmas tarkibiy qismi ekani bilan belgilanadi. Keyingi vaqtda psixologik- pedagogik adabiyotlarda nutqning bilimlarni to'laqonli o‘zlashtirish, mantiqiy tafakkur, ijodiy qobiliyatlar va psixik faoliyatning boshqa sohalari rivojlanishining asosi sifatida maktabga tayyorlash uchun alohida ahamiyati haqidagi masala tobora ko'p qo‘yilmoqda.

Ko‘rish patologiyasi bo'lgan bolalarda nutqning shakllanishi ko‘radigan boladagidan ko‘ra murakkab sharoitlarda kechadi. Bola­larda nutqning buzilishi va ko'rishdagi buzilishlar murakkab nuqson bo'lib, bunda nutqiy va ko‘rishdagi kamchiliklar o‘rtasida ma’lum aloqadorlik va o‘zaro ta’sir kuzatiladi.

Tiflopedagog va tiflopsixologlar (L.S. Vigotskiy, T.P. Golovina, M.I.Zemsova, A.G.Litvak, L.l.Solnseva va b.) tadqiqotlarida aniq- lanishicha, ko‘rish nuqsoni tufayli tarbiyalanuvchilarning 30% dan ortig‘ida nutqiy yetishmovchilik kuzatiladi.

L.S. Volkova, A.L. Lukoshevichene, S.A. Pokupneva, l.V. Pokup- neva, I.V. Novichkova, Y.V. Shlay va boshqalar ishlarida ko'rishda nuqsoni bo'lgan bolalarda nafaqat nutqning yaxlit funksional tizim sifatidagi buzilishi bilan kechadigan tizimli buzilishlar (nutqning to'liq rivojlanmaganligi, fonetik-fonematik nutq kamchiligi), bal- ki idrok, xotira, diqqat, tasavvur va mantiqiy fikrlash jarayonlari rivojlanishida og‘ishlar ham kuzatilishi o‘z tasdig‘ini topgan. Shu sababli bunday bolalar siijetni mustaqil rejalashtirish, leksik-gram- matik kategoriyalar bilan mustaqil operatsiyalash, nutqiy materialni grammatik rasmiylashtirishda jiddiy qiyinchiliklarni his qiladi. Shu sababli ko‘rishda nuqsoni bo'lgan bolalarni bog'lanishli monologik nutqqa (ya’ni, o'z fikrini aniq va izchil, mantiqiy tizimli va tugal, leksikadan foydalanishda va mazmunan aniq, grammatik rasmiy- lashtirishga ko'ra to‘g^lri, mustaqil va erkin bayon qilish, jumlalarni qurishga) o'rgatish korreksion-pedagogik jarayonda alohida o‘rin tutadi.

Ko'rishning yo'qligi yoki uning og‘ir nuqsoni sensor defitsit hosil qiladi, bu hissiy idrok va bilishning rivojlanish darajasi pasayishiga olib keladi. Shu sababli maktabgacha yoshdagi ko‘zi ojiz bolalar- ning tasavvurlari, jumladan jonsiz tabiat obyektlari haqidagi tasav- vurlar ham, spontan shakllanishida ko'rish obrazlarining to‘liq yoki qisman tushirib qoldirilishi va reduksiyalanishi hisobiga toraygan bo‘ladi. Ularda fragmentar, sxematik, umumlashganlik darajasi past bo‘ladi (V.S. Izotova).

Ko‘zi ojiz bolalar atrof-olamdagi predmetlar bilan tanishish ja- rayonida his qiladigan qiyinchiliklar bolalarning idrok etishning zarur usullarini yetarlicha egallamagani bilangina emas, balki ko'p jihatdan nutqiy rivojlanishning xususiyatlari bilan ham belgilanadi.

Bolaning to‘g‘ri nutqiy rivojlanishi ko‘p jihatdan tashqi olamdagi predmet va hodisalarni faol hamda doimiy bilish va ularning nom- larini atrofdagi odamlar bilan til muloqoti jarayonida o'zlashtirish bilan belgilanadi. Lisoniy ifodalarni o'zlashtirish uchun normal eshitish idroki zarur, so‘z ma’nolari asosida yotadigan predmetli tasavvurlarning to^llaqonli rivojlanishi uchun, eng avvalo, ko'rish analizatorining ishtiroki zarur. Analizatorlar funksiyalari yoki fikr- lash analitik-sintetik jarayonlari buzilganda nutqiy rivojlanishda turli og'ishlar kuzatiladi.

Ko‘zi ojiz bolalar nutqi L.S. Vigotskiy, A.N. Leontev va boshqalar ta’kidlaganidek, yoshga oid rivojlanishning umumiy qoidalariga bo‘ysunadi va yetakchi faoliyat (o^lyin, o'qish) bilan belgilanadi, biroq uning shakllanishi normal ko'radigan bolalarnikidan murakkabroq sharoitda kechadi. Ko'rish qobiliyati og‘ir nuqsoni sharoitida atrof makonni hamda predmetlarni distant va bir paytda ko‘rib chiqish, ularni yaxlit idrok etish va ko'rgazmali qiyoslash imkoniyati keskin cheklangan bo'ladi.

Qator mualliflarning ma’lumotlariga ko‘ra, ko‘zi ojiz va zaif ko'ruvchi bolalarning nutqi tiklanishi muloqot jarayonida xuddi ko'radiganlaridagi kabi u yoki bu qonuniyatlar asosida amalga osha- di (A.I. Kaplan, N.S. Kostyuchek, N.A. Krilova). Ayrim tadqiqotchi- lar maktabgacha yosh davrida ko'rishda nuqsoni bo'lgan bolalarda nutqning rivojlanish sur’atlari pasayishini ta’kidlaydi. Boshqa tadqi- qotchilar fikricha, rivojlanish sur’atlari ko'radigan bolalarniki bilan taxminan bir xil (L.l. Solnseva). Shu bilan birga ko'zi ojiz bolalar­da normal ko‘radigan bolalardan boy lug'at kuzatilgan hollar ham ma’lum (N.S.Kostyuchel). Biroq bunga qaramay, tadqiqotchilar- ning ko'pchiligi ko'rishda nuqsoni bo'lgan bolalar nutqining konk- ret mazmun bilan yetarlicha boyitilmaganligi to'g'risida bir xil xu- losaga kelgan.

Nutqning semantik va leksik tomonlari o‘rganilganda ma’lum bo'lishicha, normal ko'radigan bolalar ko'rishda nuqsoni bo'lgan tengdoshlaridan ustunlikka ega.

Ko'rishda nuqsoni bo'lgan 7 yoshli bolalarning bilish mustaqilligini o'rganib, T.P. Sviridyuk ularning predmetli axborotdan foy- dalana olmasligi, kuzatish qobiliyati yetarlicha rivojlanmaganligini aniqlagan. Bular idrok va og'zaki nutq jarayonlari rivojlanishiga be- vosita bog'liq.

N.G. Morozovaning tadqiqotlari hissiy bilish sohasining torayi- shi ko'zi ojiz va zaif ko'ruvchi bolalarning predmetlar, ularning bel- gilari bilan, harakatlar bilan mustaqil tanishishiga to'sqinlik qiladi, bu o'z navbatida, zarur tasavvurlarning to'planishi sekinlashishiga olib keladi.

Qator tadqiqotlarda aytilishicha, ko'rishda nuqsoni bo'lgan bola larning bog'lanish nutqi yetarlicha rivojlanmaganligi hissiy va predmetli-amaliy tajribaning cheklanganligi, ularni o'qitish va tar- biyalash metod hamda usullari takomillashmaganligi bilan belgi- langan. Ko'rishda nuqsoni bo'lgan bolalarning nutqiy rivojlanishiga bag'ishlangan ishlarning soni ko'pligiga qaramay, nutqning ham- ma tomonlari yetarlicha yoritilmagan. Maxsus adabiyotlar tahlili ko'rsatdiki, ko'rishda nuqsoni bo'lgan bolalarda nutqning rivojlani- shi masalalari yetarlicha o'rganilmagan va juda umumiy tarzdagina aks ettirilgan.

1^ Psixologiya. Qisqacha izohli lug’at. - Т.: 1998. 25-b.236