Ер ости сувларининг геологик фаолияти, жойлашувига Қараб турлари.

Sana01.01.1970
Hajmi
#105014
Bog'liq
Ер ости сувларининг геологик фаолияти, жойлашувига Қараб турлари.


Мавзу :
Ер ости сувларининг геологик фаолияти, жойлашувига Қараб турлари.
Режа :

  1. Ер ости сувларининг пайдо булиши

  2. Ер ости сувларининг ётиш шароити буйича таснифномаси

Ер ости сувларининг пайдо булиши масалалари билан кишилар кадимдан шугулланиб келишган. Кадим замонлардан бошлаб файласуфлар бу муаммолар билан кизикиб келишган ва бу тугрисида фикр юрита бошаганлар. Платоннинг (эрамиздан аввалги III -IV асрларда)фикрича ер ости ва усти сувлари денгиз сувлари хисобига хосил булган. Бу сувлар тузлардан холи булганларидан сунг дарё сувларига утади ва денгизларга ер ости сувлари окимлари куринишида кайтади деб фикр юритган.


Аристотелнинг (эрамиздан аввалги IV асрда) фикрича, ер ости сувлари тогларда совук хавонинг куюклашуви натижасида хосил булади. Демак, Аристотел биринчи булиб сувларни конденсация йули билан хосил булиши фикрини айтган.
Марк Витрувий Поллио (эрамиздан аввалги I аср) ер ости сувлари атмосфера ёгинларининг тог-жинсларидан сизиб утиши натижасида хосил булган деб фараз килган.
XVII асрда Декарт, ер ости сувлари океан сувлари билан туташган деган фикрни айтган. Унинг фикрича, ер пустига сизиб кирган океан сувлари ернинг иссиклиги таъсирида бугга айланади ва ернинг юкори катламларида куюклашиб ер ости сувларини хосил килади.
Машхур физик Мариот (XVI-XVII аср) ер ости сувлари-ер усти сувларининг сизиб утиши натижасида хосил булади деган назарияни илгари суради. Мариот уз назариясида ер ости сувларининг микдорини ёмгир ёгган вактларда (даврларда) купайишини асос килиб олган ва бу табиий ходисаларни кузатган.
Хозирги вактда ер ости сувларининг хосил булишини тушунтирувчи назариялар, кенг куламда утказилган тажрибалар ёрдамида асосланган ва 4 та асосий куринишда расмийлаштирилган.
1. Конденсация назарияси. Немис гидрологи Отто Фольгер 1877 йили Франкфурт-Майнда утказилган инженерлар съездида узининг машхур маърузаси билан сузга чикади ва ер ости сувларининг конденсация йули билан пайдо булиши назариясини уртага ташлайди. Отто Фольгер бу маърузасини ер ости сувлари атмосфера ёгинларининг сизиб утиши натижасида хосил булишини инкор этди. Уз эътирозининг тасдики учун ёмгир куп микдорда ёгган даврларда улар катта чукурликларга сизиб утмайди ва ер ости сувларини озукалантирмайди деган далилни асос килиб олди. Агар шундай ходиса булса, у холда жилга (сой) ва дарё сувлари денгизларга етиб бормаган булар эди ва уз харакати йулида тог жинсларига сингиб кетган буларди. Унинг фикрича ер ости сувлари хавонинг, ернинг совук катламларига кириши ва сув бугларининг конденсацияга (куюклашуви) учраши натижасида хосил булади.
Уша даврда машхур метеоролог ва географ Ганн унинг бу назариясига асосли эътироз билдирди ва агар сувларининг конденсациясини Фольгер айтганидек кабул килинса, конденсация вактида ажралиб чикадиган иссиклик ерни шунчалик киздириб юборар эдики, конденсациянинг давом этиши учун шароит йуколарди, бундан ташкари атмосферада сизот сувларини озукалантиришни таъминлайдиган, шунча микдордаги сув буги йук.
Хисоблар шуни курсатадики 2 мм калинликдаги ер ости сувларини хосил килиш учун хар 12 соат мобайнида I м2 ер юзасидан 1000 м3 хаво утиши ва кейинги 12 соат мабойнида атмосферага кайтиши керак. Яъни хавонинг тезлиги 83,3 м/с ташкил килиши керак.
Атмосфера билан аэрация минтакаси уртасида бунчалик фаол хаво алмашинуви хеч каерда хеч ким томонидан кузатилган эмас.
Кейинчалик бу гипотеза маълум йилларгача унутилиб юборилди. Конденсация назариясини бир неча йиллардан сунг рус олими А.Ф.Лебедев тажрибалар асосида кайтадан ривожлантирди.
Рус олими А.Ф.Лебедев 1907-1919 йилларда Россиянинг жанубида куплаб тажрибалар утказди ва Фольгер назариясига катта тузатишлар киритди.
Унинг фикрича сувлар буг куринишида атмосферада хамда тог жинсларининг говак ва бушликларида таркалади. Сув буги босим катта ердан босим кичик ер томонига караб харакат килиши мумкин. Агар тупрок ёки грунтдаги хавонинг намлиги унинг максимал гигроскопик намлигидан катта булса, сув бугининг эластиклиги (кайишкоклиги) максимум даражага кутарилади. Гигроскопик сув, сув бугининг хаводан ютилиши натижасида хосил булади. Маълумки тог жинсларидаги (говак мухитда) гигроскопик сувнинг микдори атрофдаги хавонинг намлигига боглик. Хаво намлигининг ортиши натижасида сув бугининг бир кисми жинс зарралари атрофида сув пардасини хосил килади. Парда куринишидаги сувлар тупрокда, жинсларда зарра юзаларининг тортиш кучи таъсирида ушланиб туради ва огирлик кучи таъсирисиз калинлиги катта пардадан кичик парда томон харакат килиши мумкин. Жинс зарралари юзасида парда куринишида жойлашган сувнинг максимал микдорини А.Ф.Лебедев максимал молекуляр намлик сигими деб атайди. Грунтнинг капилляр говаклари ва ораликларини гравитацион сув тулдиради ва улар огирлик кучи ва гидростатик босим таъсирида харакатланади.
А.Ф.Лебедевнинг фикрича, ер пусти билан атмосфера оралигининг намлик режимида маълум мувозанат мавжуд.
Агар атмосферадаги сув бугининг эластиклиги (кайишкоклиги), тог жинси говакларидаги хаво намлигининг эластиклигидан (кайишкоклигидан) ортик булса, сув буги атмосферадан тог жинслари (аэрация) ичига кириши ва конденсацияга учраб суюлиши мумкин. Демак Фольгер гипотезаси билан А.Ф.Лебедев назарияси уртасида катта принципиал фарк бор. Фольгернинг фикрича тог жинсларига хаво киради ва циркуляция булади, А.Ф. Лебедев фикрига кура эса, тог жинсларига сув буглари эластикликнинг фарки хисобига киради.
Сув бугининг эластиклиги хароратнинг кутарилиши билан ортиб боради. Агар жинсларнинг намлиги максимал гигроскопик намликдан катта булса, сув бугининг эластиклиги максимумга етади ва хисоблаб чикилиши мумкин.
А.Ф.Лебедев уз тажрибаларига асосланиб конденсация жараёни натижасида киш ойларида тупрок катлами Одессада 66 мм, Ростов-Донда 67-80 мм калинликдаги сув хисобига туйинишини хисоблаб чикди.
Киш ойларида сув бугининг харакати пастдан юкорига, ёз ойларида эса юкоридан пастга йуналган булади.
Сув буги харакати харорат узгармас (доимий) катламчагача давом этади. Бу катламдан чукурлашган сари ернинг харорати ортиб бориб ва унга мувофик равишда сув бугининг эластиклиги ортиб боради ва харорат доимий катламга пастдан сув буги окиб келади. Бу чукурликдаги сув бугининг куюклашуви А.Ф.Лебедевнинг фикри буйича чул худудларида сизот сувларининг биринчи горизонтини хосил килади.
Шундай килиб геотермик градиент минтакасида сув бугларининг пастдан юкорига харакати кузатилиши керак, лекин бу жараённинг жадаллиги хамма катламларда хар хил булади. Геотермик градиент кичик катламларда жараённинг тезлиги катта ва градиент катта катламларда жараённинг тезлиги кичик булади. Агар катламнинг геотермик градиенти кичик ва пастда жойлашган хамда геотермик градиент катта ва катлам юкорида жойлашган булса, шу икки минтаканинг чегарасида конденсация туфайли томчи-куринишидаги сув хосил булади.
Бу фикрлар билан бир каторда А.Ф.Лебедев ер ости сувларини инфильтрация йули билан хосил булишини хам инкор килмайди.
Айрим табиий минтакаларда конденсация жараёни ер ости сувларини озукалантиришда катта ахамиятга эга. Масалан, Шаркий Сибирда (Бурятия, Марказий Якутия) конденсацион сувларнинг йиллик микдори 20-80 мм оралигида узгариб туради.
В.Н.Куниннинг (1963) хисобларига кура Коракум шароитида конденсация жараёнида турли чукурликларда йилига куйидаги микдорлардаги конденсацион сувлар хосил булиши мумкин (1-жадвал).

Download

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling