12 – Mavzu. Okean boyliklari, ulardan foydalanish va muhofaza qilish

12 – Mavzu. OKEAN BOYLIKLARI, ULARDAN FOYDALANISH VA MUHOFAZA QILISH

I. Darsning maqsadi: Tabiiy geografiya boshiang'ich kursida egallangan bilimlarni esga solish, yangi atama va tushunchalar bilan tanishish, Dunyo okeani haqidagi tasavvurlarni shakllantirishda davom etish; okean boyliklari haqida tasavvurlar hosil qilish; okeandagi tirik organizmlar xilma-xilligini guruhlash (bentos, nekton, plankton); okeandagi baltqlar, umurtqasizlar, sutemizuvchilar, suvo'tlar tarqalishini ko'rib chiqish; okean boyliklari 75 ta kimyoviy elementlardan iborat, ulardan keng tarqalganlarini ko'rib chiqish, okeanni muhofaza qilish muammosini ochib berish.

II. Dars tipi: Aqliy hujum, hikoya, inovatsion texnologik dars.

III. Darsni uyushtirish shakllari: Atama va tushunchalarni takroriash; okean boyliklarini hikoya qilish, darslik matni va boshqa manbalar asosida okeanda yashovchi baliqlar va boshqa jonivorlarni savol-javob, suhbal yordamida ko’rib chiqish; amaliy ish: jadval tuzish; ,,okeanda hayot", ,,okeanning biologik boyliklari" mavzusida suhbat, savol-javob; okeanda yashovchi jonivorlar haqida tasavvurlar hosil qilish uchun diafilm, kinofilmlar namoyish qilish: o'quvchilar ma'ruzalarini eshitish; okeanning yildan-yilga ifloslanishini hikoya qilish; okeanning ifloslanishiga qarshi ko'rilayotgan chora-tadbirlami ko'rib chiqish; yozuvsiz xaritaga Dunyo okeanining ko'p ifloslanadigan joylarini tushirish.

IV. Ko’rgazmali qurollar: Dunyo okeanining xaritasi, yarim sharlar tabiiy xaritasi, rasmlar, jadval, albomlar, diafilmlar, kinofilm.

V. Atama va tushunchalar: Okeanning biologik boyliklari plankton, nekton, bentos, ovJanadigan organizmlar, umurtqasiz hayvonlar, kril.

V. Darsning borishi:

Tashkiliy qism.

1. 
   O’quvchilar bilan salomlashish.
   
2. 
   Sinf tozaligini tekshirish.
   
3. 
   Davomatni aniqlash.
   
4. 
   Navbatchi axborotini tinglash.
   
5. 
   O’quvchilarni darsga psixologik tayyorlash.
   

VI. Asosiy qism

A).Uy vazifasini so’rash va baholash

Tabiat fanidan nimalar o’rganganligi haqida suhbat.

B).Yangi mavzu bayoni.

Okean boyliklari va ulardan foydalanish. Olimlarning fikricha, hayot okean sohillaridagi to'lqinlar hosil qilgan „ hayot sharbaii — bo 'tqasimon loyqa"\\ suv muhitida hosil bo'lgan. Okean suvlarida mikroskop bilan ko'rinadigan organizmlardan tortib 150 tonna keladigan ko'k kitlar-gacha, turli xil organizmlar yashaydi. Hozir Dunyo okeanida 160 ming hayvon turi, 10 ming atrofida o'simlik tun mavjud.

1-rasm. Kitsimonlar oilasi.

Okean organizmlari yashash joylariga ko'ra guruhlashtkiladi. Masalan, bentos organizmlar — okean suvlari tubida, yotqiziqlar orasida yashaydi. Nektonlar— erkin ko'chib yuruvchi organizmlar bo'lsa, planktonlar suv oqimlariga qarshilik ko'rsata olmay, muallaq holatda suzib yuruvchi organizmlardir (fitoplankton va zooplanktonlar). 2-rasm. Dunyo okeanidagi hayvonlar.

Dunyo okeani tabiiy boylrklarning xazinasi hisoblanadi. Bu boyliklar biologik, kimyoviy, ma'danli va yoqilg'i-energetik resurslardan iborat. Hozir biologik resurslarning 2% idangina foydalanilmoqda. Lekin bu dunyoda iste'mol qilinadigan oqsil moddalarning 20% ini tashkil etadi. Dunyo okeanidan ovlanadigan organizmlarning 80% ga yaqinini baliqlar, 10—12% ini umurtqasiz hayvonlar, 8—10% ini dengiz sutemizuvchilari va suvo'tlari tashkil etadi.

Okean suvlaridan yiliga treska(10,7mln.t), seld (22,3 mln. t), skumbriya {5,1 mln. t) baliqlari ko'plab ovlanadi. Okean tubidan osh tuzi, brom, magniy, oltingugurt, aluminiy, mis, uran, kumush, oltin olinadi.

Dunyo okeanida nefl va gaz birinchi o'rinda Fors ko'rfazidan, ikkinchi o'rinda Venesuella qirg'oqlaridan, Shimoliy dengizdan, Meksika qo^lltig'idan qazib olinadi. Xitoy, Kanada, AQSH, Avstraliya, Irlandiya, Turkiya, Gretsiya, Fransiya va boshqa mamlakatlar sohillarida toshko' miming 100 dan ortiq yirik konlari mavjud.

Dunyo okeani eng muhim va arzon dengiz transport/ vazifasini bajaradi. Iqtisodiy, savdo aloqalarining 80%, mahsulotlar tashishning 95% i dengiz transport! orqali bajariladi. Dunyo xo'jaligining rivojlanishi, xalqaro mehnat taqsimotining yuzaga kelishi, savdo- sotiqning rivojlanishi dengiz transport! tufaylidir.Hozir Dunyo okeani sohillarida 2700 ta dengiz port-shaharlari mavjud.

Dengiz transportida tashiladigan asosiy yuk neft va neft mahsulotlariga to'g'ri keladi. Ba'zan bu mahsulotlarni tashiydigan maxsus kema— tankerlar halokatga uchrab, sohil tabiatiga, dengiz organizmlariga katta talafot keltirmoqda.

Dengiz turizmi ham okean resurslaridan foydalanishning bir sohasi sifatida tobora rivojlanmoqda. Undan tushgan yillik daromad 220 mlrd dollarni tashkil etgan.

Dunyo okeanini muhofaza qilish milliy, regional va xalqaro ko'lamda amalga oshiriladigan tadbir. Dunyo okeanini tadqiq etish va foydalanish hamda muhofaza qilish maqsadida ko'plab xalqaro 3-rasm. Halokatga uchrayotgan tanker

tashkilotlar tuzilgan. Xalqaro dengiz komiteti, Davlatlararo okeanografik komissiya (YUNESKO qoshida) va boshqalar Dunyo okeani boyliklaridan oqilona va tejamkorlik bilan foydalanish, ularni muhofaza qilish, tiklash va ekologik sharoitini yaxshilash borasida ibratli faoliyat ko'rsatmoqda.

Nomlar: T.Xeyerdal, Jak iv Kusto, A. Bomtar (fransuz tadqiqotchisi).

DARSGA OID QO'SHIMCHA MA'LUMOTLAR

- Okeanda ovlanadigan jonivoriaming 90%i baliqlardan iborat.

- Nekton faol harakat qiluvchi hayvon va organizmlar.

-Bektos okean tubida yashovchi organizmlar.

- Plankton oqimda suza olmaydigan hayvon va orgatiizmtar.

- Dengiz va okeanlarda o'suvchi suvo'tlar uzunligi 30 metrgachaboradi.

- 1 km³ okean suvida 35 mln. t. erigan moddalar bor.

- Okeandagi hayotning eng rivojlangan qismi uning yuqorisidagi 50 – metri hisoblanadi.

Okeanda: 90% baliqlar, 6 % dengiz hayvonlari (kit, morj, tulen, krevetki, krat, omar. og'irligi 4-6 kg gacha boradigan lansetlar) bor.

- Okean biomassasining 90% i shelfda uchraydi, shetflar esa okeanning atigi 10% ini tashkil etadi.

Darsni mustahkamlash uchun savollar:
1. Quyidagi organizmlarning qaysi guruhga kirishini aniqlang.

1. Delta. 7. Toshbaqalar.

2. Meduzaiar. 8. Qisqichbaqalar.

3. Osminog. 9. Baliqlar.

4. Dengiz yulduzlari. 10. Akulalar.

5. Qizil suvo'llar. 11. Playekton.

6. Kit 12. Nekton.

13. Bentos.

2. Okeanda neft va gaz qazib olinadigan joylarni aniqlang.

1. AQSH, Vcncsuela, Bvuyk Rriianiya qirg'oqlari.

2. Rossiyu, Yaponiya, Xitoy qirg'oqlari.

3. Hindiston, Afrika qirg'oqlari.

4. Barchasi noto'g'ri.
3. Okeandan toshko'mir qazib oluvchi davlatlarni ajrating.

1. Xiloy, Kanada, AQSH, Avstraliya.

2. Rossiya. Polsha, Shvetsiya, Finlandiya.

3. Qozog'iston. Ukraina, Gretsiya.

4. Barchasi to'g'ri,
4. Eng ifloslangan okean.

I. Tinch okean. 2. Atlantika okeani.

3. Hind okeani. 4. Shimoliv Muz okcani.
Amaliy topshiriqlar

1. Okean boyliklari turlarini geografiya daftaringizga yozing.

2. Baliqchilik rivojlangan hududlarni yozuvsiz xaritaga tushiring.

3. Okean boyliklarini muhofaza qilishni tahlil qiling.