Hazoyin ul maoniy

Sana01.01.1970
Hajmi
#251175
Bog'liq
Hazoyin ul maoniy


“Хазонинул-Маоний”Текстларини урганиш ва нашрга таёрлашнинг асосий масалалари.
Алишер Навоий жахон адабиётининг енг йирик намоёндаларидан биридир. У юкори камолат боскичидан буюк акл егаси- чин маьноси гениал шоир, мутафаккир ва улуг гуманист эди. Навоийдан колган буюк адабий мерос бир неча асрлар давомида Урта ва Якин Шарк халкларининг прогрессив адабиёти ва фикрий тараккиётига зур таьсир курсатиб келди.
Узбек адабиёти ва адабий тили сунгги беш аср ичида Навоий мероси асосида тараккий этди, унинг илгор традицияларини давом эттирди; узбек адабиётининг деярли барча вакиллари Навоий асарларида тарбия топган ва улгайган. Шунунг учун хам адабиёимиз тарихини яратмокчи булар эканмиз, биринчи навбатда, Навоий меросини чукур урганишимиз, шоир ижодининг назарий масалаларини хал килиш учун хаммадан аввал унинг асарларини энг тулик ва энг ишончли текстига эга булишимиз керак.
Мамлакатимизда Улуг Октябрь социалистик револютсияси галаба козонгандан кейингина шоирнинг хаёти ва ижоди чинакам илмий асосда урганила бошланди. Унинг асарларини халк уртасида кенг пропаганда килишга киришилди. Сунгги йигирма йил ичида шоирнинг хаёти ва адабий фаолияти хакида катор илмий-текшириш ишлари ва маколалар эьлон килинди. Шу жумладан Навоий хакида ун етти кандидатлик ва иккита докторлик диссертацияси ёзилиб, ёкланди. Окибатда, совет олимларининг олиб борган самарали ишлари натижасида, оз муддат ичида, Алишер Навоий хакида янги ёш фан- навийшунослик яратилди.
Бугун навоийшунослик олдида турган ва, биринчи навбатда, хал килиниши лозим булган масалалардан бири шоир асарларининг ишончли ва мукаммал (академик) текстини тузиб, халкка ва фанга тезрок такдим этишдир. Чунки шоир асарларининг хатолардан сокит килинган ишончли ва мукаммал нусхасига эга булмай туриб, унинг ижоди устида жиддий мухокама юрутиш ёки назарий хулосалар чикариш кийиндир.
Маьлумки, Алишер Навоийнинг уз кули билан ёзилган биронта асари (автографи) хозирча топилмаган. Шоир асарлари беш аср давомида турли савияда булган хар хил социал табака вакиллари тарафидан кулда кучирилиб, халк уртасида кулёзма шаклида таркалган. Табиий, бу кулёзмалар биридан бири кучирила борган сари хатолари хам купая борган. Аммо бизгача етиб келган Навоий кулёзма асарларининг энг купи XIX асрда кучирилган булиб, сон-саноксиз хатоларга эга булса, колганлари кадимий аср ёдгорликлари булиб, уларда хатолар камрок учрайди.
Октябргача Навоий асарлари тексти танкидий урганилмаган. Шоир асарлари устидаги текстологик тадкикотлар факат совет даврида- киркинчи йиллар уртасида бошланди. 1944-1953 йилларда Навоий поетик асарларидан «Хамса» га кирган уч достоннинг илмий-танкидий тексти тузилиб битди. 1948-1958 йиллар орасида эса шоирнинг прозаик асарларидан «Мезонул-авзон», «Махбубул-кулуб», «Холоти пахлавон Мухаммад», «Холоти Сайид Хасан Ардашер» ва «Мажолисун-нафоис»нинг илмий-танкидий текстлари тузилди. Шу танкидий текстлар ва катор кадимий муьтабар нусхалар асосида шоирнинг купчилик асарлари хозирги алифбомизда бир неча мартаба нашр хам этилди.
Шуни кайд этиб утиш зарурки, шоир яратган икки асарнинг бири – «Хамса» Октябрдан сунг турли хажмда бир неча мартаба чоп этилган булса, иккинчиси- «Хазойинул-маоний»нинг тахминан туртдан бир кисми хажмидаги шеьрлари терма девон шаклида икки мартабагина нашр килинган холос. Натижада улуг Навоий яратган узбек тилидаги 3132 шеьрдан совет китобхонига факат 736 тасигина маьлум булиб, колган 2396 таси хатто бу кунги купчилик алабиёт ахлига хам таниш эмас,
Навоий меросини урганиш, хусусан унинг лирик асарлари билан халкимизни тулик таништириш максадидабиз «Хазойинул-маоний»нинг илмий-танкидий текстини эски узбек графикасида тузиб, академик нашрини тайёрлашга киришдик. Айни вактда шу танкидий текст асосида бугунги жорий алифбомизда «Хазойинул- маоний» девонларини турт томда нашрга тайёрлаб, мухтарам китобхонимизга такдим кила бошладик.
Навоий поэтик асарларининг карийб ярмини ташкил килган унинг узбек тилидаги шеьрлари текстологик жихатдан хозиргача хеч ким томонидан урганилмай келган. Маьлумки, Навоий узининг купчилик асарларини хаётининг охирги йилларида яратган. Шулар каторида «Хамса» хам деярлик киска вакт ичида ёзилиб битган эди. Лекин шоирнинг лирик асарлари тахминан ярим аср давомида, яьни Навоий кулига калам олган дан бошлаб хаётининг охиригача булган давр ичида, яратилган дейиш мумкин. Модомики, шундай экан, хеч шубха йукки, шоир хоётидаги кундалик ходисалар, шоирнинг рухий кечирмалари, турмуш вокеаларига булган бевосита муносабатлари, хусусан унинг хаяжонли газаллари Вам бошка сермазмун, жозибали шеърларида изчил равишда акс этгандир. Текширишлар шуни ку́рсатдики «Хазойинул - маоний» тил жихатидан хам шоирнинг бошка асарларидан алохида ажралиб туради. «Хазойинул - маоний»да Навоий бошка асарларида учрамайдиган, узнать даврининг жонли тилидан олинган, халкка якин булган су́з ва ибораларни купить ишлатган. Демак, «Хазойинул - маоний»нинг текстларини урганиш ва нашр килдириш узининг маърифий, тарбиявий ахамиятидан ташкари, шоирнинг дунё-караши,бадиий махорати ва тил такомилининг тадрижий тараккиётини урганишда катта илмий-назарий ахамиятга эга эканлиги шшубхасиздаир.
II
Навоийдек услуг санъаткор томонидан яратилган 55 минг мисра атрофидаги лирик шеърлар («Девони Фоний» кушилиб) дунё адабиёти тарихида,на Шаркда ва на Гарбда мисли курилмаган даражада улкан хазинадир. Беш аср давомида халкимизнинг маънавий тараккиёти учун хизмат килиб келаётган бу улуг мерос авлоддан- авлодга утган сари турли туман узгаришларга йуликиб, дастлабки автор оргиналидан тобора узоклаша борган ва Навоийдан сунг хозиргача автор варианти шакли хеч ким томонидан тикланган эмас,хатто хозиргача Навоийнинг узи, узьек тилидаги шеърларидан неча мартаба девон тузгани хам бизнинг адабиётшунослигимизда равшан аникланмаган эди.
Навоий асарларидан халк уртасида энг куп таркалган ва энг куп укилгани хам унинг деваонлари булган. Биз олиб борган текширишлар шу
Дастлабки тажрибалар шуни курсатадики, Навоий шерларининг текстини урганиш ва нашрга тайёрлашга киришишдан аввал умуман шоир девонларининг турли редакцияси мундарижаси ва чегараларини аниклаб олиш зарур эди.
Шоир девонларининг кулёзмалари устида узок вакт ишлаш, 200 дан ортик нусхаларни бирма-бир синчиклаб текшириш, турли асрларда кучирилган хар хил тилдаги девонларни бир-бирига мукойиса килиш тажрибалари шуни курсатадики, шоирнинг узбек тилида яратган 3132 та шеъри хар хил тартиб этилган.
Бу кийирчиликларни енгиш ва шоир девонларининг редакцион классификатсиясини тугри хал килиш учун текстологик тадкикотда ярги методда иш олиб бориш зарурияти тугулди. Нихоят биз кулёзмаларни киёсий урганиш методини кабул килдик.
«Наводирун» нусхалари топилди ва бу девонларнинг. мазмуни мундарижаси тузилиши принсиплари аниқланди.
2.Киёсий таблица Навоийнинг учинчи девони булмиш “ Хазойулмаоининг” автор реаксиясини батамом тиклашга тўлиқ имкон туғдиради.


3.Киёсий таблица йордамида Навоий девонлари кулйозмаларининг шажараси аникланади.


4.Киёсий таблица Навоийнинг узбек тилидаги девонлари реакциясини классификация килшга йордам беради.


5.Киёсий таблица асосида Навоий меросини урганишда енг огғир муаммолардан бири бўлган,Навоий шерларининг хронологик даврларга ажратиш каби масалада биринчи тажриба утказиш мумкин булди


6.Киёсий таблица йордамида Навоийнинг “Хазойинул манойи” га кирмай колган 32та шери топилди.
Киёсий таблица йордамида аниқланган Навоий девонларининг беш редакцияси уларнинг хронологик тартиби ва қисқа мазмуни тубандагича:


1.Редакция-илк девонлар шоирнинг йошлик даврида илк йозган шеьрлари халқ ўртасида енг тарқалган адабий сухбатлари севилиб уқилган,куйларга солиниб ашула қмлингани маьлум .Айни замонда Хиротнинг поэзия хаваскорлари Навоийнинг илк шерларидан девонлар хам тузилган.Шу тилдаги илк деворлардан бир уникал нусхаси бизгача етиб келган .Бу девон 870-1465/66йиллар ўртасида Навоий таҳминан 25 йошлари чогида Султон Али Машхадий томонидан кучирилган



Download

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling