2-маъруза АЙЭА

• Мавзу: АВТОМОБИЛЬ ЙЎЛЛАРИНИ БОШҚАРИШНИНГ
• НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ
• РЕЖА:
• 1.“Ҳайдовчи-йўл-транспорт- атроф-муҳит”
• комплексининг ўзаро таъсир модели.
• 2. “Йўл шароити-транспорт оқими” тизимини бошқариш модели.
• 3. Йўлларни эксплуатация қилишни бошқариш.
• 4. Йўл қопламасининг ҳолати ва автомобиллар ҳаракат
• шароити.
• 5.Қопламанинг равонлиги ва ғабир-будирлиги.
• 6.Автомобиль ғилдирагининг қоплама билан ўзаро таъсири ва
• қоплама юзаси кўрсаткичларига қўйилган талаблар.

• Табиийки бу факторлар ўзаро турли даражада боғланган бўлиб, асосийлари “Ташқи муҳит-Ҳайдовчи”, “Автомобил-Йўл” ва “Ташқи муҳит-Йўл” ҳисобланиб, автомобил йўлларидан фойдаланишда назарий ечимнинг асоси ҳисобланади.
• “Ҳайдовчи-Автомобиль-Йўл-Муҳит” тизими факторларининг ўзаро таъсири бошқариладиган жараён бўлиши билан бирга, комплекснинг умумий фаолияти ва унинг алоҳида факторларини ўзаро таъсири ҳам бошқарилади.
• “Йўл шароитлари” системасининг эксплуатацион сифатлари ҳам бошқариладиган бўлиб, ҳар қандай об-ҳаво шароитидан қатьий назар ҳисобланади. Йўлнинг транспорт-эксплутацион тавсифлари лойиҳалаш босқичида аниқланиб, эксплуатация жараёнида меъёрий талаблар даражасида бўлишини таъминлаш керак.

Қопламада норавонлик ҳосил бўлишига асосий сабаблар қуйидагилардан иборат:

• Қопламада норавонлик ҳосил бўлишига асосий сабаблар қуйидагилардан иборат:
• -транспортнинг юқори юкламаси;
• -йўл тўшамаси етарлича мустаҳкам эмаслиги ва силжишининг чидамсизлиги;
• -сифатсиз материалларнинг қўлланиши;
• -қурилишда қоплама равонлиги талабларининг бузилиши ва йўл пойи ҳамда йўл тўшамасини қуриш ишларининг сифати ёмонлиги;
• -сувни четлатиш таъминланмаганлиги ва кўпчиш ҳосил бўлиши;
• -иқлим омилларининг таъсири;
• -қопламанинг ейилиши;
• -қопламанинг деформацияланиши ва бузилиши ва бу нуқсонларни ўз вақтида бартараф этилмаганлиги.
• Қопламанинг норавонлиги қуйидагиларга сезиларли таъсир кўрсатади:
• -ҳаракат тезлигига;
• -автомобилларнинг иш унумдорлигига;
• -ташиш таннархи ва харакат хавфсизлигига.

Автомобилларнинг тебраниш таъсирига кўра, норавонликни учта гуруҳга ажратиш мумкин: макроноравонлик, микроноравонлик ва ғадир-будурлик.

• Автомобилларнинг тебраниш таъсирига кўра, норавонликни учта гуруҳга ажратиш мумкин: макроноравонлик, микроноравонлик ва ғадир-будурлик.
• Макроноравонликлар тўлқинлари узунлиги 5 м ва ўзгаришларга қарамай якуний натижалар (иш унумдорлиги, йўлнинг ўтказиш ва тишлашиш қобилиятига, ташиш таннархига, ҳаракатни қулайлик ва хавфсизлигига) ҳар қандай иқлим шароитида таъсир этиши мумкин.
• Микроноравонликлар юзанинг микропрофилини юзага келтириб, 10 см дан 50 м гача узунликдаги норавонликлардан ташкил топади. Бу норавонликлар автомобилга сезиларли тебранишларни ҳосил қилади.
• Ғадир-будурлик 10 см гача узунликдаги тўлқинли норавонликлардан иборат бўлиб, автомобилга паст частотали тебранишларни ҳосил қилмайди, чунки уларнинг таъсирини шиналар ютиб юборади. Шунинг учун равонликни таҳлил қилишда ғадир-будурлик ҳисобга олинмайди.

• Йўл қопламасининг ғадир-будирлиги транспорт воситалари ғилдирагининг қоплама билан илашишига сабаб бўлувчи йўлнинг транспорт-эксплуатацион кўрсаткичларидан ҳисобланади.
• Фойдаланишдаги қопламаларда йиллар давомида аста-секин емирилиш юзага келади, бунинг натижасида илашиш коэффициенти меъёрий талабларга жавоб бермай қўяди.
• Автомобилнинг тезлиги ва ҳаракат хавфсизлиги қоплама сиртидаги минимал макро ғадир-будирликни аниқлаш учун ҳўл қопламаларнинг илашиш коэффициенти мезон бўлади (жадвал).

ҚМҚ бўйича ҳаракат шароити	Ҳаракат тезлиги км/соатдан кам бўлмаганда, ҳўл қопламаларда илашиш коэффициентини йўл қўйилиши мумкин бўлган минимал қиймати
	60	80
Яхши	0,35	0,26
Ўрта	0,40	0,28
хатарли	0,45	0,30

• Йўл қoплaмaсининг рaвoнлигини ўлчaшнинг оддий усулларидан бири 3 мeтрли рeйкa ёрдамида қoплaмaгa йўлнинг aвтoмoбиль ғилдирaклaри изи бўйичa ўргaнилaётгaн ҳaрaкaт тaсмaси йўнaлишидa ҳaр пикeтдa уч мaртa ётқизилaди.
• Рaвoнликнинг кўрсaткичи рeйкa билaн қoплaмa oрaлиғи бўлиб, рeйкaнинг ҳaр 0,5 м oрaлиғидa бeлгилaнгaн бeштa нуқтaдa мaвжуд бўлгaн кaттaликлaридир.

• Расм. Уч метрли рейка (а) билан ўлчовли клин (б)

• Автомобиль йўлларида турли маркадаги ТВларини ҳаракатланиши натижасида ва табиий-иқлим таъсирида йўл қопламасига тик, бўйлама ва кўндаланг динамик кучлар таъсир қилади.
• Автомобилнинг ҳаракатсиз ҳолатида қопламага оғирлик кучи таъсир қилса, ҳаракатланаётган автомобиль ғилдирагининг қопламага таъсир кучлари бўйлама, кўндаланг, тик ва ёнлама таъсир қилади ва бу ҳолат расмда тасвирланган.

• Расм: Йўл қопламасига таъсир этувчи кучлар :

• Мустаҳкамликни аниқлаш учун: эгилишни ўлчайдиган турли модификациядаги асбоблар (МАДИ-ЦНИЛ, КП-204 ва б.), динамик юклама берадиган турли қурилмалар (УДН, ДИНА ва б.)

• Расм. прогибомер МАДИ - ЦНИЛ: