Tizimli tilshunoslik

Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги
Самарқангд давлат чет тиллар институти
.

«Тизимли лингвистика» фанидан
маърузалар матни
Мутахассислик: 5 А 220101 – лингвистика
(инглиз, немис, француз тиллари)

Самарқанд– 2010 й

1-мавзу
Тил системаси ҳақида умумий маълумот


1§.Тил ва унинг тавсифи. Тил кишилик жамиятининг тарихий тараққиёти жараёнида ижтимоий онг махсули сифатида юзага келиб, моддий, маънавий ва маданий бойликларнинг ифодаси сифатида хизмат қилувчи мураккаб тизимдир. Тилнинг табиати, моҳияти, жамиятда тутган ўрни, ички механизми ва ишлаш принцпларини илмий назарий жиҳатдан идрок этишга интилиш, уни таърифлашдаги турлича нуқтаи назарлар ифодасида яққол кўзга ташланади. Жумладан, 1) тил ижтимоий аҳамияти эътиборига кўра: кишилар ўртасидаги энг муҳим фикрий алоқа қуроли бўлиб, хабар етказиш, сақлаш ва қабул қилиш воситасидир; 2) ички қурулиш нуқтаи назаридан: тил турли унсурлар ва уларнинг ўзаро муносабатини таъминловчи қоидалар комбинациясидир; 3) доимий барқарорлиги, яшовчанлиги жиҳатидан: тил жамият аъзоларининг умумий фаолияти махсули бўлиб, нутқ товушларининг доимй муайян маъно доирасида бирлашуви асосида юзага чиқувчи ҳосиладир; 4) алоқа алмашув (коммуникация) назариясига кўра: тил маъно ташувчи кодлар мажмуйидир; 5) семиотик нуқтаи назардан тил муайян моддийлик асосида рўёбга чиқувчи белгилар (знаклар) системасидир.
Тилнинг санаб ўтилган қирраларини ўзида умумлаштириб, уни яхлит бир бутунлик- система сифатида ўрганувчи тилшунослик асримизнинг 20 йилларида «систем-структур тилшунослик» номи билан майдонга келди. Швейцариялик олим Ферденанд де Соссюр (1857-1913) томонидан асосланган ХХ аср систем тилшунослиги ўз бағрида ўнлаб янги-янги лингвистик оқим ва мактабларни вужудга келтирди. Соссюрнинг вафотидан сўнг уч йил ўтгач, унинг таълимоти шогирдлари Шарль Балли ва Антуан Сешелар томонидан тўпланиб «Умумий тилшунослик курси» (Курс общей лингвистики. Труды по языкознанию. М.,1977.) номи билан нашр қилинди. Шу кунгача Соссюр таълимоти замирида шаклланган ХХ аср тилшунослиги «стуктур тилшунослик», «систем тилшунослик», «систем-структур тилшунослик» каби номлар билан юритилиб келинмоқда. Айни вақтда бу йўналиш ва оқимларнинг барчасида умумийлик мавжуд бўлиб, бу тил ва нутқнинг фарқланишида, тилга ситема сифатида ёндашувда кўзга ташланади. Ҳозирги пайтга келиб назарий тилшуносликнинг «анъанавий тилшунослик» ва «замонавий тилшунослик» атамалари асосида фарқланиши ҳам систем тилшуносликнинг шаклланиши ва тарараққиёти билан бевосита боғлиқдир.
Хуллас, тил ва нутқ бирликликларини ўзаро кескин фарқламай, асосан, нутқ бирликлари ва уларнинг ўзаро муносабати билан боғлиқ қонуниятлар масаласини ўз ичига қамраб олган анъанавий тилшуносликдан фарқли равишда тилни система сифатида баҳолаш унга берилган таърифда қуйидагича ўз ифодасини топади: Тил бевосита кузатишда берилмаган ижтимоий ҳодисадир. У жамият аъзоларининг онгида вертуал ҳолда мавжуд бўлиб, улар учун тайёр, умумий, мажбурий бўлган ҳамда фикрни шакллантириш ва уни нутқ жараёни асосида актуаллаштириш (моддийлаштириш)га хизмат қиладиган унсурлар ва бу унсурларни ўзаро бирикиши, боғланишини белгиловчи қонун-қоидалар йиғиндисидан иборат мураккаб системадир.
2-§.Система ва унинг турлари. Система – бу муайян қоидалар асосида ўзаро узвий боғлиқ бўлган элементларнинг тартибли бутунлиги, яхлитлигидир. Мазкур таърифдан англашиладики, система тушунчаси замирида бутун ва бўлак муносабати ётади. Зотан, узвий муносабат бор жойда бутунлик, яхлитлик вужудга келади. Айни пайтда ҳар қандай бутунлик таркибий қисмлардан, яъни бўлаклардан ташкил топади.Таркибий қисмлар бутунликда тутган ўрни ва салмоғига кўра турлича бўлиши мумкин. Албатта, бўлакларнинг бутунлик доирасида жойлашуви ва ўзаро алоқаси яхлитликни таъминлаб турувчи қонун-қоидаларга асосланади. Бутун ва бўлак ўртасидаги тартибга солинган бундай мавҳум муносабат асосида система ва система элементлари ўртасидаги тартибли муносабатни тасаввур этиш мумкин.
Системани ташкил этувчи элиментлар ўзининг табиатига кўра материал(моддий) ва идеал(идрокий) қиёфага эга бўлади. Шунга кўра системанинг икки тури фарқланади: 1) материал система; 2) идеал система.