3-mavzu. Qotishmalarning turlari

---

3-MAVZU. QOTISHMALARNING TURLARI. 
 
1.1. Fazalar qoidalar. 
1.2. Kimyoviy birikma, mexanik aralashma. 
1.3. Qattiq qotishma. 
 
4.1 Fazalar qoidalar. 
Har qanday metallarni va qotishmaning ichki tuzilish xossalari uni 
qizdirganda va sovutganda ro‘y beradigan xodisalar, aralashmani bir-biri bilan 
qanday miqdorda aralashishiga bog‘liq. 
Odatda 
metallarni 
(qotishmani) 
sovitilgan vaqtda kristallanadi, yapni suyuq holatdan qattiq holatga o‘tadi, bunday 
kristallanish birlamchi kristallanish deb ataladi. 
Qotgan metallni sovishi natijasida qaytadan kristallanish ikkilamchi 
kristallanish deb aytiladi. Kristallanish jarayonin yaxshiroq o‘rganish uchun 
kristallanishni grafikda ko‘ramiz. 
Metallarni kristallanishini pirometr deb ataluvchi asbob bilan aniqlanadi, 
ya’ni vaqt ichida suyuq metallni qotish yoki metallni qattiq holdan suyuq holga 
o‘tishini kuzatadi. Ma’lum vaqt birligida yuz bergan o‘zgarishlar yozib olinib, 
olingan material bo‘yicha sovish yoki qotish egri chizig‘ini temperatura va vaqt
koordinatida chiziladi. 
Misol uchun qandaydir metallni erish egri chizig‘ini chizish kerak bo‘lsa, 
olingan ma’lumotlar bo‘yicha diagramma chiziladi.(1-rasm)
Diagrammada 
Av-gorizantal 
uchastka
t
er
-erishni kritik nuqtasi a-erishni boshlang‘ich
nuktasi v-erishni oxiri
Diagrammadan ko‘rinib turibdiki temperatura 
ma’lum darajaga yetganda birmuncha o‘zgarmay 
turadigan to‘xtash (bu to‘xtashlar sovutganda ham 
mavjud bo‘ladi) bo‘lib, qandaydir ichki o‘zgarishlar 
sodir bo‘ladi. Metallni qizdirgan vaqtda metallga 
berilgan issiqlikni o‘ziga yutadi, sovitilganda esa, 
metalldan issiqlik ajraladi, bu esa metallni isishi yoki sovushidan to‘xtatishga sabab 
bo‘ladi. Metallni biror holatida yoki tuzilishidagi o‘zgarishlarga mos keladigan 
temperaturasi kritik nuqta deb aytiladi. 
Erigan metallni kristallanishi uchun 
erish temperaturasidan pastroq bo‘lgan temperaturagacha sovitish kerak, chunki ana 
shu temperaturaga atomlar aniq bir sxema bo‘yicha gruppalanib kristall hosil qiladi. 
T
er
– metallni erish temperaturasi
T
k
-metallni kristallanishi temperaturasini oxiri 
a-kristallanishni –boshlanishi
v-kristallanishni oxiri 
Ma’lumki qotishma deganda ikki va undan ko‘p elementlarni bir-biri bilan 
aralashtirilib hosil qilinadigan birikma. Ko‘pchilik qotishmalar eritish yo‘li bilan 
olinadi, lekin elektroliz, 
quyuqlatib, par holiga o‘tkazib va boshqa usullar bilan ham 
4.1-rasm. Metallni erish grafigi. 

---

qotishma olish mumkin. Aralashmalarni ichida 
metalmas elementlar ham bo‘lishi mumkin, ammo 
asosiy elementni metall tashkil etadi. Hamma metallar 
ham aralashib qotishma hosil qilavermaydi. Misol: 
temir bilan qo‘rg‘oshin aralashmasdan qotishma hosil 
bo‘lmay, balki qatlamli birikma hosil bo‘ladi. 
Biz faqat ikkita elementdan hosil bo‘lgan 
aralashmani holat diagrammasini o‘rganamiz.3-4 
elementli qotishmalari holat diagrammasini materialshunoslik fani o‘rgatadi. 
Qotishmalarni holat diagrammasi erigan aralashmani qotish jarayonida struktura 
o‘zgarishini harakterlab, berilgan qotishmani strukturasi haqida yaqqol ma’lumot 
beradi. Holat diagrammasi bo‘yicha berilgan qotishmani avvaldan strukturasini va 
xossasini bilish mumkin. Bundan tashqari holat digramma qotishmalarni termik 
ishlashni ilmiy jihatdan asoslab berish uchun katta xizmat qiladi. Qotishmani holat 
diagrammasini yaqqol ko‘rish uchun qo‘rg‘oshin-surma holat diagrammasini 
chizishda ko‘ramiz. Qo‘rg‘oshin va surma bir-birida yaxshi erib, juda ko‘p qotishma 
hosil qiladi. 
4.1-jadval. 
Qo‘rg‘oshi va surma qotishmasini turli tarkibda erish va kristallanish 
temperaturalari 
Qoti 
№ 
Tarkibi % 
Qotishmaniing 
erish 
temperaturasi 
Qotishmaning 
kristalanishi 
temperaturasi 
qo‘rg‘oshi
n 
surma 
1. 
95 
5 
296 
0
246 
0 
2. 
- 90
10 
260 
0 
246 
0
3. 
87 
13
246 
0
246 
0
4. 
80 
20 
280 
0 
246 
0
5. 60 
40 
395 
0 
246 
0
6.
20 
80 
570 
0 
246 
0
Qo‘rg‘oshinni erish temperaturasi- 327S 
Surmani erish temperaturasi – 631S 
4.3.rasm .Kristallanish grafigi 
Ma’lumki qotishmani holat diagrammasini chizish uchun erish kritik va 
kristallanish temperaturalar va nuqtalari zarur bo‘ladi. Ularni tajriba yo‘li bilan 
olinadi. 
Holat diagrammani chizish uchun 6 ta harakterli qo‘rg‘oshin-surma qotishmasini 
olamiz. 
Вакт сек
Т
э
Т
к
Т
0
Т
э
Т
к
Т
0
Вакт сек
4.2-rasm. Metallarni sovush 
grafigi. 

---

Yuqoridagi qotishmalarni kritik temperaturalari bo‘yicha kristallanish 
grafigini chizamiz.(4.3-rasm) 
Endi yuqoridagi bir necha diagrammadan bitta holat diagramma chizamiz.(3.4-
rasm) 
4.2. KIMYOVIY BIRIKMA, MEXANIK ARALASHMA. 
Har qanday qotishmani holat diagrammasini chizish uchun masshtabda 
gorizantal bo‘yicha qotishmani % miqdori, (chap tomani toza qo‘rg‘oshin, o‘ng 
tomoni toza surma qotishmalari) quyiladi. 
Vertikal bo‘yicha kritik nuqtalarni hamda surma va qo‘rg‘oshin erish nuqtasini 
(327
0
S,630
0
S) masshtabda belgilab chizamiz.
Pastdagi kritik nuqtalarni birlashtirib (246) DE chizig‘ini, a yuqoridagi kritik 
nuqtalarni birlashtirib AV va VS egri chiziqlarini olamiz. Ikkila egri chiziq V 
nuqtada ya’ni DE to‘g‘ri chizig‘ida kesishadi. 
Diagrammadan ko‘rinib turibdiki. Qotishmalar qotish boshlanishi nuqtalari har 
xil bo‘lib, qotish va kristallanishi bir nuqtada ekan. Aralashmalarni ichida faqat 13% 
surma va 87% qo‘rg‘oshin kristallanishini boshi va oxiri kritik nuqtasi bitta bo‘lib, 
bir nuqtada qotar ekan.Diagrammani taxlil qilamiz.AVS chizig‘idan yuqorida 
hamma qotishmalar suyuq holda bo‘lib. Bu chiziqni Likvidus chizig‘i deb 
aytiladi.(Lotin tilida – suyuq ma’noni bildiradi). DVE chizig‘ini pastki qismida 
hamma qotishmalar qattiq holatda bo‘lib, DVE chizig‘ini Solidius deb aytiladi ( 
solidius- lotincha qattiq ma’noni bildiradi) 
4.3-rasm. Qo‘rg‘oshin-surpma qotishmalarini sovush grafigi. 
4.4-rasm Qo‘rg‘oshin – surma holat diagrammasi. 

---

Holat diagrammasida V tochkada (13% supma va 87% qo‘rg‘oshin). Surma 
bilan qo‘rg‘oshinni kristallanishi ayni vaqtda bo‘ladi va surma va qo‘rg‘oshin 
kristallaridan iborat mayin mexanik aralashma hosil bo‘ladi. 
Bunday qotishmani evtektik aralashma deb aytiladi. Evtetik qotishmalar eng 
past erish temperaturasiga ega bo‘lib, mikrostrukturasi yaxshi aralashgan bo‘ladi. 
13% kam surma bo‘lgan qotishmani evtetik tikkaga 40
0
va 13% ko‘p surma bo‘lgan 
qotishma evtetikadan keyingi qotishma deb yuritiladi. 
Evtetikadan keyingi qotishmalarni qotish jarayon VS chizig‘i bo‘ylab suyuq 
qotishmada surma kristallari ajralib boradi. DE chizig‘i bo‘ylab esa evtetika qota 
boshlaydi. Evtektikagacha bo‘lgan qotishmalarda AV chizig‘i bo‘ylab qo‘rg‘oshin 
kristallari ajrala boshlaydi, DE chizig‘i bo‘yicha esa evtektika qota boshlaydi. 
Agarda qotishma sekinroq sovutilsa DV bo‘yicha qo‘rg‘oshin zarralari 
solishtirma og‘irligi og‘ir bo‘lgani uchun cho‘kma shaklida aralashmani pastqi 
qismiga to‘planib qolishi mumkin. Bunday xodisani likvasiya deb yuritiladi. 
Evtetikani esa solishtirma og‘irligi kichik bo‘lgani uchun yuqori qatlam hosil qiladi. 
Qotgandan so‘ng hosil bo‘lgan qotishma quyma buyumlar olish uchun yaroqsizdir, 
chunki struktura bir xil emas. Xuddi shunday xodisani evtektikadan keyingi 
qotishmalarda ko‘rish mumkin. Bunday qotishmani asta-sekin sovushida, evtektika 
aralashmasini solishtirma og‘irligi katta bo‘lgani uchun cho‘kma hosil bo‘ladi. 
Surmaning solishtirma og‘irligi kichik bo‘lgani uchun quyma yuzida qatlam hosil 
bo‘ladi. 
4.3.Qattiq qotishma. 
Birlamchi rekristallanishda, ya’ni rekristallanishning birinchi bosqichida 
elementar kristall yacheykasi mukammal bo‘lgan yangi markaz (donacha) hosil 
bo‘ladi. Bu markaz plastik deformasiya natijasida eng katta qiyshaygan (ya’ni ichki 
kuchlanish eng katta bo‘lgan) joyda mavjud bo‘ladi, keyinchalik bu markaz qo‘shni 
deformasiyalangan 
uchastkadan 
atomlarning 
o‘tishi 
hisobiga 
o‘sadi. 
Deformasiyalangan-metallni qayta qizdirishda eski donachada ichki kuchlanishlar 
kamayib, tiklanmaydi, balki uning o‘rniga yangi donacha vujudga keladi. Shuning 
uchun yangi donachalarning o‘lchamlari va joylashish tartibi uski donachalarni 
o‘lchamlari va joylashish tartibidan beqaror farq qiladi. Birlamchi kristallanishi 
yangi bir tartibdla joylashgan yangi donachalarning hosil bo‘lishi bilan 
xarakterlanadi. 
Yangi donachalarning hosil bo‘lishi va dislokasiya zichligining beqaror kamayishi 
metallda yig‘ilib qolgan ichki kuchlanishlarni kamaytirishgn olib keladi. 
13%
100% эвтевтика
100% 
ыщр.
100% су
р.
5.1-rasm. 
Evtektika 
qotishmalarda 
evtektikani 
miqdorlarini o‘zgarish grafigi. 

---

Yetarli darajada deformasiyalangan metallar termik tozalikka ega bo‘lsa, 
rekristalizasiya topilgan 0,4 T
yer 
boshlanadi (a. A. Botsvar qoidasi bo‘yicha). Agar 
metall juda toza bo‘lsa, rekristallanish boshlanishi to (0,1-0,2) T
yer
tushishi mumkin. 
Metall qattiq qotishmalari uchun (0,5-0,6) T
yer
gacha ko‘tarilishi mumkin. 
Naklyop holatida metallni to‘la qizdirish uchun uni ancha yuqoriroq 
temperaturagacha qizdirish kerak. Ana shu rekristalizasiya katta tezlikda boradigan 
jarayonga rekristallizasion yumshatish deb ataladi. Birlamchi rekristallizasiya 
tamom bo‘lgandan keyin, qizdirishni davom ettirsak, mayda yangi paydo bo‘lgan 
donachalar eski donachalar hisobiga o‘sadi. Bunday prosessga yig‘uvchi 
rekristallizasiya deb ataladi Donachalarning o‘sishiga asosiy sabab, juda katta 
deformasiyalangan yuza energiyasi kamayishi deb qarash kerak 
Metallarii plastik deformasiyalash sovuqlayin va qizdirib bajarish mumkin. 
Bu qizdirish temperaturasiga bog‘liq. Agar deformasiyalash uchun qizdirish 
temperaturasi rekristallanish temperaturasidan past bo‘lsa, sovuqayin plastik 
deformasiyalash, agar katta bo‘lsa, issiqlayin plastik deformasiyasi deb ataladi. 
 
Foydalanilgan adabiyotlar. 
1. Dubinin N. P va boshqalar. « Texnologiya metallov i drugix konstruksionnыx 
materialov» Moskva 1976 yil.
2. Mirboboyev V. A. va boshqalar. « Metallar texnologiyasi» Toshkent, 1991 
yil. 
3. Poluxin P. I va boshqalar. « Texnologiya metallov i svarka» Moskava 1990 
yil. 
4. Turaxonov A. S. « Metallar texnologiyasi » Toshkent, 1981 yil.