2-Amaliy mashg’ulot Mavzu: Sezgi, idrok patologiyasi Mavzu bo’yicha savollar

2-Amaliy mashg’ulot
Mavzu: Sezgi, idrok patologiyasi
Mavzu bo’yicha savollar:

1. 
   Idrok etishning o’ziga xos sifatlariga nimalar kiradi?
   
2. 
   Sinestopatiyalar haqida tushuncha bering?
   
3. 
   Galyutsinatsiyalar haqida tushuncha bering
   
4. 
   Illyuzalar va ularning qanday turlari bor?
   
5. 
   Psixosensor buzilishlarga nimalar kiradi?
   
6. 
   Tana tuzilishining buzilishlari?
   
7. 
   Depersonalizatsiyaga ta’rif bering
   
8. 
   Derealizatsiyaga ta’rif bering
   
9. 
   Metamorfopsiyalar haqida tushuncha bering.
   

Nazariy qism. Idrok bu buyum va kо'rinishlarni sub‘ektiv ruhiy aksi bо’lib, his etish orqali, obrazlarni ifodasi, ularning tasavvur bilan tо’ldirilishi bilan namoyon bо’ladi. Idrokning quyidagi patologik о’zgarish guruhlarini ajratadilar: illyuziya, gallyusinasiya (haqiqiy va psevdogallyusinasiya), psixosensor buzilishlar, agnoziya. Ekstrasensor persepsiya va psixosensor buzilish fenomenlari idrok, tasavvur va ongni о’zida qamrab olgan о’ziga xos buzilish guruhlarini tashkil etadilar. Psixosensor buzilishlar depresonalizasiya va derealizasiyani qо’shadilar. Tasavvur patologiyasiga patologik fantaziya kiritiladi.

Tadqiqot uslubi. Idrok etishning izlanish uslublari о’rganilayotgan modalliklarga bog’liqdir. Vizual idrok etishni о’rganishda uning о’tkirligi, rang kо’rligi tadqiqot qilinadi, masalan, shu tariqa dal tonizm aniqlaniladi, formaniya, perspektivani, jism harakatini idrok etish, e‘tibordan chiqarmaslik va tanish va notanish jismlarni idrok etish. Audiografik eshitish izlanishda balandlik, tembr shovqini, shu jumladan signalning yо’nalishini idrok etish ajralib turadi. Olfaktorli va ta‘mli jarayon tadqiqotlarida feromonlar, ta‘mli qochish va ta‘m kо’rligi reaksiyalari о’rganiladi. Taktil sezgirlikni о’rganish temperaturaga, bosim, anesteziya, parodoksal sezgi, gipersezgi reaksiya larini aniqlash imkonini beradi. Verbal bо’lmagan-verbalmas (og’zaki bо’lmagan) kо’chirishlarning xususiyatlari psixosemantika uslublari yordamida о’rganiladi.
Simptom va sindromlar. Psixopatologiya da his etishning buzilishi aniqlanadi, bularga quyidagilar kiradi: giperesteziya, giposteziya, anesteziya, paresteziya va senestopatiya, shu jumladan fantom-simptom.
Gipersteziya – sezuvchanlikning buzilishi, kuchli yorug’lik, ovoz, hidni qabul qilishda namoyon bо’ladi. Somatik kasallanishlar va somatik kasalliklarga xos. Paresteziya qon ta‘minoti va invervasiya xususiyatlari bilan ajralib, senestopati dan farqlanadi.
Senestopatiya – tanada kompleks odatiy bо’lmagan xislar, joyni о’zgarishi, quyilish, oqib о’tishni his etish. Kо’pincha, baland-parvoz va odatiy bо’lmagan metaforik tilda, masalan, Bemorlar miya ichida qitiqlash bо’layotganligini, su qlik tomoqdan jinsiy a‘zolarga oqib kelayotganligini, hiqildoqning chо’zilgani yoki qisilgani haqida gapiradilar.
Fantom-sindrom qо’l-oyoqlarni yо’qotgan shaxslarda qayd etiladi. Bemor yо’qotgan oyoq yoki qо’lini ortiqcha sezib, yо’qotgan oyoq-kо’llarda og’riq yoki harakatni his etadi. Kо’pincha bunday hislar о’ziga kelganda va uyquda yuzaga kelib, bunda Bemor о’zini yо’qotgan oyoq-qо’llari bilan kо’radi.
Idrok etishning asosiy buzilishlaridan biri bu illyuziya va gallyusinasiyalardir. Bu kо’rinishlar haqida bemorlar gapirishni xohlamaydilar yoki berkitadilar. Idrok etishning buzilishi bilvosita belgilari quyidagilar:
- insonning о’zi bilan о’zi gaplashishi (yolg’izlikda yoki boshqalar orasida);
- asossiz va tо’satdan atrofdagilarga nisbatan munosabatning о’zgarishi;
- nutqda yangi sо’zlarning paydo bо’lishi (neologizmlar);
- mimik grimasalar;
- yolg’izlikka intilish, kо’ngilning о’zgaruvchanligi;
- chaynash mushaklari va kо’krak-elka-sossevid mushaklarining qisqarishi;
- yarim ochiq og’izda orbital qismning kuchlanishi;
- suhbat chog’ida tо’satdan yonga qarash;
- mimika, holat va imo-ishora dissosiasiyasi;
- qisman harakatsiz mimikada qо’qqisdan maqsadsiz imo-ishora.
Illyuziyalar – real mavjud bо’lgan ob‘ektlarni notо’g’ri idrok etish. Masalan, tushayotgan suvning ovozida (real mavjud bо’lgan stimul) ―tovush eshitiladi (illyuzion obraz).
Illyuziyalarning asosiy xarakteristikalari quyidagilar:
- ob‘ekt yoki kо’rinishning mavjudligi, u hato qabul qilinadi, masalan, vizual, audial yoki boshqa sensor obraz;
- kо’rinishning sensor xarakteri, ya‘ni idrok etishning konkret modallik bilan bog‗liqligi; - ob‘ektni buzilgan bahosi;
- buzilgan hissiyotni realdek baholash;
- omonat va qisqa muddatli illyuziyaon obraz xarakteri;
- fikrlash yoki boshqa modelliklarni jalb etish bilan baholash natijasida illyuziyaning yо’qolishi, masalan, vizual illyuziya da ob‘ektga teginish illyuzion idrok etishni yо’qotadi.
Illyuziya murakkabligi jihatidan elementar, oddiy, murakkab, panoramik va par ydoliklarga bо‗linadi, bularga obrazlarni misol qilsa bо’ladi, ularni bulutlar shaklida yoki gilam chizmasida kо‗rish mumkin. Sezgi organlari bо’yicha ular quyidagicha bо’linadi: taktil, kо’rish, vizual, al faktor, shietish, proprioseptiv va kinestetik. Illyuziyani yuzaga kelish sabablariga kо’ra ular quyidagicha bо’linadi: muhitning ob‘ektiv xususiyatlariga asoslangan fizik, masalan, yorug’likning sinishi yoki ovozning aksi xususiyatlariga asoslangan; fiziologik, periferik analizatorlarga bog’liq, masalan yorishib turuvchi ―galo illyuziyasi - glaukoma bilan kasallanganlar oldida yoritkichni yoritib turish; psixik, ya‘ni biror-bir insonni kuetish bilan bog’liq, biz tо’satdan adashib uni olomon ichida kо’rib qolamiz; eydetik, tasavvur bilan bog’liq bо’lgan. Illyuziya lar nevrotik buzilishlar uchun ham xarakterlidir, shu jumladan ong buzilishining 1 bosqich rivojlanishida, masalan, deliriy. Ba‘zi bir illyuziya lar о’ziga xos stress sharoitli muhitda psixik sog’lomlarda yuzaga keladi. Masalan, kosmonavt Armstrong Oyga qо’nganida, orqasidan ergashuvchini sezgan, bu illyuzion idrok etish bilan bog’liq bо’gan kosmik g’altakning tebranuvchi antennasi edi.
Gallyusinasiya – ob‘ekt yoki sensor obrazni idrok etish, u real ob‘ektni mavjudligisiz yuzaga keladi, ammo ishonchli ravishda ob‘ekt mavjuddek kuzatiladi. ―Gallyusinasiya‖ termini J.-E.D.Esquirol tomonidan 1838 yilda kirgizilgan.
Murakkablik darajasi bо’yicha ular elementlarga, kо‗proq epilepsiya uchun tipikdir. Ularga uzoqdan eshitiluvchi oddiy tovushlar guvullagan ozov, jarang, shitir-shitir, paravoz gudogi (akofen yoki akoazmlar), kо’z yumuq holatda, kо’z olmalarini ustidan bosish bilan erishish mumkin bо’lgan (fosfenlar yoki fotopsi lar) yorug’lik yog’dusi yoki oddiy yorug’lik sochuvchi figuralar, chirish yoki yoqimli hidlar, masalan parfyumeriya yoki taom (parosmiyalar) kiradi. Oddiy gallyusinasiyalar miyaning organik shikastida tipikdir. Masalan, Bemor chap yarim pallaning ensa qismidagi lokal shikastlarda tugallangan va 30 predmetli baliqning, inson yuzining yoki osig’liq boltaning obrazini aniq joyda yoki bо’shliqda kuzatishi mumkin, masalan, stol ustida yotibdi (Sharl-Bonn gallyusinasiyasi). Bemor hasharotlarni teri ostida yoki tananing aniq qismida yurib ketayotganligini sezishi mumkin, bu miya oyoqchalarining organik shikastiga xarakterlidir (Lermittning pedunkulyar gallyusinozi). Murakkab gallyusinator obrazlar dinamik kо’rinishlarni eslatadi. Masalan, eshitilayotgan ovoz atrofdagi voqeani kommentirlashi, kо’rinayotgan obraz harakat qilishi, kulishi yoki yig’lashi mumkin. Sezgi organlari bо’yicha gallyusinasiya lar illyuziya singari bо’linadi. Yuzaga kelish sharoitlari bо’yicha gallyusinasiyalar, uxlab qolishga xos (gipnagogik), bu odatda ketma-ketlikdagi obrazlar bо’lib, filmdagi kadrlarni eslatadi, va gipnopompik gallyusinasiyalar, uyg’onish vaqtida qayd etiladi.
Psevdogallyusinasiyalarda kо’rinuvchi obrazlar shaffof va moddiy emas, ular fikrlash bilan bog’liq bо’lib, aniq maqsadni assosirlaydi. Bunday aloqani V.Xlebnikov ―fikr-formasi‖ deb aniqlagan. Psevdogallyusinator obrazlar psixikaga zо’rlik bilan kirib boradi, shu sababdan, Bemor tomonidan begona ixtiyor, energiya yoki kuch ta‘siri deb tushuntiriladi. Bunda huddi bemor tovushi bilan gapirilayotgandek, uning nutq apparatini boshqarilayotgandek tuyuladi, va bu bilan aytilayotgan fikrlar insonga taalluqli emasdek kо’rinadi (Seglning nutq harakat gallyusinasiyalari). Ular shu tariqa boshqaruv fikrlari bilan, bunda kayfiyat begona kuch bilan bog’langan bо’lib, u tanani harakatlar, hayollar va niyatlar bilan boshqaradi. Bu kо’rinish psixik avtomatizm deb ataladi.
Eshituv psevdogallyusinasiyalari haqiqiy singari mazmuniga kо’ra imperativ yoki buyruqli, tavsiflanuvchi, havf soluvchi, haqorat qiluvchi bо’lishi mumkin, bir yoki bir necha kishiga mansub bо’lishi, erkak, ayol va bola, tanish va notanish, aniq va noaniq bо’lishi mumkin. Eshitish psevdogallyusinasiya lari hayoldagi bо’shliqda proeksirlanadi, masalan, ovozlar yaxshilab berkitilgan boshqa xonadon shitilishi, hattoki boshqa planetalardan yoki tanadan chiqishi mumkin. Kо’p hollarda ular boshning ichidan chiqishi yoki fikrga qarshi holatda eshitilishi mumkin.
Psevdogallyusinatorli predmet obrazlari tana ichida somatik gallyusinasiya deb ataladi. Bu aniq kechinma, kо’p hollarda yuqorin ichida harakatdagi yot jism bolada, hayvonda yoki mexanizmda mujassam bо’ladi. Ichki obraz Bemor bilan almashinuvchi psevdogallyusinatorli hayollar bilan band bо’lishi mumkin. Psevdogall sinirlanish kо’proq shizofreniya ga xosdir.
Psixosensor buzilishlar ba‘zida ong va idrok orasidagi oraliq buzilish deb hisoblanadi. Psixosensor buzilishlarda idrok etish jarayonining о’zi buzilishi yuzaga kelmaydi, ong individumida olingan informasi ning sintezi jarayonida uzilish yuz beradi deb taxmin qilinadi. Bularga depersonalizasi li va derealizasi li kechinmalar kiradi, shu jumladan mazkur bobda ta‘rif qilingan о’ziga xos sindromlar kiradi.
Depersonalizasiya (о’z ongining buzilishi) quyidagi simptomlarda kо’rinadi:
1. ―Menning о’zgarishi, transformasiyaning о’ziga xos sezilishi, kо’proq negativ, о’z shaxsiyati, jinni bо’lib qolishdan qо’rqish, о’zini keraksiz bо’lib qolishidan kо’rqish, hayot ma‘nosining yо’qligi va xoxishning yо’qolganligi. Bu holatlar affektiv buzilishlar va ba‘zi nevrozlarga xosdir.
2. ―Men‖ning maydalanishi, shizofreniya va dissosiativ buzilishlar uchun tipik, о’zida ikki yoki kо’proq shaxsiyatlarning mujassamlanishi, ularning har biri о’zining niyati va xohishi mavjud.
3. Shaxsiy tana sxemasini о’zgartirish (autometamorfopsiya), oyoq-qо’llar uzunligini anomal qabul qilish, qо’l-oyoqlarni uzaytirish yoki qisqartirish, yuz, bosh, tana, qо’l-oyoq formasini о’zgartirish. Mazkur holatlar organik buzilishlarda yoki xolinolitikli intoksikasiya da kuzatilishi mumkin. Derealizasiya quyidagi о’zgarishlarda kо’rinadi:
1. Rangda, masalan, depressiyada olam kul rang yoki kо’k ranglar aralashgan bо’lib kо’rinishi mumkin, bular rassom ijodida yaqqol seziladi, masalan, E.Munk, u depressiya davrida kо’proq qora, kо’k va yashil ranglardan foydalangan. Yorqin ranglardan foydalanish, kо’proq maniakal holatdagi Bemorlarda kuzatiladi, ular atropin singari preparatlarni qabul qilgan bо’ladi. Qizil va sariq ranglarni yoki yong’inni qо’llash, g’ira-shira epileptik holatlarga tipikdir.
2. Forma va о’lchamda: atrofdagilar kattalashishi yoki kichrayishi (―Alisa g’aroyibotlar olamida sindromi‖da makropsiya yoki mikropsiya), yaqinlashishi yoki uzoqlashishi, doimo transformirlanishi (metamorfopsiya) mumkin. Bemor о’ng tarafni chapdek, yoki teskarisiga qabul qilishi mumkin (―Alisa kо’zgular 32 olamida sindromi‖). Holatning bu turi psixofaol vositalar bilan intoksikasiya da xarakterli bо’lib, bosh miya organik shikastlanishiga xosdir.
3. Sur'at va vaqtda: atrof tez о’zgaruvchan, huddi kinodagi kadr singari (―kinematograf sindromi‖ maniakal holatlarda yoki psixostimulyatorlar bilan intoksikasiyada) yoki, teskarisiga, ch’zilgandek kо’rinishi (depressiyada yoki psixodelerik narkotik vositalar bilan intoksikasiyada) sezilishi mumkin. Ba‘zi bir holatlar, oylar tez о’tib ketayotgandek, boshqasida – tunlar uzayib ketgandek kо’rinadi. Bemorlar, bir xil qaytariluvchi syujetlarni kо’rayotganligini sezadilar. Hamma qayd etilgan xislar, emosionallik bilan bog’liqdir, masalan, yaxshi kayfiyatda vaqt tez о’tayotgandek, yomonda esa – sekindek tuyuladi.
Psixosensor buzilishlarga, ba‘zi bir holatlar ham, epilepsiyaga xos bо’lgan holatlar kiradi – “avval kо„rgan” (fr. “deja vu”); “avval eshitgan” (fr. “deja entendu”); “hech qachon kо„rmagan” (fr. “jamais vu”); “xech qachon eshitmagan” (fr. “jamais entendu”), ular ―avval sezib kо’rgan va о’zida his etgan‖ xislarga umuman yaqindir. ―Avval kо’rgan (eshitgan)‖ simptomida Bemor yangi joy haqida unga tanishdek va yangi eshitgan informasiyasi taalluqli ravishda tanishdekligini gapiradi. U buni avval tushida kо’rgandek, xudi tushi ilohiydek interpriterlaydi. ―Hech qachon kо’rmagan (eshitmagan)‖ simptomda Bemor avval tanish bо’lgan joy yoki informasiya unga umuman noma‘lum ekanligini, begonaligini ta‘kidlaydi. Ekstrasensor persepsiyaning bir qancha fenomenlari, ba‘zi vaqtda parapsixologik yoki psixoenergetik deb ataluvchi, aslida esa idrok etishning buzilishi natijasida yuzaga keladi. Ularni ba‘zi bir stimullarga ostona osti hissiyotlari bilan bog’liq bо’lgan shunga о’xshash fenomenlardan ajratish darkor. Masalan, tekstni yopiq kо’z bilan о’qishda barmoq uchidagi ―issiqlik‖ kо’rish bilan tushuntirish mumkin, bu esa taktil iliqlik sezgisidir, qо’ldagi iliqlik tashqi turli ranglarni sezishi bilan bog’liq, yana shu tariqa boshqa odamning hulqini ongsiz idrok etish asosida mimikasini oldindan his etish, masalan, agressiv aksi dan oldin.
Ekstrasensor persepsiya fenomenlariga quyidagilarni kirietish mumkin:
a) Oldindan kо’ra-bilish (telesteziya) – yо’qolgan fizik ob‘ektlar yoki xodisalarni kuzatib turgandek idrok etish. Bu holatda Bemor о’ziga xos holatda, u yoki boshqa odam juda ham uzoq masofada о’zini qanday tutayotganligini aytib beradi.
b) Prekognisiya yoki retrokognisiya – kelgusida bо’ladigan xodisalarni yoki eslab bо’lmaydigan avval bо’lib о’tgan xodisalarni oldindan aytib berish yoki oldindan his etish. Ya‘ni Bemor avval nima bо’lganini bilgan holatda, kelgusida yuz beradigan holatlarni aytib beradi.
v) Autoskopiya – boshqa odamni, jonzotni yoki tanasining biror qismi (fantom)ning gallyusinatorli tashvishlanishi, kо’zgudagi aks sifatida qabul qilinishi mumkin. Bu kо’rinish rangsiz, tanasiz, Bemorning yoki boshqa odamning hatti harakatlarini takrorlashi mumkin, masalan, yaqinda vafot etgan qarindoshni.
g) Qо’lni qо’yish yoki aurani kо’rib chiqish bilan ekstrasensorli diagnostika. Kaftlarni boshqa odamga tekkizmasdan turib yaqinlashtirib va palpasiyada shakli his etiladi va hattoki rangi, huddi shunday sezgilar bosh atrofi kо’rib chiqilganda ―yorug’langanda paydo bо’ladi.
d) Astroproeksiya va psixosferali kontakt – tananing tashqarisida joylashgan (kо’pincha Koinotda) narsa haqida vizual tasavvur. Bunda psixoenergetik ta‘sir spirallarda, iplarda, harakatlanuvchi ob‘ektlarda, yorug’lik sharlarida va boshqalarda qayd etiladi. Kо’pincha ongning oneyroidli buzilishlarida va psixofaol vositalar bilan, ya‘ni gallyusinogenlar zaharlanganda uchraydi.
e) Telepatiya – fikrlarni uzoqdan turib о’qish, favqulotda xodisa; kо’pincha shizofreniyada ―ochiq fikrlar simptomi‖da va Kandinskiy-Klerambo sindromida uchraydi.
j) Telekinez – iroda kuchi yordamida buyumlarni qо’zg’atish. Favqulotda xodisa, fokusning epchilligiga asoslangan, yoki atrofdagi kuzatuvchilarni yuqori ishontirish va ularning induktivlanishi bilan bog’liq. Shuni aytish kerakki, yuqorida aytilgan ekstrasensor persepsiya favqulotda xodisalari hali ilmiy tadqiqot bosqichida bо’lib, haqiqiyligining absolyut va ilmiy asoslanganligi vaqtdan oldin tasdiqlanishiga olib kelmoqda. Eydetik idrok etish patolgik bо’lishi mumkin, masalan, sensitivli shaxslarda ba‘zi bir psixotexniklar ta‘siri ostida, ya‘ni, meditasiyada, tasavvur qilinuvchi ob‘ekt kо’z oldida uzoq vaqtgacha gallyusinatorli yoki psevdogallyusinatorli bо’lib kо’rinishi mumkin.
Psixopatologik buzilishli bolalarda vizual tasavvurlar ifoda etilgan bо’lib, ular patologik fantaziyaga qо’shilib ketadi. Bola yoki о’smir fantaziyali boshqa olamni kо’radi, unda sahiy yoki johil sexrgarlar joylashgan bо’lib, ular bilan yolg’izlikda muloqotda bо’ladi, patologik (vasvasa singari) fantaziyada bu olam haqiqatni surib chiqaradi yoki uni aylantiradi. Bu holatlarda fantaziyalar о’zgaruvchan bо’lishdan tо’xtaydi, ammo sovuq xarakterga aylanadi. Kо’pincha gallyusinator buzilishlarga gallyusinatorli, deliriozli, amentivli, oneyroidli, gallyusinator-paranoidli sindromlar, yana Kandinskiy-Klerambo sindromi kiritiladi. Gallyusinatorli sindromlar uchun (gallyusinozlar) ongning о’zgarishi va idrok etishning interpretasion buzilishi xarakterli bо’lmay, gallyusinasiyalar biror-bir boshqa sferada yuzaga keladi (vizual, eshitish, hid sezuvchi, taktil). Gallyusinatorli sindromlar ekzogendagi singari, endogen buzilishlarda ham uchraydi.
Gallyusinator-paranoidli shunday sindrom hisoblanadiki, bunda Bemor о’zining gallyusinator obrazlarini, masalan, kuzatishi yoki unga nisbatan alohida munosabati bilan tushuntiradi, ammo shunday bо’lishi mumkinki, bu sindromlarda birlamchi bо’lib alahsirash bо’lsa, gallyusinasiya lar keyinroq yuzaga keladi.
Kandinskiy-Klerambo sindromi – о’z ichiga eshitish psevdogallyusinatorli kechinmalarni psixik boshqaruv (avtomatizm) fikrlar, xoxish, harakat va emosiyalar, alahsirash interpretasiyalari, kо’proq ta‘sirli alahsirash formalarini oladi. G’arb psixiatriyasida shizofreniyadagi birinchi rang sindromlariga taalluqlidir.