4-tema. Gips hám angidrit baylanıstırıwshı materiallar. Gips islep shıǵarıw texnologiyası

4-tema. Gips hám angidrit baylanıstırıwshı materiallar. Gips islep shıǵarıw texnologiyası.

Gips tası jınısların kúydiriw nátiyjesinde alınǵan elementlar ananaviy mineral baylanıstırıwshı esaplanıp, insaniyatqa bir neshe mıń jıllardan berli málim bolıp tabıladı. Gips baylanıstırıwshı materiallar tek ǵana sıbawshılıqta da emes, bálki kólemli qurılıs buyımları alıwda da keń kólemde isletiledi. Baylanıstırıwshı materiallar alıwda shiyki o’nim tábiyiy taw jınısları (gipslı tas jınısları, angidrit), hám quramında kalsiy sulfat bolǵan islep shıǵarıw shıǵindıları (fosfogips, barogips, altıngugurt óndiristegi chikindilar) xızmet etedi. Jáhánda hámmesi bolıp 35-40 mln. t.gips baylaw elementları islep shiǵarıladı, sonnan 90% qurılıs jumıslarında isletiledi. AQSH, Fransiya, Angliya, Ispaniya eń kup muǵdarda gips baylaw elementlar islep shıǵaratuǵın mámleketlikler esaplanadı. Uzbekistonda gips baylaw elementlar islep shıǵarıw Buxara hám Fargona wálayatlarında jaqsı rawajlanǵan. Tashkent, Fargona, Samarkand wálayatlarında islep shıǵarıw shıǵindılarınan paydalanıp gips islep shıǵarıw ústinde bir qansha jumıslar islenip atır.

2. 1 Gips baylanıstırıwshı materiallar
Gips baylanıstırıwshı materiallar - bul poroshok tárizli bolıp, ol tiykarlanıp suwlı sulfat kalsiydi degidratatsiyasidan payda bolǵan ónim bolıp tabıladı. Degidratatsiya - materialdaǵı ximiyalıq hám fizikalıq birikken suwdıń az-azdan joǵalıwı hám ondaǵı elementlerdıń bólekleniwi bolıp tabıladı. Gips tasın, tiykarınan, aylanba xumdonlarda, puwlanıw qazanlarında yamasa avtoklavlarda pisiriledi. Ámelde gipsti qazanlarda pishirip alıw usılı keń tarqalgan. Polat cilindr hám tik kósherge ornatilgan qarg’ishdan ibarat bolǵan qazanǵa untaq qilib tuyilgan gips solinadi. Qazandıń diametri buylab turtta ısıtǵısh truba ótkerilgen. Olar solinayotgan sheki onim gipsni pishiradi hám tayın ónim qazan tagidagi galvir orkali gips yiguvchi xanaǵa túsedi. Eki molekula suwı bolǵan kalsiy sulfatini 120:180 C⁰ de qızdırgandayok ol uz ózgeshelikin uzgartiradi hám quramındaǵı suw az-azdan yukolib, degidratatsiyalanadi. Bunda gips tamaqtası 1, 5 molekula suwdı joǵatıp, yarım molekula suwlı gipsga aylanadı, bul bolsa tómendegi reaksiya menen ańlatıladı :
SaSO₄ * 2 H₂ O = CaSO₄ * 0, 5 H₂ O + 1, 5 H₂O
Pısırıw procesiniń dáwiri hám temperaturasına qaray hár túrlı túrdegi pısırılgen gips boladı : Betta - yarımgidrat (qurǵaqlay ortalıqta 120 -180 C⁰ temperaturada payda boladı, ádetde aylanba xumonlarda hám úlken qazanlarda pishirib alınadı, markası G-2-G-7); Alfa - yarımgidrat (suwlı ortalıqta 80-180 C⁰ temperaturada payda boladı, ádetde avtoklavda pisiriledi, markası G-10 -G-25). 150 C⁰den joqarı temperaturada qurǵaqlay ortalıqta pısırılgende kristallsimon Alfa - yarımgidrat payda boladı, ol jaǵdayda tolasimon, yorikli ústleri kuprok boladı. Qurılısda isletiletuǵın gips baylaw elementlar tiykarlanıp Betta - yarımgidratdan ibarat boladı, quramında awirligi boyınsha 1% ge shekem suw bolıwı múmkin. Ol tez suwdı sorıp alıw hám qatıw ózgeshelikine iye esaplanadı. Qálipbop gips (alfa - yarımgidrat) jaqsı kristallangan dúzılıwǵa iye boladı, lekin qatıwın baslaw dáwirinde process asterok baradı. Gips tamaqtasın 350-800 C⁰ temperaturada pısırılgende, odan angidrit SaSO₄ payda boladı. Ol quramına aktivator (kotirish ózgeshelikin asıratuǵın ) element qosılgandagina qatıw ózgeshelikine iye boladı (aktivatorlar - kaliy sulfat, natriy sulfat, rux sulfat yamasa alyuminiy sulfat ogirligidan 3% muǵdarında, xamda portlandsement yamasa kalsiy oksid ogirligidan 5% muǵdarında qosıladı ).
Qızdırıw waqtında temperatura 600 C⁰ den asqanda kalsiy sulfatni bólekleniwi baslanadı :
SaSO₄* CaO + SO2 + 1/2 O₂
Payda bolǵan element estrix-gips dep ataladı, onı quramında SaSO4 ten tashkari kalsiy oksidi xam payda boladı. Ol júdá joqarı bekkemlikke iye boladı hám 19 Mpa den kup bolıwı múmkin.

Qatıwı. Gidratlanish (qatıw ) - bul gips baylaw elementlardıń suw menen birigiw procesi bolıp tabıladı. Bunda yarım molekulalı suwlı gips qaytaldan kristall xolatdagi eki suwlı gipsga aylanadı :

CaSO₄ * 0, 5 H₂O + 1, 5 H₂O = CaSO₄ + 2 H₂O
Nátiyjede, payda bolǵan eki suwlı gipsni kristallari óz-ara bir-biri menen shırmawıb ketedi, sonı esabına onıń tıǵızlıǵı artıp baradı. Akademikalıq A. A. Baykovning teoriyası boyınsha, gipsning qatıwında tiykarlanıp tómendegi fizikalıq-ximiyalıq processler ruy beredi. Qatıw procesi úsh dáwirden ibarat esaplanadi: kalsiy sulfatni eriwi, jańa kristallarni payda bolıwı, kristallarni irileniwi. Gips bóleksheleri gel dep atalıwshı elimsimon xolatga aylanadı. Nátiyjede kolloid xolatdagi júdá mayda bólekshelerden shólkemlesken gips qamırı payda boladı hám tez pat penen kristallana baslaydı. Eki suwlı gips bólekshelerinen usayotgan ignasimon kristallar óz-ara zichlashadi hám bekkem tutasǵan kristallǵa aylanadı. Kolloid eritpe payda bolıwı jáne onıń kristallanish procesi yarım molekula suwlı gipsning eki molekula suwlı gipsga tolıq aylanıwına shekem dawam jetedi. Gips baylaw elementtı isletiliwi onı kristallanish tezligine kútá úlken baylanıslı. Gips baylaw elementtı suw birigiwi - bul ekzotermik (issiklik ajralıp chikish) process bolıp tabıladı. Gips baylaw elementtı suw menen aralastırılǵanda (gips suwǵa aralastırıw dawamında sepiladi) okuvchan suyuk qamır payda boladı, ol tez geweklasha baslaydı, lekin xali plastik xolatda boladı - bul gipsni gewekleniwin baslanǵanlıǵın ańlatadı ; qatıwın baslanıwı - bul gips menen suwdı aralastırǵan waqıttan baslap vika ásbapınıń sheńber ıdısına salınǵan gips qamırına batırılǵan vikani iynesi astıǵa shekem 1 mm yetmay qalǵan waqıtqa shekem davr bolıp tabıladı; kotiini tawısıwı bolsa vika ásbapınıń iynesi bar -yugi 1 mm botgandagi davr bolıp tabıladı. Ózgeshelikleri. Gips baylaw elementlardıń bekkemligi - tugridan-tugri oǵan qosılatuǵın suw muǵdarına baylanıslı. Normal gewekliktegi gips qamırın alıw ushın - kórinistegi gips 50-70%,  - kórinistegi gips 30 -45% suw talap etedi.
Teoriyalıq jixatdan bolsa gipsga 18, 6% suw etarli esaplanadı. Boglanmagan suw muǵdarınıń kupligi ushın gips tamaqtasında govaklik - 30 -60% ni quraydı. Qısılıwǵa bolǵan bekkemlik shegarasına qaray standart boyınsha gips baylaw elementlardıń tómendegi markaları ámeldegi (2-keste): Gips baylawsınıń qısılıwǵa bolǵan bekkemligi