6-мавзу. Музликларнинг геологик фаолияти

6-мавзу. МУЗЛИКЛАРНИНГ ГЕОЛОГИК ФАОЛИЯТИ
1. Умумий маълумотлар
2. Музликларнинг турлари
3. Музликларнинг йўқ қилиниши ва чўкинди жинслари
4. Флювиогласиал ёки сув-музлик ётқизиқлари

1. Умумий маълумот

Музликлар - бу қаттиқ атмосфера ёғинлари (қор) тўпланиши ва кейинчалик ўзгариши натижасида Ер юзида жойлашган кристалли музнинг табиий массалари (юқорида - фирн). Музликларнинг вужудга келишининг зарурий шарти паст ҳаво ҳароратининг кўп миқдордаги қаттиқ атмосфера ёғинлари билан бирикмасидир. Қорни фирнга, сўнгра музга айланишида босим ва сублимация (сублимация) катта аҳамиятга эга, бу музнинг буғланиши ва сув буғининг янги кристалланишини англатади. Сублимация иссиқликни чиқаради, бу алоҳида кристалларнинг бирлашишига ёрдам беради. Вақт ўтиши билан фирн аста-секин музлик музга айланади.
Музликлар қор чегарасидан юқори бўлиб, уларнинг озиқланиши (тўпланиши) жойлари жойлашган. Аммо ҳаракатланаётганда музликлар қор чегарасидан пастга қараб аблация зонасига (лотинча "аблацион" - олиб кетиш, бузиш) кириб боради, бу эрда музнинг эриши, буғланиши ва механик равишда йўқ қилиниши натижасида массаси аста-секин камайиб боради. Баъзан бу майдон дренаж зонаси ёки чиқинди майдони деб аталади. Йиғилиш ва аблация вақтининг ўзгарувчан нисбатларига қараб, музлик четининг тебраниши (лотинча "тебраниш" - тебраниш) мавжуд. Озиқланишнинг сезиларли даражада кўпайиши ва унинг эришдан ошиб кетиши ҳолатида музликнинг чеккаси олдинга силжийди - музлик олдинга силжийди, аксинча нисбати билан музлик орқага чекинади. Агар овқатланиш ва абласён нисбати узоқ вақт давом эца, музликнинг чеккаси стационар ҳолатни эгаллайди.
Замонавий музликлар 16 миллион км дан ортиқ майдонни ёки эрнинг тахминан 11 фоизини эгаллайди.
2. Музликларнинг турлари
Музликларнинг учта асосий тури мавжуд:
1) континентал ёки қопқоқ;
2) тоғ ;
3) оралиқ ёки аралаш.
1) Антарктида ва Гренландиянинг қопқоқлари мавжуд континентал музликларнинг классик намуналари.
Антарктика музлиги. Антарктида тахминан 15 млн км² майдонни эгаллайди, шундан тахминан 13,2 млн км² муз билан қопланган. Муз қатлами баландлиги 4000 м гача бўлган улкан платони ҳосил қилади. Сейсмик изланишларга кўра, муз ости релефи жуда мураккаблиги, тизмалари ва улкан пасттекисликлари борлиги билан ажралиб туради, Жаҳон океани сатҳидан ўнлаб ва юзлаб метр пастга туширилган. Антарктика муз қопламининг қалинлиги тоғлар яқинида ёки материкнинг чеккасида бир неча юз метрдан марказий қисмларда ва айниқса пасттекисликларда (Берда, Шмидт ва бошқалар) 4000 м ва ундан кўпроқгача ўзгариб туради. Бир неча чегарадош тоғли ҳудудлардан ташқари, музлик бутун қитъани қамраб олади, қирғоқни тўлдиради ва денгизларга тарқалиб, токча муз деб аталадиган улкан массаларни ҳосил қилади, қисман токчада ётади, қисман сузади.
Россиянинг таниқли музлик токчаси Росс денгизининг ярмини қоплайди ва денгиздан тахминан 60 м баландликда, баъзи жойларда баландроқ бўлган қирғоқ билан кесилган. Унинг шимолдан жанубгача кенглиги 800 км га яқин. Релефи ажратилган Антарктиданинг чекка зоналарининг айрим жойларида муз қатлами тош ёки муз қияликларида ҳаракатланиб, алоҳида чиқадиган оқимларга бўлинади. Чиқиш ва раф музликларининг четларидан улкан муз блоклари парчаланади - айсберглар, уларнинг баъзилари 50-100 км² га этади. Айсбергнинг юзаси унинг баландлигидан 1 / 7-1 / 10 эканлигини ҳисобга олсак, қутб денгизларидан анча нарида океанга шамоллар ва денгиз оқимлари олиб борадиган ушбу алоҳида блокларнинг транспорт компаниялари учун нақадар улкан ва хавфли эканлигини тасаввур қилиш мумкин.
Гренландия музлиги. Гренландия 2 млн км² дан бир оз кўпроқ қисмини эгаллайди, шундан қарийб 80 фоизини континентал музлик эгаллайди. Музлик платосининг марказий қисми (тўйиниш зонаси) мутлақ баландликлари тахминан 3000 м га тенг, чекка қисмларга қараб баландлиги минг бир неча юз метргача пасаяди. Сейсмик маълумотларга кўра, Гренландия муз қатламининг максимал қалинлиги тахминан 3400 м, ўртача 1500 м.Гренландиянинг тоғли чеккаларида водий чиқиш музликлари кузатилади, уларнинг баъзилари энг қудратли денгизга чиқиб кетади. сузишда турли масофаларда. Тоғларнинг тизмалари ва тизмалари "нунатакс" эскимо номи билан машҳур.
2) Тоғ музликлари озуқа ва оқим жиҳатидан ҳар хил. Алп типидаги тоғ музликлари кенг тарқалган. Тоғларнинг юқори ёнбағрида, қор чегарасидан юқори қисмида озиқланадиган жойлар (фирн ҳавзалари) мавжуд. Уларнинг оқими ёки тушириш жойлари тоғ водийлари. Тоғ водийси музликлари содда бўлиб, бир-биридан ажратилган бўлиб, уларнинг ҳар бири алоҳида заряд олиш майдонига ва ўзига хос дренаж майдонига эга. Аммо бир қатор ҳолларда турли хил зарядлаш жойларидан мураккаб музликлар пайдо бўлиб, сув оқимлари ҳудудида бир-бири билан бирлашиб, битта оқим ҳосил қилиб, ирмоқлар билан ҳақиқий муз дарёсини ифодалайди, тоғ водийсини кўп километрларга тўлдиради.
Помирдаги Федченко музлиги узунлиги тахминан 75 км бўлган ва музнинг қалинлиги катта бўлган бундай мураккаб муз оқимининг мисоли. Кўп сонли ирмоқлар туфайли режадаги бундай музликлар тарвақайлаб кетган дарахтга ўхшайди.
3) тоғ олди ва плато музликлари оралиқ турга киради. Тоғ етаги музликларига тоғ этакларида жойлашганлиги учун ном берилган. Улар кўплаб тоғ музликларининг бирлашиши натижасида ҳосил бўлиб, тоғ олди текислигига қараган ҳолда, ён томонларга ва олдинга тарқалиб, катта майдонларни ўз ичига олган катта музлик шлюзини ҳосил қилган. Шундай қилиб, бу эрда баланд тоғлардаги тоғ музликлари ва тоғ этакларидаги қоплама музликлари бирлаштирилган. Оддий мисол - Алясканинг Тинч океан соҳилидаги энг катта Маляспин музлиги, унинг майдони тахминан 3800 км2.
Скандинавия ёки плато типидаги музликларда бошқача бирикма кузатилади. Бундай плато музликлари қадимги тоғ иншоотларининг текисланган, заиф бўлиниб кетган сув ҳавзаси юзаларида жойлашган (Норвегиядаги Юстал музлиги, майдони 950 км га яқин). Водийларга муз оқади. Шунинг учун, бу эрда бизда битта овқатланиш майдони ва алоҳида дренаж каналлари мавжуд. Швалбард ва Исландиянинг катта майдонларини қамраб олган муз қатламлари ёки муз қатламлари, бу эрдан улар лоблар ёки водий тиллари кўринишидаги чекка тушкунликлар орқали чиқиб кетишади. Маълум даражада, шунга ўхшаш ҳолатлар тоғнинг ён бағирлари бўйлаб қисқа тилларда ҳар томонга тушган, доимий равишда қопқоқга ўхшаш музликлар билан қопланган, баъзи вулқон конуслари ичида кузатилади.
2. Музликлар ҳалокатли иши ва седиментасияси
Музликлар ҳаракатланаётганда ўзаро боғлиқ бўлган бир қатор геологик жараёнлар содир бўлади:
1) турли шаклдаги ва ўлчамдаги (ингичка қум зарраларидан катта тошларга қадар) детрит моддасини ҳосил қилиш билан муз ости қатламининг тошларини йўқ қилиш;
2) музликларнинг юзасида ва ичкарисида тошларнинг парчаларини кўчириш, шунингдек музнинг пастки қисмларида музлатилган ёки пастки томон судраб юриш;
3) музликнинг ҳаракатланиши пайтида ҳам, сувнинг пасайиши пайтида ҳам содир бўладиган кластик материалнинг тўпланиши.
Ушбу жараёнларнинг бутун мажмуасини ва уларнинг натижаларини тоғ музликларида кузатиш мумкин, айниқса, музликлар илгари замонавий чегаралардан кўп километр узоқликда бўлган. Замонавий қоплама музликларида жараёнларни ўрганиш, аксарият ҳолларда, уларнинг чекка қисмларига тегишли. Бироқ, муз қатламларининг геологик фаоллигини сўнгги 800 минг йил ичида Европа ва Шимолий Американинг кенг ҳудудларини бир неча бор қамраб олган тўртламчи давр (антропоген) музликларига қараб баҳолаш мумкин.
Музликларнинг ҳалокатли иши эксарация (лотинча "эхаратио" - шудгорлаш) деб номланади. У айниқса музнинг юқори қатламларида интенсив равишда намоён бўлади, бу эса муз ости қатламига катта босим ҳосил қилади. Турли хил тош блокларини олиш ва синдириш, уларни майдалаш, эмирилиш мавжуд.
Музнинг пастки қисмларига музлаб қолган детритал материал билан тўйинган музликлар, тошлар устида ҳаракатланаётганда, уларнинг юзасида турли хил зарбалар, чизмалар, олуклар қолдиради - музликнинг ҳаракат йўналишига йўналтирилган музлик излари. Музли водийларнинг пастки қисмида, лекин айниқса музликларнинг тўртинчи давр марказлари (Скандинавия ва бошқалар) ичида юмшоқ ва силлиқ тошли ассиметрик қирралар мавжуд бўлиб, унинг сояли қиялиги музлик ҳаракатланадиган томонда жойлашган, қарама-қарши томонларда эса тик ва қўпол ва нотекис. Бундай шакллар "қўзичоқ пешоналари" деб номланади ва бир нечта ўсимталарнинг комбинацияси "жингалак тошлар" деб номланади. Уларнинг шаклланиши тоғ жинсларининг таркиби ва физикавий-механик хусусиятларининг бир хиллиги билан музликнинг шудгорлаш фаоллиги билан боғлиқ.
Музликларнинг фаолияти аксарият ҳолларда эрозияли тоғ водийлари бўйлаб ривожланиб, тоғлар чўққисида сиркларнинг шаклланиши ва музлик водийлари-спурсларининг ўзига хос шакллари (немисча "трог" - труба) билан боғлиқ. Ушбу водийлар бўйлаб ҳаракатланадиган музликлар уларнинг ён қисмлари ва ётоқларини интенсив равишда очиб беради. Натижада, водий кенгаяди, чуқурлашади ва текис туби билан У шаклини олади. Чуқурлик водийсининг узунламасıна профили одатда сезиларли даражада тенгсизлиги, кўндаланг тошлар қирралари борлиги, тўсиқлар деб номланганлиги ва музликларни очиш ванналари билан тавсифланади, бу эса тоғ жинсларининг музликларга қараб ҳар хил чидамлилиги билан боғлиқ.