2004 йилда Европа Иттифоқига қўшилгандан сўнг, посткоммунистик мамлакатлар тиббий хизмат учун харажатлар таркибини кескин ўзгартирдилар. Бунинг сабаби янги иқтисодиётда Қонунчилик ва мулкчиликнинг ўзгариши

Бошқа Европа Иттифоқи мамлакатларига нисбатан Полша, Латвия, Литва ва Естониядаги соғлиқни сақлаш харажатлари тузилмалари йиллар давомида

Хулоса: 2004 йилда Европа Иттифоқига қўшилгандан сўнг, посткоммунистик мамлакатлар тиббий хизмат учун харажатлар таркибини кескин ўзгартирдилар. Бунинг сабаби янги иқтисодиётда Қонунчилик ва мулкчиликнинг ўзгариши. Тадқиқот Полша, Латвия, Литва ва Естонияга алоҳида еътибор қаратган ҳолда Европа Иттифоқидаги тиббий хизматларга сарфланган харажатларни таҳлил қилди. Европа Иттифоқи мамлакатлари турли хил усуллардан фойдаланган ҳолда кластерларга бўлинган, яъни Уорд, икки босқичли ва Сентроид кластерлаш. Мақолада соғлиқни сақлаш харажатларининг таркиби ва ўзгариши 2004-2015 йиллардаги харажатлар турларига мувофиқ тақдим етилган. Мамлакатлар учта ўзгарувчига асосланган кластерларга тайинланган: тиббий маҳсулотлар, маиший техника ва ускуналар, амбулатория хизматлари ва шифохона хизматлари. Ўзгарувчилар уй бюджетининг улуши сифатида кўриб чиқилди. Литва, Латвия ва Естонияда амбулатория хизматлари харажатларининг шифохона хизматлари харажатларига нисбатан аниқ ўсиши кузатилмоқда.

1 кириш Саломатлик ҳар бир жамиятнинг асосий еҳтиёжларидан биридир. Етмишинчи йиллардан бошлаб барча Европа Иттифоқи мамлакатларида умр кўриш давомийлиги ошди ва жамият кенгроқ соғлиқни сақлашга муҳтож. Европа Иттифоқи мамлакатлари сўнгги йилларда тиббий маҳсулотлар ва хизматларга харажатлар таркибини ўзгартирдилар. Мумкин бўлган сабаблар янги иқтисодиётдаги Қонунчилик ва мулкчиликнинг ўзгариши. Европа Иттифоқида соғлиқни сақлаш харажатлари сезиларли даражада фарқ қилди. 2008 йилда Германия ва Франция каби танланган мамлакатларда соғлиқни сақлашнинг умумий харажатлари Яимнинг 10 фоизидан ошди, Руминия ва Естонияда еса 6% даражасига еришилди. Аҳоли жон бошига сарфлашни ҳисобга олган ҳолда, фарқ кўпроқ кўринади. 2016 йилда Полша, Латвия, Литва ва Естонияда соғлиқни сақлашга бағишланган Яимнинг улуши Европа Иттифоқининг ўртача кўрсаткичидан паст еди (1-жадвал, расм.1), аммо, хусусий сарф Европа ўртача ўхшаш еди. Одатда, соғлиқни сақлаш тизимига ега бўлган мамлакатларда соғлиқни сақлаш харажатлари камроқ еди, бу ерда хусусий ижтимоий суғурта чекланган еди. Европа Иттифоқида соғлиқни сақлашнинг иккита асосий модели мавжуд: суғурта – Бисмарк ва штат – Бевериге. суғурта тизимида молиялаштиришнинг асосий манбаи суғурталанган шахсларнинг мажбурий бадаллари ҳисобланади. Баъзи тизимларда (яъни, Франция, Белгия ва Люксембург) суғурталанган шахслар соғлиқни сақлаш хизматини танлаш ҳуқуқига ега ва харажатлар тизимдан қопланади. Голландия, Австрия ва Германияда соғлиқни сақлаш бепул.
Мажбурий суғурта тизимлари фақат асосий соғлиқни сақлашни таклиф қилади ва қўшимча суғурта бўйича standart хизматлар кўрсатилади. Бевериге тизими давлат томонидан ташкил етилган ва солиқлардан молиялаштирилади, бу ерда ҳамма соғлиқни сақлаш хизматларидан тенг фойдаланиши мумкин. Греция, Испания, Португалия ва Ирландияда соғлиқни сақлаш давлат томонидан ташкил етилган бўлса, Дания, Финляндия ва Швецияда маҳаллий ҳокимият органлари соғлиқни сақлаш учун жавобгардир (Гпcалбиcка, 2012). Хусусий ва давлат харажатлари масалалари бўйича академик тадқиқотларда таҳлил қилинган бир нечта жиҳатлар мавжуд (Прзекота, Лисовска, 2016). Соғлиқни сақлаш харажатларини жиҳатлари тадқиқот кун тартибига дунё бўйлаб бор (Тран, ет ал, 2017; Майс, Мамарил, 2017; Ю, ва бошқ., 2017; Чен, ва бошқ., 2017;, 2012-Йил Wиśниеwска Сзcзепаńска,). 2004 йилгача, Полша, Латвия, Литва ва Естония Европа Иттифоқига кирганида, ушбу посцовет мамлакатларидаги соғлиқни сақлаш тизимлари давлат назорати остида еди. Литва, Латвия ва Естония 1990-йилларда Россиядан мустақилликни тиклади. 1989 йилгача Полша ҳам Россия таъсирида еди. Ўшандан бери ушбу мамлакатлар иқтисодиёти, уларнинг сиёсий қоидалари, жамиятлари ва соғлиқни сақлаш тизимлари сезиларли ўзгаришларга дуч келди. Полшада, 2004 йилгача Соғлиқни сақлаш вазирлиги соғлиқни сақлаш стратегияси учун жавобгар еди. Посткоммунистик марказлаштирилган тизим аста-секин янгисига ўзгартирилди, бу ерда давлат ва маҳаллий ҳокимият органлари соғлиқни сақлаш хизматларини молиялаштириш учун жавобгардилар. Ҳозирги вақтда Миллий Соғлиқни сақлаш жамғармаси ушбу функцияни ўз зиммасига олди. 2016-йилда, 69% соғлиқни сақлаш сарф (6,4 ялпи ички маҳсулот) аҳолининг 98% қамраб мажбурий суғурта, давлат маблағлари келган (1-жадвал, шакл .1). Қолган харажатларнинг катта қисми уй хўжаликлари томонидан, асосан дори-дармон ва хусусий тиббий хизматларни сотиб олиш учун сарфланган. 2015 йилда хусусий харажатларнинг тўртдан уч қисми уй бюджетларидан (2-жадвал) (Eurostat, 2017) келиб тушди. Хусусий қўшимча тиббий суғурта соғлиқни сақлашни молиялаштиришда муҳим рол ўйнамайди ва асосан иш берувчилар томонидан тақдим етилган тиббий пакетлар билан чекланади (Жаҳон Соғлиқни сақлаш ташкилоти, 2011). Полшада аксарият касалхоналар давлатдир, аммо тиббиёт марказлари ва амбулаториялар хусусий мулкдорларга тегишли. Суғурта тўловларини тўлайдиганлар учун асосий тиббий ёрдам бепул. Ҳаддан ташқари standart парвариш чекланган ва кутиш рўйхати тизими мутахассисларнинг ёрдамидан фойдаланиш имкониятини беради. Узоқ навбатлар туфайли бадавлат беморлар қўшимча пуллик хусусий тиббий ёрдамга ега бўлишлари мумкин. Соғлиқни сақлаш тизимида кутиш вақтини қисқартириш мақсадида беморлар соғлиқни сақлаш ташкилотларида тиббий муолажалар учун масъул бўлган шифокорларга пора тўлайдилар. Афсуски, ушбу тўловлар расмий соғлиқни сақлаш хизматлари баёнотларида (Европа комиссияси, 2013) рўйхатга олинмаган. Латвияда 2004 йилгача Соғлиқни сақлаш вазирлиги ва Соғлиқни сақлаш идоралари соғлиқни сақлаш сиёсатини ўрнатдилар.
Ҳар бир туманда ўнта минтақавий соғлиқни сақлаш марказлари ва муниципалитетлар соғлиқни сақлашга ғамхўрлик қилдилар. Туман ва шаҳар шифокорларининг аҳамияти давлат идоралари учун доимий равишда пасайиб борди. Кам даромадли беморлар соғлиқни сақлаш харажатларини қоплайдиган маҳаллий ҳукуматлар томонидан қўллаб-қувватланди (Жаҳон Соғлиқни сақлаш ташкилоти, 2011). Тизим 2017 йилдан бери сезиларли даражада ўзгартирилди. Соғлиқни сақлаш Соғлиқни сақлаш вазирлиги томонидан мувофиқлаштирилади ва солиқлар, тўғридан-тўғри тўловлар ва ихтиёрий суғурта ҳисобидан молиялаштирилади. Яимнинг 5,7% соғлиқни сақлаш учун мўлжалланган. 56,4% давлат маблағларидан, 43,6% хусусий манбалардан олинади(1-жадвал, расм .1) (ОЕCД, 2017), иккинчиси 85% уй (Eurostat, 2017) томонидан етказилган етилади. Асосий хизматлар ҳамма учун бепул.
Литванинг Европа Иттифоқига киришидан олдин Соғлиқни сақлаш вазирлиги ва Давлат Соғлиқни сақлаш хизматлари соғлиқни сақлаш стратегияси учун жавобгардилар. Алоҳида минтақаларда соғлиқни сақлаш учун масъул бўлган туман ва шаҳар шифокорлари соғлиқни сақлаш идоралари назорати остида едилар. Барча тиббий хизматлар расман бепул еди. Енди фақат асосий тиббий хизматлар тўланмайди. 2016-йилда, Литва ялпи ички маҳсулотга нисбатан 6,5% соғлиқни сақлаш (Фиг.1), учдан икки қисми давлат маблағлари ва беморларнинг мажбурий суғуртаси ҳисобидан миллий тиббий суғурта жамғармаси томонидан молиялаштирилди, учдан бир қисми беморлар томонидан дори-дармонлар, тиббий маҳсулотлар, маиший техника, ускуналар ва ортиқча standart хизматлар учун бюджетидан қопланди (1-жадвал, 2-жадвал) (Eurostat, 2017). Литвада давлат соғлиқни сақлаш муассасалари билан parallel равишда хусусий провайдерлар пуллик хизматларни таклиф қилишади. Давлат ташкилотларида шифокорлар беморларни яхши даволаш учун пора кутишади. Афсуски, норасмий тўловлар расман ҳужжатлаштирилмаган (Европа комиссияси, 2013). Естонияда ижтимоий ишлар вазирлиги ва Соғлиқни сақлашни ривожлантириш Миллий институти парваришлаш стратегиясини аниқлади. Шаҳар ва туман соғлиқни сақлаш кенгашлари соғлиқни сақлашни ташкил қилиш учун жавобгардилар. Вақт ўтиши билан ушбу ташкилотлар камроқ масъулиятга ега едилар ва округ Соғлиқни сақлаш инспекцияси ва меҳнат инспекцияси (Ўконнор ва Банкаускайте, 2008) томонидан қабул қилинди. Енди ижтимоий ишлар вазирлиги марказлаштирилган соғлиқни сақлаш тизимига ғамхўрлик қилади. 2016 йилда Естония Яимнинг 6,5% соғлиқни сақлашга сарфланди (Фиг .1), 56,4% давлат маблағлари ва мажбурий ижтимоий суғурта ҳисобидан, 43,6% беморларнинг хусусий маблағлари ҳисобидан қопланди (1-жадвал); 92% уй хўжаликлари ресурсларидан (Eurostat, 2017). Естонияда хусусий соғлиқни сақлаш харажатлари Полша, Литва ва Латвияга қараганда 50 фоизга кам еди. Естонияда соғлиқни сақлаш хизматларининг аксарият турлари хусусийдир, фақат енг қиммат хизматлар марказлаштирилган ва жамоатчилик назорати остида. Касалхоналарда, беморлар ташхис боғлиқ гуруҳлар қоидалар ва қоидаларга мувофиқ соғлиқни сақлаш хизматлари учун тўлов. Полшада бўлгани каби, беморлар мутахассислар парваришидан тезроқ фойдаланиш, қўшимча хизматлар учун, навбатларни ўтказиб юбориш учун пора тўлайдилар ва Полша ва Литвага ўхшаш бу харажатлар расмий баёнотларда қайд етилмаган (Европа комиссияси, 2013). Тадқиқотнинг мақсади 2004-2015 йилларда Европа Иттифоқида тиббий маҳсулотлар ва хизматларга уй хўжаликларининг харажатларини аниқлаш, Полша, Латвия, Литва ва Естонияга алоҳида еътибор қаратишдир. ЖССТ Global Соғлиқни сақлаш харажатлари маълумотлар базасида маълумотлар йўқлиги сабабли 2016 йил ҳисобга олинмади. Юқорида айтиб ўтилган мамлакатлар ҳали ҳам ижтимоий хизматларни ташкил қилишда ва айниқса соғлиқни сақлаш хизматларини кўрсатишда пост-социалистик меросидан азият чекиши мумкин. Европа Иттифоқи тизимидаги 10 йилдан ортиқ ҳамкорлик тажрибаси ва Европа Иттифоқида соғлиқни сақлаш хизматларини ривожлантириш бўйича умумий талабга риоя қилиш ушбу мамлакатларни соғлиқни сақлаш тизимларини тезда қайта ташкил етишга мажбур қилди. Тахминларга кўра, қайта ташкил етиш нақшлари барча мамлакатларда бир-биридан фарқ қилган ва шунинг учун тиббий хизмат ва маҳсулотларга сарфланадиган харажатлар таркиби мамлакатлар бўйича турлича ўзгарган. Ушбу ишланмалар қайта ташкил етиш жараёнлари ва мумкин бўлган енг яхши амалиётларни аниқлаш учун баъзи сабоқларни бериши мумкин. Шундай қилиб, тадқиқот натижалари соғлиқни сақлаш тизимини ривожлантириш ва қайта қуриш, шунингдек, соғлиқни сақлаш соҳасида мамлакатлараро ҳамкорлик ва барқарор харажатлар тартибини ривожлантириш бўйича ғояларни яратиш учун қўшимча маълумот бериши мумкин. Фақат расмий равишда қайд етилган харажатлар ҳисобга олинди. Ноқонуний тўловлар, гарчи юқори бўлса ҳам, ҳисобга олинмади. Европа комиссияси тадқиқотларига кўра, Полша, Латвия, Литва ва Естония иқтисодиётининг катта қисми (тахминан учдан бир қисми) кулранг ҳудудда қолмоқда. Адабиётда ушбу мамлакатлар учун уй хўжаликлари харажатларини таққослаш мавжуд емас; шунга ўхшаш шароитларда бошланган ва ҳозирда уларнинг барчаси норасмий иқтисодиётнинг катта улушидан азият чекмоқда (Европа комиссияси, 2013). Ушбу мақсад асосида учта тадқиқот масаласи аниқланди:

1. 
   2004 ва 2015 йилларда бошқа Европа Иттифоқи мамлакатларига нисбатан Латвия, Литва, Естония ва Полшадан келган уй хўжаликларининг умумий харажатлари ва харажатлар таркибидаги соғлиқни сақлаш харажатларининг улушини тақдим етиш
   
2. 
   2004 ва 2015 йилларда юқорида қайд етилган мамлакатларнинг харажатлар таркибидаги ўзгаришларни аниқлаш;
   
3. 
   Европа Иттифоқи мамлакатларини уй хўжаликларининг соғлиқни сақлаш харажатлари бўйича гуруҳлаш;
   
4. 
   пост-социалистикдан келиб чиқадиган мумкин бўлган тўсиқларни бартараф етиш учун соғлиқни сақлаш харажатларини қайта ташкил етиш жараёнларининг дарслари ва енг яхши амалиётларини умумлаштириш. мерос ва қариш жамиятларининг қийинчиликларини қондириш. Ушбу мақола Рига техника университети томонидан ташкил етилган 58-халқаро "Иқтисодиёт ва тадбиркорлик бўйича илмий конференция" 2017-да тақдим етилди. Ушбу мақоланинг кенгайтирилган реферати конференция материалларида чоп етилди (Гаиле-Саркане, 2017).