5- mavzu. Apoptoz Reja

5- Mavzu.Apoptoz
Reja:
1.Apoptoz haqida umumiy tushunchasi.
2.Apoptoz farq qiluvchi belgilar.
3.Fizologik va patologik jarayonda apoptozning ishtiroki.
Apoptoz-yunoncha “arortosis”- bargning uzilib tushishi yoki to‘kilishi, ya’ni o‘z-o‘zini halok
qilish degan ma’noni anglatadi. Hujayraning dasturlashtirilgan o‘limi to‘g‘risidagi tadqiqotlar 1960 yil oxirida boshlanib, apoptoz terimini 1-marta 1972 yildan boshlanib, inliz olimlaridan Dj.Kerra, E.Uayli va A.Kerrilarning ilmiy maqolalarida qo‘llanila boshlandi. 2002 yilda 1-marta S.Brennerrer, Dj.Salston va R.Xorvitslar apoptozning molekulyar mexanizmini o‘rganib Nobel muko-fotiga sazovor bo‘lishdi. Hozirgi kunga kelib, apoptoz -hujayraning dasturlashtirilgan o‘limi mexanizmini tibbiyotda bir qator -onkologik, avtoimmun va neyrodegenerativ kasalliklarni davolashda qo‘llash etakchi olimlarning asosiy qiziqishlaridan biridir.
Apoptozning biologik ahamiyati
Tirik organizm to‘qimalarida hujayralarning nobud bo‘lishi tamoyil jihatidan o‘zaro
farqlanuvchi, 2 xil tartib asosida amalga oshishi mumkinligi qayd qilingan – apoptoz va nekroz. Nekroz – bu hujayralarning zo‘riqish ta’siri oqibatida, noqulay hayot sharoitlari va
jarohatlanishlar ta’sirida nobud bo‘lishi hisoblanadi.
Apoptoz – bu hujayralarning o‘z – o‘zini dasturlashtirilgan tarzda nobud qilishi hisoblanib,
embriogenez jarayonida bu jarayon shakllar xosil bo‘lishida talab qilinuvchi elementlardan biri sifatida o‘rin tutadi va voyaga etgan organizmlar to‘qimalarida hujayra gomeostazi (doimiyligi) ta’minlanishida muhim ahamiyatga ega jarayonligi ta’kidlangan.
Hujayrada amalga oshuvchi boshqa turdagi boshqarilish mexanizmlarida kuzatilgani kabi apoptoz jarayoni amalga oshishida xam hujayra ichki qismida signal uzatilishida hujayraning morfologik o‘zgarishlari va muhim biologik natijalarga olib keluvchi maxsus retseptor tizimlari ishtirok etishi aniqlangan. Bu jarayonda hujayralar nobud bo‘lishi salbiy ahamiyatga ega emas, bunda organizmning ijobiy yo‘nalishda yutib chiqishi qayd qilinadi.
Apoptoz jarayoni universal va evolyusion jihatdan konservativ jarayon hisoblanadi. Bu jarayon deyarli barcha to‘qima hujayralarida aniqlangan bo‘lib, volvoksdan tortib odam organizmi hujayralarigacha kuzatiladi. Ontogenez jarayoni davomida voyaga etgan organizmning murakkab darajada takomillashgan tuzishiga ega bo‘lishi, bevosita mitoz va apoptoz jarayonlari o‘rtasidagi mutanosiblik muvozanatining boshqarilish jarayonlari bilan bog‘liq hisoblanib, bu jarayonlar hujayralarning dasturiy differensiallanishini (ixtisoslashuvini) ta’minlaydi.
Voyaga etgan organizmda apoptoz jarayoni vositasida jarohatlangan va o‘z funksiyasini bajarib bo‘lgan, qari hujayralar yo‘qotiladi. Apoptoz jarayonining fiziologik jihatdan ahamiyati shundaki, ayrim hujayralarning yo‘qotilishi jarayoni bevosita organizmning bir butunlikda mukammal tarzda funksiya bajarishini ta’minlaydi, jumladan apoptoz jarayoni nafaqat jarohatlanish davomida ishga tushishi, balki bu jarayon differensiatsiya omillari, neyro-trofinlar va gormonlar ta’siridagi fiziologik regulyasiya jarayonlari sifatida xam qayd qilinadi.