4-mavzu. Tektonikasi va geologik tarixi (4 soat) Reja

---

4-MAVZU.TEKTONIKASI VA GEOLOGIK TARIXI (4 SOAT) 
Reja 
1.O‘zbekiston hududining geologik rivojlanish tarixi.
2.Yer qobig‘ining hozirgi kundagi epeyrogenik harakatlari. Zilzilalar.
O‘zbekistonning geologik tuzilishi juda murakkab, uning hududida proterozoy erasidan to 
to‘rtlamchi davrgacha hosil bo‘lgan cho‘kindi, magmatik va metamorfik tog‘ jinslari majmui 
uchraydi. Proterozoy va poleozoy tog‘ jinslari burmalangan va juda ko‘p yoriqlar bilan parchalab 
yuborilgan. Tog‘li hududlarda, qoldiq tog‘larda bu tog‘ jinslari yer yuzasiga chiqadi, Turon 
plitasining tekisliklarida va tog‘lar orasidagi botiqlarda esa bu jinslar katta chuqurliklarda yotadi 
va ustini mezozoy va qaynozoyning cho‘kindi tog‘ jinslari qoplagan. 
Proterazoy yotqiziqlari O‘zbekistonda Piskom tog‘ tizmasida, Hisor tog‘ tizmasining 
janubi- g‘arbiy tarmoqlarida va Markaziy Qizilqumda borligi aniqlangan. Bu yotqiziqlar Piskom 
tog‘ tizmasida gneyslardan (350 m), Hisorda gneyslardan, kristallashgan slanetslardan, Markaziy 
Qizilqumda asosan slanetslardan, gneyslardan, dolomitlardan tashkil topgan. Ularning qalinligi 
3000-3500 metrga boradi. 
Paleozoy yotqiziqlari turkumi asosan antikli noriylarning yadrolarida tarqalgan bo‘lib, bu 
eradagi hamma davr yotqiziqlaridan tashkil topgan. 
Kembriy yotqiziqlari Turkiston tizmasining g‘arbiy chekkasida, Piskom daryosi havzasida, 
Hisor tog‘ oldi hududlarida va boshqa yerlarda aniqlangan bo‘lib, kuchli metamorfiklashgan 
kremniyli 
slanetslardan, 
kristallashgan 
ohaktoshlardan, 
argillitlardan, 
qumtoshlardan, 
konglomeratlardan tashkil topgan. Ular qoplamining qalinligi 4000 metrgacha boradi. 
Ordovik yotqiziqlari Turkiston, Zarafshon, Nurota, Ziyovuddin-Zirabuloq tog‘larida, 
Chotqol-Quramaning shimoliy tarmoqlarida aniqlangan. Ular alevrolitlardan, qumtoshlardan, 
argillitlardan, kvarsitlardan va ohaktoshlardan iborat bo‘lib, qoplamining qalinligi 400-700 metrni 
tashkil etadi.
Silur yotqiziqlari paleozoy guruhi yotqiziqlari ichida katta maydonni egallaydi va 
yotqiziqlarining rang-barangligi bilan ajralib turadi. Ular, masalan, Chotqol-Qurama, Turkiston va 
Hisor tog‘ tizmalarida, shuningdek Nurota tog‘larida alevrolitlar, qumtoshlar, slanetslar, 
ohaktoshlar, dolomitlar, marmarlar, konglomeratlarning aralashmasidan tashkil topgan bo‘lib, 
qatlamining qalinligi 3000 metrga boradi. 
Devon davri yotqiziqlari Chotqol-Qurama, Zirbuloq-Ziyovuddin, Markaziy Qizilqum, 
Sultonuvays tog‘larida keng tarqalgan bo‘lib, asosan karbonatli jinslar-dolomit, ohaktosh, marmar 
va qattiq mergellardan tashkil topgan.Qatlamining qalinligi 3500 metrgacha boradi. 
Toshko‘mir davri yotqiziqlarining litologik tarkibi juda ham xilma-xil va qoplamining 
qalinligi 4500-5000m bo‘lib, ohaktoshlar, dolomitlar, mergellar, kremniyli slanetslar va boshqa 
yotqiziqlardan iborat, ular qatlamlari o‘zaro almashinib turadi. Baland tog‘li hududlarda 
toshko‘mir davri yotqiziqlari ohaktoshning qalin qatlamlaridan iborat. Unda boksitning yupqa 
qatlamlari va linzalari uchraydi. Chotqol, Qurama, Turkiston va Oloy tizmalarida bu davr 
yotqiziqlari qalin bo‘lib, 4500 metrgacha boradi. 
Perm yotqiziqlarining Chotqol, Qurama, Hisor va boshqa tog‘ tizmalarida, shuningdek 
Surxondaryo va Amudaryo botiqlarida tarqalganligi aniqlangan. Ular asosan konglomeratlar, 
qumtoshlar, alevrolitlardan iborat bo‘lib, oralarida ohaktoshlar, porfirlar, tuflarning qatlamlari 
uchraydi. Bu davr yotqiziqlarining umumiy qalinligi 500 metrdan 2500 metrgacha boradi. 
O‘zbekistonda mezozoy erasiga mansub qatlamlarda bu eraning barcha davrlari 
yotqiziqlari ajratilgan. 
Trias davri Janubiy Farg‘onada, Hisorning janubiy tarmoqlarida, O‘zbekistonning shimoli-
g‘arbiy hududlarida aniqlangan. Lekin bu qatlamlarning litologik tuzilishi xilma-xil bo‘lib, 
ularning asosini konglomeratlar, qumtoshlar, gillar, alevrolitlar tashkil etadi, qatlamlarining 
qalinligi 250-280 metrgacha boradi. 
Yura davri yotqiziqlari Hisorning shimoliy yonbag‘rida va janubi-g‘arbiy tarmoqlarida 
ko‘mir qatlamlaridan, Farg‘ona konglomeratlaridan, Quyi Amudaryo va Ustyurtda gilli-qumoqli, 
G‘arbiy O‘zbekistonda argelitlardan tashkil topgan bo‘lib, qalinligi 100-300 metrgacha boradi. 

---

Bo‘r davri yotqiziqlari O‘zbekistonning deyarli hamma yerida ajratilgan va ularning tarkibi 
xilma-xildir. 
Kaynozoy turkumiga kiruvchi paleogen, neogen va to‘rtlamchi davr yotqiziqlari 
O‘zbekistonda keng tarqalgan. 
Paleogen o‘z navbatida paleotsen, eotsen va oligotsen yotqiziqlaridan tashkil topgan. 
Paleotsen yotqiziqlari qumtosh, gil, alevrolit, ohaktoshlardan iborat, qalinligi Ustyurtda 50 
metrgacha boradi. Hisor tizmasining janubi-g‘arbiy tarmoqlarida esa qatlamlari qalinligi 160 
metrgacha borib, u ohaktoshlar va dolomitlardan iborat. 
Eotsen yotqiziqlari Ustyurtda, Quyi Amudaryoda qumtosh va ohaktoshlardan (qalinligi 2-
25m), Qizilqumda, Toshkent atrofida asosan gillardan (1-30m), Farg‘ona vodiysida gipslashgan 
gillardan va qumlardan iborat. 
Oligotsen yotqiziqlari eotsenga nisbatan kamroq hududlarda aniqlangan bo‘lib, asosan 
gillardan, qumtoshlardan alevrolitlardan iborat bo‘lib, qalinligi 10 dan 150 metrgacha yetadi. 
Neogen yotqiziqlari O‘zbekistonda keng tarqalgan. Ustyurtda qumtoshlar, gillar, 
alevrolitlar, qumlar, ohaktoshlar va mergellardan iborat qatlamlar hosil qilgan. Qalinligi 75 
metrgacha boradi. Qizilqumda neogen yotqiziqlari ancha qalin (150 m) bo‘lib, gillardan iborat. 
Hisorning janubi-g‘arbiy tarmoqlarida, Farg‘ona vodiysida uning litologik tarkibi xilma-xildir. 
To‘rtlamchi davr yotqiziqlari kelib chiqishiga ko‘ra asosan kontinental allyuvial, allyuvial-
prolyuvial, prolyuvial va delyuvial bo‘lib, litologik tuzilishi va qatlamining qalinligi turli joyda 
turlicha. Allyuvial yotqiziqlar asosan yirik daryo vodiylarida keng tarqalgan bo‘lib, 
konglomeratlar, shag‘allar va qumlardan iborat, usti uncha qalin bo‘lmagan lyossimon gil jinslari 
bilan qoplangan. Allyuvial-prolyuvial yotqiziqlar tog‘lar va tog‘ oldi tekisliklaridagi daryo va soy 
yoyilmalarida tarqalgan va konglomeratlar, shag‘allar va lyossimon jinslardan tashkil topgan. 
Prolyuvial yotqiziqlar vaqtincha oqar suv olib kelgan mayda shag‘allar va lyossimon jinslardan 
tarkib topgan bo‘lib, tog‘ etaklarida keng tarqalgan. Delyuvial yotqiziqlar asosan chaqiq 
jinslardan, lyossimon gillardan iborat bo‘lib, tog‘lar yon bag‘rilarida, daryo vodiylarida tarqalgan. 
O‘zbekiston hududidagi to‘rtlamchi davr yotqiziqlari Y.A.Skvorsov, G‘.A.Movlonov va 
boshqalar tomonidan stratigrafik bo‘linish sxemasiga ko‘ra 4ta kompleksga-Nanay, Toshkent, 
Mirzacho‘l, Sirdaryo komplekslariga ajratilgan.
1.Nanay kompleksi Q1-quyi to‘rtlamchi davr yotqiziqlari asosan katta xarsang 
toshlardan, shag‘allardan, konglomeratlardan tashkil topgan bo‘lib, ustidan lyossimon jinslar bilan 
qoplangan. Nanay kompleksi yotqiziqlarining qalinligi botiqlarda 600 metrgacha boradi.
2.Toshkent kompleksi Q2-o‘rta to‘rtlamchi davr yotqiziqlari lyossimon jinslardan iborat 
bo‘lib, uning tubida shag‘al toshlar yotadi. Umumiy qalinligi 350 metrgacha boradi. 
3.Mirzacho‘l kompleksi Q3-yuqori to‘rtlamchi davr yotqiziqlari tog‘ tizmalarida 20-30 
m, tekisliklarda 40 metr va undan ko‘proq bo‘lib, asosan lyossimon jinslardan tarkib topgan, 
qatlamida qum, mayda shag‘al va shag‘allar uchraydi. Bu qatlam tubi shag‘allardan tarkib topgan. 
4.Sirdaryo kompleksi Q4-hozirgi davr yotqiziqlari tog‘larda ham, tekisliklarda ham keng 
tarqalgan. Chotqol-Qurama tog‘ massivida va Hisorning janubi-g‘arbiy tarmoqlarida bu 
yotqiziqlar bilan qayirdan tashqari qayr usti terassalari ham qoplangan. 
Bu yotqiziqlar tarkibida xarsantosh-shag‘allar ko‘proq bo‘lib, ular ust tomonidan qalinligi 
8-10 m dan 20-30 metrgacha bo‘lgan qumloq va qumoqlardan tashkil topgan qatlam bilan 
qoplangan. 
Geologlar O‘zbekistonda to‘rtlamchi davrning yuqorida keltirilgan 4 ta kompleksga 
kirmagan, aniqlanmagan yotqiziqlarni ajratadilar. Ular ichida eng keng tarqalgani, kelib chiqishi 
(genezisi) shamol bilan bog‘liq bo‘lgan qumli jinslardir. Ular Qizilqumda keng tarqalgan, qalinligi 
5-7 metrdan 12-20 metrgacha boradi. To‘rtlamchi davrning komplekslarga bo‘linmagan 
yotqiziqlariga O‘zbekistonda botiqlarning tubida hosil bo‘lgan ko‘l-kimyo yotqiziqlari ham 
kiritiladi. Ularning qalinligi 24,5 metrgacha boradi. 
O‘zbekiston hududi tektonik tuzilishining o‘ziga xosligi, yer po‘stining qalinligiga va yer 
yuzasining tuzilishiga ko‘ra tektonik jarayonlarning kechishi keskin farq qiluvchi 2 ta tektonik 
o‘lkaga ajratiladi. 

---

Orogen (tog‘li) o‘lka. 
Tekislik-platforma o‘lkasi. 
O‘zbekistonning orogen (tog‘li)-ya’ni janubiy, sharqiy va markaziy qismlari neogen va 
to‘rtlamchi davrlarda tektonik harakatning ishini boshidan kechirganligi uchun platformadan 
keyin hosil bo‘lgan orogen o‘lka kiritiladi. U har xil katta-kichiklikdagi tektonik tuzilmalardan 
iborat. Bularning asosiylari Chotqol-Qurama, Nurota-Oloy, Hisor-Zarafshon sistemalaridagi tog‘ 
tizmalari, Afg‘on-tojik botig‘ining shimoli-g‘arbiy qismi, Qizilqum qoldiq tog‘lari hamda 
Toshkent yoni yoki tog‘ oldi botig‘i, Zarafshon,Farg‘ona botiqlari hisoblanadi. 
Tekislik-platforma o‘lkasi O‘zbekistonning g‘arbida joylashgan va unga Sirdaryo 
sineklizasining(yer po‘stining platformadagi sal bukilgan botiq qismi) janubi, Amudaryo 
gemisineklizasining (botig‘ining) shimoli-sharqiy qanoti, oliy va Janubiy Ustyurt sineklizalari 
hamda Markaziy Ustyurt tepaliklari kiradi va bularning hammasi Turon plitasining bir qismi 
hisoblanadi. Bu plitaning paleozoy fundamenti yer betidan 1-6 km. dan ortiqroq chuqurlikda 
yotadi. Platforma fundamenti bir nechta yoriqlar bilan bo‘laklarga bo‘lib yuborilgan. Eng katta 
yoriqlar kenglikka yaqin yo‘nalishdagi Hisor-Mang‘ishloq va meridianal yo‘nalishdagi Ural-
Omon yoriqlaridir. Bu yoriqlar fundamentni 4 ta blokka ajratgan. Respublikamizning asosiy qismi 
shimoli-sharqiy blokda, faqatgina janubiy qismi janubi-sharqiy blokdadir. Shimoli-sharqiy blok 
mezo-qaynazoyda ko‘tarilgan, fundamentning chuqurligi bu yerda 1 km. gacha bormagan, 
faqatgina eng chuqur botiqlarda 2 km. dan oshgan. Janubi-sharqiy blok mezozoyda deyarli 
ko‘tarilgan bo‘lgan, qaynozoyda juda tez cho‘kaboshlagan, shuning uchun bu yerda fundament 8-
10 km. chuqurlikda yotadi.Orogen va plitali tektonik tuzilmalar gersen va alp tog‘ hosil bo‘lish 
davrlarida vujudga kelgan, ularni turli katta-kichiklikdagi va yo‘nalishdagi yoriqlar kesib o‘tgan. 
Bu yer yoriqlari bo‘ylab ro‘y berib turadigan harakatlar ta’sirida mazkur tektonik tuzilmalar har 
xil balandlikka ko‘tarilgan, ba’zilari cho‘kkan, natijada palaxsali relyef shakllari hosil bo‘lgan. 
Gersen tog‘ hosil bo‘lish davrida tektonik harakatlar bilan bir qatorda vulqonlar ham otilgan. 
Vulqon va yoriqlar sodir bo‘layotgan jarayonlar natijasida O‘zbekistonda mavjud rudali, rangli, 
nodir, qimmatbaho foydali qazilmalar hosil bo‘lgan. 
O‘zbekiston yer yuzasining hozirgi ko‘rinishi uzoq davom etgan geologik davrlar 
mobaynida dengiz va quruqlik sharoitida, turli burmalanish bosqichlari davomida har xil sur’atda 
ro‘y bergan tektonik harakatlar ta’sirida shakllangan. 
Arxey va proterozoy eralarida O‘zbekiston hududi dengiz ostida bo‘lgan va cho‘kindi tog‘ 
jinslari to‘plangan. 
O‘zbekiston hududining asosiy qismini paleozoy erasidan tortib to neogenga qadar Tetis 
dengizi qoplab yotgan. Yuqori bo‘r davrida dengiz bir oz chekingan, hozirgi Qizilqum o‘rnida orol 
va orolchalar ko‘rinib turgan. Geosinklinal zonada hosil bo‘lgan qalin dengiz yotqiziqlari ayrim 
joylarda vaqti-vaqti bilan davom etib turgan tog‘ paydo bo‘lish jarayonlarida burmalangan va 
baland quruqliklar vujudga kelgan. Silur davrida avjiga chiqqan kaledon tog‘ hosil bo‘lish 
bosqichida O‘zbekiston hududida bu burmalanishning ta’siri sezilmagan va geosinklinal sharoit 
davom etgan. Paleozoy oxiriga kelib, gersin tog‘lari hosil bo‘lgandan so‘ng quruqliklar maydoni 
kengaygan, dengiz esa yana janubi-g‘arbga chekingan. Toshko‘mir davrida boshlangan gersin 
burmalanishi davrida Markaziy Qizilqum, G‘arbiy va Janubiy Tyanshan tog‘ tizmalari ko‘tarilgan. 
Perm davriga kelib gersin burmalanishi tugagach tog‘lar yemirila boshlagan va paleozoy erasining 
oxiri va mezazoy erasining boshlarigacha bu tog‘lar yassi tog‘larga aylanib qolgan. Mezazoy 
erasidagi kimmiriy burmalanishi O‘zbekiston hududida kuzatilmagan. 
Bo‘r va paleogen davrlarida O‘zbekiston hududiga dengiz yana bostirib keladi, botiqlarni 
va tekisliklarni dengiz bosadi hamda Qoratog‘ va Oloy tizmasigacha yetib bordi. Oloy bo‘g‘izi 
Farg‘ona dengizini Tojikiston dengizi havzasi bilan bog‘laydi. Oloy, Turkiston, Farg‘ona, Chotqol 
va Nurota tizmalari orol va yarim orollar shaklida dengizdan ko‘tarilib turgan. Bu dengiz 
trangressiyasi davrida dengiz qirg‘oqlarida abrazion tekisliklar hosil bo‘lgan, mayda shag‘al, 
shag‘al-qum va loyqalardan iborat cho‘kindi jinslar dengiz tubiga yotqizilgan. Ularning qalinligi 
Markaziy Farg‘onada 2500 metrgacha boradi. Paleogenning oxiriga kelib O‘zbekiston hududidan 
dengiz chekinadi, bukilmalarda qizil rangli kontinental yotqiziqlar to‘plana boshlaydi.

---

Neogen davrida kuchli alp burmalanishi ro‘y beradi.O‘zbekiston hududidagi gersin 
burmalanishida ko‘tarilib, keyingi geologik davrlarda yemirilib pasayib qolgan tog‘lar qaytadan 
ko‘tarilib, yosharadi va hozirgi relyef shakllari tarkib topa boshlaydi. 
To‘rtlamchi davr boshlarida ham tog‘ hosil bo‘lishi davom etgan. G‘arbiy Tyanshan 
tizmalarida ko‘tarilishlar yuz bergan va relyef shakllarining tarkib topishida eroziya hamda 
muzliklar ta’siri kuchaya boshlagan. To‘rtlamchi davrda iqlimning o‘zgarib borishi natijasida 
tog‘larda to‘plangan qor va muzliklardan juda ko‘p oqar suvlar paydo bo‘lgan. Tog‘larni kuchli 
darajada yemirgan bu suvlar juda ko‘p uvalangan mahsulotlarni tog‘ oldi qiyaliklariga va 
tekisliklarga olib kelgan. Daryolar tekisliklarda adashib, turli o‘zanlardan oqqan va natijada qalin 
qum hamda gil allyuviylarini to‘plagan. Keyinchalik shamol qumlarni o‘ynatib, qayta yoyib, 
cho‘llardagi hozirgi relyef shakllarini vujudga keltirgan. O‘zbekistonda tog‘ oldi qiya tekislik va 
adirlarda, shuningdek yirik daryo vodiylarida ko‘p tarqalgan tez uvalanuvchi, g‘ovak, mayda 
donalardan iborat karbonatli, bo‘z tusli, cho‘kindi tog‘ jinsi- lyossning kelib chiqishi munozarali. 
Ba’zi olimlar lyossni dengiz, ko‘l, daryo, suv-muzlik yotqiziqlari natijasida vujudga kelgan deb, 
boshqalar esa eol jarayonlar tufayli hosil bo‘lgan deb hisoblashadi. Ko‘p olimlar eol jarayonlar va 
tuproq hosil bo‘lish jarayonida vujudga kelgan degan gipotezani ma’qullaydilar. O‘zbekistonlik 
olimlar O‘rta Osiyo lyossi allyuvial yo‘l bilan hosil bo‘lgan degan xulosaga kelganlar. 
Yana shuni takidlash lozimki, to‘rtlamchi davrda O‘zbekiston hududida tog‘ tizmalari 
bilan birga tog‘ oralig‘idagi botiqlar ham sekinlik bilan ko‘tarila boshlagan. Natijada neogan 
davrida yotqizilgan cho‘kindi qatlamlarni oqar suvlar yuva boshlagan, shu bilan birga daryo 
vodiylarida daryo terrasalari vujudga kela boshlagan. Tog‘ tizmalari, tog‘ oralig‘idagi botiqlarning 
ko‘tarilishi ularning chekka, ya’ni tog‘ tizmalariga yaqin qismlarda kuchliroq bo‘lgan. Shu sababli 
botiqlarning bu qismlarida tog‘ oldi qirlari (adir) vujudga kelgan.
O‘zbekiston hududida pleystotsenda shakllangan relyef asosan to‘rt bosqichda: Nanay (O1 
eng qadimgisi) Toshkent (O2), Mirzacho‘l (O3) va Sirdaryo (O4) bosqichlarida shakllangan. 
Xulosa qilib aytish mumkinki, O‘zbekiston hududidagi tog‘larning, tekisliklarning hozirgi 
relyefi neogen va to‘rtlamchi davrlarda vujudga kelgan. Tog‘lar asosan denudatsiya, tekisliklar esa 
akkumulyatsiya jarayonlari natijasida hozirgi ko‘rinishga kelgan hududlardir. Binobarin, 
O‘zbekiston tabiati hozirgi holatining shakllanishi asosan to‘rtlamchi davr mobaynida ro‘y bergan. 
Ma’lumki, Yer ichki qismidagi jarayonlar ta’sirida yer po‘stida ro‘y beradigan titrash, 
silkinish va tebranish harakatlarga yer qimirlash (zilzila) deb ataladi. 
Grek olimi Aristotel, o‘rta asr buyuk ensiklopedisti O‘rta Osiyolik Abu Rayhon Beruniy, 
Ibn Sinolar zilzilaning asosiy sababchisi vulqon harakatlari bo‘lsa kerak deb o‘ylaganlar. Bu fikr 
fanda XVIII- XIX asrlargacha saqlanib qoldi. Ba’zi olimlar zilzilalar Quyosh, Oy va boshqa 
sayyoralarning ta’sirida ro‘y beradi deb, kosmik ta’limotni ilgari surganlar. 1872 yilda Janubiy 
Italyada kuzatishlar olib borgan Eduard Zyus yer qimirlashlar tektonik jarayonlarga bog‘liq 
ekanligini birinchi bo‘lib ilmiy asosda tushuntirgan. Bundan tashqari, Zyus zilzilalar yer ostidagi 
bo‘shliqlardagi o‘pirilish, qulashlar natijasida kelib chiqishni ham aniqlagan.
Demak, zilzilalar paydo bo‘lishiga ko‘ra bir necha turga bo‘linadi. 
Vulqon harakati paytida ro‘y beradigan zilzilalar. 
Yer po‘stida ro‘y beradigan tektonik harakatlar bilan bog‘liq bo‘lgan zilzilalar. 
O‘pirilish, qulash natijasida bo‘ladigan zilzilalar. 
Meteoritlar tushishi oqibatida ro‘y beradigan zilzilalar. 
Tektonik zilzilalar tog‘larning o‘sishi, uzilmalar bo‘ylab tog‘ jinslarining siljishi, 
bukilmalarning hosil bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lgani uchun kuchli, nihoyatda xafli hisoblanadi. 
O‘zbekiston hududi Alp-Himolay geosinklinal (seysmik) mintaqasida joylashgan, bu yerda 
zilzilaning kuchi 8-9 ballgacha boradi (Rixter shkalasi bo‘yicha). Deyarli hamma kuchli zilzilalar 
yer qobig‘idagi tektonik harakatlar natijasida paydo bo‘ladi. Kuchli zilzilalar yirik 
morfostrukturalarning tutashgan yerida, tog‘ tizmalarining yirik botiqlar bilan tutashgan 
chegaralarida kuzatiladi. O‘zbekistonda seysmik eng faol zonaga Chotqol-Farg‘ona, Qizilqum, 
Hisor-Oloyning janubiy etagi kiradi. Ularning har birida seysmogen zonalar ajratilgan. 
O‘zbekistonda bo‘lib o‘tgan zilzilalar o‘choqlarining joylashish xaritasini tahlil qilish shuni 

---

ko‘rsatadiki, zilzilalarning o‘chog‘i cho‘ziq shaklda bo‘lib, yer po‘stidan chuqurda yotgan 
yoriqlarning yo‘nalishiga mos tushadi. Zilzila o‘choqlarining chuqurligi asosan 5-40 km orasida 
bo‘ladi.
O‘zbekiston hududida va unga qo‘shni o‘lkalarda Chotqol-Farg‘ona, Sharqiy Farg‘ona, 
Janubiy Farg‘ona, Janubiy Tyanshan (uning g‘arbiy va shimoliy qismi), Markaziy Qizilqum, 
Piskom- Qarjantog‘, Janubiy O‘zbekiston seysmogen zonalari ajratilgan. Bu zonalarning hammasi 
tektonik yoriqlar o‘tgan hududlarga to‘g‘ri keladi. Ularda Rixter shkalasi bo‘yicha kuchli 7-9 balli 
falokatli zilzilalar qayd qilingan. Masalan, O‘zbekistonda 1976-1986 yillar orasida Seysmologiya 
institutining bergan ma’lumotlariga ko‘ra magnitudasi 5,5-7,3 bo‘lgan 10 dan ortiq kuchli zilzila 
qayd qilingan. 
Chotqol-Farg‘ona seysmik faol zonada eng faol yer qimirlash hududlaridan biri Piskom-
Qorjantog‘ seysmogen zonasi hisoblanadi. Uning asosini Ugam-Qorjantog‘ yer yorig‘i tashkil 
etadi. Bu yerda 1937 yilda Piskom, 1946 yilda Chotqol, 1959 yilda Burchmulla, 1966 yilda 
Toshkent, 1971 yilda Abay Bozor, 1972 yilda Xalqobod, 1977 yilda Tovoqsoy, 1980 yilda 
Nazarbek zilzilalari sodir bo‘ldi. Hozirgi kunda zonaning seysmik rejimi o‘zgarishi kuzatilmoqda. 
Shuningdek, bu rejimga Chorvoq suv omborida to‘planayotgan suvning ta’siri bor-yo‘qligini 
sinchiklab o‘rganilmoqda. Biz guvoh bo‘lgan Toshkent zilzilasiga to‘xtab o‘taylik. Bu zilzila 1966 
yilning 26 aprel tongida mahalliy vaqt bilan soat 5 dan 22 minut 52 sekund o‘tganda boshlangan. 
Avval qattiq gumburlash tovushi eshitilib, shahar chekkasida shafaq ko‘ringan (kuchli zilzilalar 
oldidan paydo bo‘ladi). Bu yer ostida yig‘ilgan kuchlanishning yer yuziga chiqqan paytida elektr 
energiyasiga aylanishidan sodir bo‘ladi. Ro‘y bergan zilzila o‘chog‘i Toshkent ostida 5-10 km 
chuqurlikda joylashgan. Zilzila energiyasi 1014 joulga teng bo‘lib, epitsentrda (Qashqar 
mahallasida) uning kuchi 8 ballga yetgan, shahar chekkasida 6 ball bo‘lgan. Zilzila 6-8 sekund 
davom etib, tebranish 1 sm.gacha borgan. Birinchi kuchli zarbdan so‘ng silkinishlar takrorlanib, 
tez vaqt ichida 500 tadan oshib ketgan, ularning ichida 5 ta zilzilaning (10 mayda, 24 mayda, 4 
iyunda, 24 iyunda va 4 iyulda bo‘lgan zilizilalarning) kuchi 7 ballga yaqinlashgan. Toshkent 
markaziy seysmik stansiyasi Toshkentda zilzilaning 1500 marta takrorlanganligini qayd qilgan. 
Toshkent zilzilasiga shaharoldi fleksura uzilmasidagi (tog‘ jinslarining har xil kuchlanishlari 
ta’sirida uzilib ketishidan bir necha kilometrga cho‘zilgan siniqlar-fleksura uzilmalari hosil 
bo‘ladi) tektonik harakatlarning faollashishi sabab bo‘lgan. Ma’lumotlarga ko‘ra, 8 balli silkinish 
Toshkentda 1868 yilda bo‘lgan. Toshkent seysmostansiyasining bergan ma’lumotlariga ko‘ra, 
1915 yildan 1953 yilgacha Toshkentda 89 marta yer qimirlagani kuzatilgan. Shundan 22 tasi 4 
ball, 6 tasi 4-5 ball, 15 tasi 5 ball, 2 tasi 6 ball kuchga ega bo‘lgan ekan. 1966 yilgi zilziladan 
Toshkent shahri ancha zarar ko‘rdi-84000 kvartira, 225 ta bolalar muassasalari, 181 ta o‘quv 
dargohlari buzildi, bir qancha sanoat korxonalari shikastlandi, Yerda mayda yoriqlar paydo bo‘ldi. 
Janubiy O‘zbekiston seysmogen zonasi Janubiy Tyanshan zonasining janubi-g‘arbidagi 
davomi hisoblanadi. Bu zonada 1175 yilda Kerki, 1880 yilda Urgut, 1984 yilda G‘allorol kuchli 
zilzilalari qayd etilgan. 
Janubiy Farg‘ona zonasi eng faol zonalardir. Bu yerda 1888 yilda 8 balli Kostako‘z, 1923 
yildagi 8 balli Garden, 1924 yilda 7-8 balli Qurshob, 1977 yildagi Shohimardon, 1982 yildagi 
Chimyon zilzilalari qayd etilgan.
O‘zbekistonda eng faol seysmik zonalardan biri Shimoliy va Sharqiy Farg‘ona zonasi. 
Bu yerda 1620 yilda 9 balli Asxi, 1927 yilda 8 balli Namangan, 1984 yildagi Pop, 1903 yildagi 8 
balli Oym va 1902 yildagi 9 balli Andijon zilzilalari qayd qilingan. Bu zonada Namangan, 
Andijon, Piskom-Chotqol, Qurshab kabi epitsentrlar guruhlari mavjud.
Keyingi yillarda faol seysmik harakatlar Janubiy Tyanshan zonasiga kiruvchi Janubi-
G‘arbiy Qizilqumda ro‘y berdi.1975 yil 17 mayda Gazli atrofida kuchi 7 balldan yuqori (to 9 
ballgacha) bo‘lgan falokatli zilzila ro‘y berdi. Seysmologiya ilmiy-tekshirish institutining bergan 
ma’lumotiga ko‘ra, bu zilzila Janubiy Quljuqtog‘ yorig‘ida uncha katta bo‘lmagan (10 km) 
chuqurlikda yirik bloklarning qo‘zg‘alishi natijasida ro‘y bergan. Gazli zilzilasi 1978 yilda ozroq 
magnituda (magnituda-zilzilaning nasbiy energetik xarakteristikasi) bilan takrorlangan. Bizning 
respublikamiz hududi qo‘shni mamlakatlarda hosil bo‘lgan seysmik to‘lqinlarni aks ettiradigan 

---

zonada turadi. Shuning uchun u yerda bo‘layotgan zilzilalarning aks sadosini biz tez-tez sezib 
turamiz.
O‘zbekistonda antropogen omil ta’sirida ham kuchsiz zilzilalar bo‘lib turadi. Har xil
portlatish ishlari, transport harakati, yirik suv omborlarining qurilishi ta’siri, yer osti boyliklari 
qazib olingandan so‘ng bo‘shliqlarni suv bilan to‘ldirilishi kabilar bunday antropogen zilzilalarga 
sababchidir O‘zbekistonda borgan sari texnogen yer qimirlashlar xavfi ortmoqda. 2001 yil 8 
avgustda Yaponiyada qiziq tajriba o‘tkazildi. Maktab o‘quvchilaridan 1 milliontasi katta 
maydonga yig‘ilgan va ular 1 minut davomida baravariga sakrab, kuchsiz yer silkinishi bo‘lishiga 
erishganlar. 
Hozirgi kunda fan zilzilalarni bashorat qilishda birmuncha yutuqlarga erishdi. Zilzilani 
kuzatish birnecha bosqichda olib borilmoqda. Birinchi bosqichda uzoq muddatli bashorat asosida 
zilzila qayerda, tahminan qaysi yillarda, qanday kuch bilan sodir bo‘lishi aniqlanmoqda. Keyingi 
bosqichlarda zilzilalarni o‘rta va qisqa muddatlarga bashorat qilinadi. Buning uchun seysmogen 
zonalarda maxsus asboblar yordamida zilzila darakchilari kuzatib boriladi. Ular-yerning magnit, 
elektr, gravitatsion maydonlarining o‘zgarishi, ionosfera qatlamidagi o‘zgarishlar, yer sathining, 
yer osti suvlarining sathining, ular tarkibidagi mikroelementlar miqdorining, seysmik to‘lqinlar 
tarqalish tezligi o‘zgarishlari va boshqalardir. Bu darakchilar zilzila o‘chog‘idagi tog‘ jinslarining 
fizik hossalarining o‘zgarishidan yuzaga keladi. Zilzila darakchilaridan ba’zilari bevosita yer 
qimirlashidan bir necha kun va soat oldin kuzatiladi. Ular yer silkinishini qisqa muddatda bashorat 
qilishga xizmat qiladi. Bu darakchilar zilzila o‘chog‘ida turli mexanik-elektrik jarayonlar bilan 
bog‘liqdir. Masalan, Gazli zilzilasining qaytalanishidan va Oloy zilzilasidan oldingi impuls 
elektromagnit va magnit maydonlarining xarakterli o‘zgarishlarini O‘zbekiston Fanlar 
Akademiyasi Seysmologiya ilmiy tekshirish institutining olimlari aniqlab, bo‘ladigan zilzilalarni 
bashorat qilganlar. 
Keyingi yillarda zilzilalarni bashorat qilishda u bilan bog‘liq bo‘lgan oldin va keyin 
keladigan 
oqibatlarni 
kuzatishda 
gidrogeoximik 
va 
gidrodinamik 
usullardan 
keng 
foydalanilmoqda. Tektonik harakatlarni o‘rganish borasida gidroximik ma’lumotlar fan uchun 
yangi bir sohani ochdi-bu gidrogeoseysmologiyadir. Zilzila bo‘layotgan paytda chuqur qatlamdagi 
suvlar tarkibidagi kimyoviy elementlar, tuzlarning xususiyatlari o‘zgarib turishi zilzila sabablarini 
bilish imkoniyatini yaratdi. Ko‘p yillik kuzatishlar faqat radon usulini qo‘llash bilangina bashorat 
qilishga erishish mumkin emasligini tasdiqladi. Shuni aytish kerakki, faqat hamma darakchilarni 
kuzatadigan ilg‘or usullarni komplekslashtirish natijasidagina zilzila bashoratiga to‘g‘ri yo‘l 
ochish mumkin. 
Hozirgi kunda zilzilalarni bashoratlashda zilziladan oldin hayvonlarning o‘zini tutishi, 
o‘simliklar holatining o‘zgarishi ham o‘rganilmoqda. 
O‘zbekistonda zilzilalarni kuzatish ishlari 30ga yaqin seysmostansiyalarda, O‘zRFA 
Seysmologiya institutida va boshqa tashkilotlarda olib boriladi. 
Zilzilalar keltiradigan zarar va talafotlarni kamaytirishda hamda ular oldini olishda imorat 
va inshootlar mustahkamligini oshirish ham muhim ahamiyatga ega. Buning uchun 
mamlakatimizning butun hududi seysmik rayonlashtirilgan. Inshootlar va binolarni qurishda va 
ular chidamliligini belgilashda har bir seysmik rayonning xususiyati, ya’ni ro‘y berishi mumkin 
bo‘lgan zilzilalar kuchi hisobga olinadi.
O‘zbekiston turli foydali qazilmalarga boy. Uning hududida Mendelev davriy 
sistemasining deyarli barcha elementlari topilgan. Hozirga qadar 2,7 mingdan ziyod turli foydali 
qazilma konlari va ma’dan namoyon bo‘lgan istiqbolli joylar aniqlangan. Ular 100 ga yaqin 
mineral xomashyo turlarini o‘z ichiga oladi. Shundan 60dan ortig‘i ishlab chiqarishga jalb etilgan. 
900 dan ortiq kon qidirib topilgan bo‘lib, ularning tasdiqlangan zahiralari 970 milliard AQSH 
dollarini tashkil etadi (I. Karimov, 1997). Bir qator foydali qazilmalar, chunonchi oltin, uran, mis, 
tabiiy gaz, volfram, kaliy tuzlari, fosforitlar, kaolinlar bo‘yicha O‘zbekiston tasdiqlangan 
zahiralarga ko‘ra dunyoda yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi. O‘zbekistonda ishga solinayotgan 
foydali qazilma konlari o‘zining zahiralari kattaligi bilangina emas, balki bir qator hususiyatlari 
bilan ham ajralib turadi. Bu xususiyatlar quydagilar: 

---

Tabiiy va mineral homashyo zahiralari yirik konlarda to‘plangan, ularni qazib olingan 
joyning o‘zida kompleks qayta ishlash imkoni bor.
Foydali qazilmalarning ko‘pgina turlari tarkibidagi foydali komponentlar miqdori ko‘p 
bo‘libgina qolmay, katta miqdorda yo‘ldosh elementlarga ham ega. 
Konlarning ko‘pchiligida qazilmani ochiq usulda olish mumkin, rudalarni boyitish 
texnologiyasi ham nisbatan oddiy. Bu texnologiya foydali komponentlarni ko‘p miqdorda 
chiqarishni va jahon bozorida xaridorgir mahsulot olishni ta’minlaydi; 
Ko‘pgina foydali qazilma konlari aholi zich yashaydigan yaxshi o‘zlashtirilgan 
mintaqalarda joylashgan. Ular transport yo‘llariga va hududlar o‘rtasida resurslarni tashish 
vositalariga, shu jumladan suyuq va gaz holatidagi foydali qazilmalar uchun quvur transportiga 
ega; 
Ishlab chiqarish va sotsial infrastruktura, malakali kadrlar, tog‘-kon sanoati mutaxassislari 
tayyorlaydigan oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari tizimi mavjud. 
O‘zbekiston noyob yoqilig‘i-energetika resurslariga ega. Respublikada 1990 yillar boshida 
neftning jami zahirasi 350 mln.t, gazniki 2 trillion kubometr, ko‘mirniki 2 mlrd. tonna edi. 
O‘zbekistonda 1997 yilda 7,6 mln.t.neft, 49,8 mlrd. m3 gaz, 2,8 mln.t. atrofida ko‘mir qazib olindi. 
Respublikada neft va gaz mavjud bo‘lgan Ustyurt, Buxoro-Xiva, Janubi-G‘arbiy Hisor, 
Surxondaryo, Farg‘ona kabi mintaqalar mavjud. Zahirasi sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan neft-gaz 
konlarining 70 % ga yaqini Buxoro-Xiva geologik zonasiga to‘g‘ri keladi. 
Farg‘ona vodiysi eng qadimiy o‘zlashtirilgan neftli rayondir. Shimoliy So‘x, Janubiy 
Olamushuk, Polvontosh, Chimyon, Sho‘rsuvda neft va gaz konlari birinchi marta XIX asr 
oxirlarida ochilgan bo‘lib, 1904 yildan qazib olina boshlangan. Mazkur foydali qazilmalar 
mezozoy va qaynozoy eralari cho‘kindi jinslari orasida paydo bo‘lgan. 1992 yilda vodiyda 
Mingbuloq neft koni ochildi va 1994 yilning iyun oylaridan boshlab neft olinyapti. 
Neft va neft-gaz konlari Sherobod-Surxondaryo tog‘ oralig‘i botig‘ida paleogen davri 
ohaktoshlari orasida, Hisorda asosan yura davri karbonat tog‘ jinslari orasida, Qashqadaryo va 
Buxoro viloyatlarida ham mezozoy davri karbonatli tog‘ jinslari orasida hosil bo‘lgan bo‘lib, ular 
ko‘p qatlamli. 
O‘zbekistonda eng yirik gaz konlari Janubi-G‘arbiy Hisor va Buxoro-Xiva neft va gaz 
mintaqalarida joylashgan. Buxoro-Xiva mintaqasi asosiy mintaqa bo‘lib, unda respublikamizdagi 
gaz zahiralarining 90% joylashgan. Respublikadagi gaz zahirasi 66 trln. m3 miqdorida 
baholangan, bu yer yuzi zahirasining 1,3 % ni tashkil etadi. O‘zbekistonda eng yirik noyob gaz 
konlari Sho‘rton, Muborak, Gazli guruhlariga kiruvchi konlardir. Ular mezozoy davri karbonatli 
tog‘ jinslari orasida hosil bo‘lgan bo‘lib, ko‘p qatlamli va yuqori mahsulli, gazga neft yo‘ldosh 
bo‘lib chiqadigan konlardir. Hozir O‘zbekistonning neft mahsulotlariga bo‘lgan talabi o‘z 
resurslari hisobiga qondirilmoqda. 
O‘zbekiston katta ko‘mir zahiralariga ega. Ohangaron vodiysida (qo‘ng‘ir) ochiq usulda 
va yer ostida gazga aylantirilib, Sharg‘un va Boysunda toshko‘mir shaxta usulida qazib olinmoqda. 
Bu konlar yura davri qatlamlarida joylashgan. Hozir bu konlarda har yili o‘rtacha 3 mln. t. ko‘mir 
(shundan 70 ming tonnadan ko‘prog‘i toshko‘mir) qazib olinmoqda. 
O‘zbekistonda bir qancha qora (temir, titan, marganets, xrom), rangli (mis, qo‘rg‘oshin), 
nodir (volfram, molibden, qalay, vismut, simob, surma), qimmatbaho (oltin, kumush) metall 
konlari bor. Hozir respublikada 200 dan ortiq temir rudasi borligini bildiruvchi konlar mavjud, 
lekin sanoat uchun qazib olishga yaraydiganlari hali aniqlangani yo‘q. Istiqbollilari 1989 yilda 
ochilgan, zahirasi 128 mln.t., tarkibida 32 % temir bo‘lgan Temirkon, 36 % temir bo‘lgan Surenota 
konlari hisoblanadi.
O‘zbekiston dunyodagi juda katta oltin zahiralariga ega davlatdardan hisoblanadi. 2003 yil 
ma’lumotlariga ko‘ra mamlakatimiz oltinning aniqlangan zahirasi bo‘yicha dunyoda 4 o‘rinda, 
oltin ishlab chiqarishning umumiy hajmi bo‘yicha esa yettinchi o‘rinda turadi. Respublikamizda 
46 ta oltin koni aniqlangan, shundan 29 tasi o‘rganilgan, 12 tasi foydalanilmoqda O‘zbek oltini 
sifati jihatidan eng sof oltin deb e’tirof etilgan va 20 ga yaqin xalqaro mukofolaru sovrinlarga 
sazovor bo‘lgan. Jumladan 1999 yili nufuzli Tokio birjasi soflik darajasi «99.99» raqami bilan 

---

tamg‘alangan o‘zbek oltinini butun dunyo miqyosida tilla sifatini aniqlashning oliy mezoni- 
etaloni tarzida belgilab qo‘ydi. O‘zbekistonda 1990 yillarda 70 tonna oltin qazib olingan, 1998 
yilga kelib bu ko‘rsatkich 87 tonnani tashkil etdi. Oltinning zahiralari Nurota, Toshkent atrofida 
va asosiysi Markaziy Qizilqumda kembriygacha bo‘lgan va quyi paleozoy jinslarida joylashgan. 
Bu yerdagi Muruntov koni dunyodagi eng katta konlar jumlasiga kiradi. Qizilqumda Muruntovdan 
tashqari Ajibugut, Bulutkon, Balpentog‘, Aristantog‘, To‘rboy va boshqa yangi konlar aniqlangan. 
So‘nggi yillarda Marjonbuloq, Olmaliq, Qizilolmasoy va Chodoqda ham oltin qazib olinmoqda. 
Hozir O‘zbekistonda qazib olinayotgan oltinning 86 % ga yaqini Qizilqumga, 10 % 
Olmaliqqa to‘g‘ri keladi. O‘zbekiston yana bir qimmatbaho metall- kumushga ham boy. Uning 
yirik konlari Navoiy va Namangan viloyatlarida joylashgan. Sanoat ahamiyatiga ega zahirasi 
Oqjitpes, Kosmanchi, Visokovoltno‘y, Atstepa konlarida bo‘lib, zahirasi 30 000 t. tashkil etadi. 
O‘zbekiston rangli metallarning ham aniqlanmagan zahiralariga ega. Mis rudalari bilan birga 
respublikamizda rangli metallarning 15 dan ortiq turi qazib olinadi. Rangli metallar rudalarining 
zahiralari asosan Olmaliq ruda maydonida joylashgan 3 ta konda aniqlangan zahirasi 22 000 mln. 
tonna. Olmaliq zonasida aniqlangan mis zahirasi Olmaliq tog‘ metallugiya kombinatini 200 yil 
davomida xomashyo bilan ta’minlashi mumkin. O‘zbekiston boy uran zahiralariga ham ega, uni 
qazib olinayotgan hajmi bo‘yicha dunyoda 8 o‘rinda turadi. Birinchi uran koni 1904 yilda Farg‘ona 
vodiysida ochilgan. Keyingi yillarda vodiyda yana bir qancha uran konlari ochib ishga tushurildi. 
1943 yilda esa birinchi marta uranni ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. O‘zbekiston geologlari 
tomonidan 50 yillarning oxirida noyob Uchquduq uran koni ochilib, uning zahirasi o‘rganildi. 
Keyingi yillarda Qizilqumda yana o‘nlab yangi konlar ochildi, ularda urandan tashqari selen, 
molibden, renin, skandiya kabi elementlar borligi aniqlandi. Hozirgi kunda jahon bozorida uranga 
talab ortib bormoqda, chunki uni tinchlik maqsadlarida ishlatish kengayib bormoqda. O‘tgan 
asrning 90-yillarida dunyodagi 26 davlatda 426 ta atom reaktori ishlagan va ularga dunyoda ishlab 
chiqarilgan elektr energiyasining 16 % i to‘g‘ri kelgan. Hozirgi kunda O‘zbekiston AQSH va 
Rossiyaga kelishuv asosida uran yetkazib bermoqda. Qizilqum na faqat oltin, uranga boy, u 
fosforitlarning ham aniqlangan katta zahirasiga ega. Bu yerda geologlarning fikricha, 
fosforitlarning taxminiy zahirasi cheksizdir. O‘zbekistonda nometall foydali qazilmalarning 
70 dan ortiq xili qazib olinadi yoki xalq xo‘jaligida ishlatiladi. Metallurgiya uchun xomashyo 
hisoblanagan plavikovo‘y shpat, grafit, asbest, talk, kimyoviy xomashyo- tuz, oltingugurt, qishloq 
xo‘jaligi uchun zarur bo‘lgan- fosforitlar, bentonitlar, gillar, glaukonitlar, kaliy tuzlari, oyna 
sanoati xomashyosi dala shpati, kvars, kvarsli qum, kaolin va boshqalar shular jumlasidandir.
O‘zbekistonda binokorlik materiallari ham juda ko‘p. Oq rangdan to qora ranggacha xilma-
xil bezakbop toshlar, xususan marmar konlari mavjud. Respublikamizda ko‘plab kaliy tuzi, osh 
tuzi va tosh tuzi konlari, issiq mineral buloqlar bor.
O‘zbekistondagi yer osti suvlari tarkibida, ayniqsa Buxoro-Qarshi, Surxondaryo, Ustyurt 
va Farg‘ona artezian havzalaridagi suvlarda sanoat ahamiyatiga ega miqdorda seziy, rubidiy, 
stronsiy, bor, germaniy, yod va brom kabilarning borligi aniqlangan va ularning ayrimlari hozirgi 
kunda suvdan ajratib olinmoqda. 
Savol va topshiriqlar: 
1. O‘zbekistonda ishga solinayotgan foydali qazilma konlari o‘zining qanday hususiyatlari bilan
ajralib turadi? 
2. O‘zbekiston noyob yoqilig‘i-energetika resurslari haqida ma’lumot bering.
3. Farg‘ona vodiysi qanday qadimiy o‘zlashtirilgan rayon hisoblanadi? 
4. O‘zbekistonda eng yirik gaz konlari haqida nimalar bilasiz? 
5. O‘zbekistonning ko‘mir zahiralari haqida ma’lumot bering. 
6. O‘zbekistonning oltin zahiralari haqida qanday ma’lumotlarga egasiz?