7-mavzu. Yorugʻlik oʻtkazuvchi shaffof qoplamalarning quyosh nurlanishi

---

7-mavzu. Yorugʻlik oʻtkazuvchi shaffof qoplamalarning quyosh nurlanishi 
oʻtkazuvchanlik, yutish, akslanish koeffitsientlarining ularning yuzasiga 
nisbatan quyosh nurlanishi tushish burchagiga bogʻliqligi. 
Reja:
7.1. Yorugʻlik oʻtkazuvchi materiallarning optik qalinligi. 
7.2. Yorugʻlik oʻtkazuvchi shaffof qoplamalarning qalinligida quyosh 
nurlanishining yoʻli. 
7.3. Yorugʻlik oʻtkazuvchi shaffof qoplamalarning quyosh nurlanishi 
oʻtkazuvchanlik, yutish, akslanish koeffitsientlarining kunlik koʻrsatkichlarining 
ularning yuzasiga nisbatan quyosh nurlanishi tushish burchagiga bogʻliqligi. 
Shaffoflik moddaning oʻzidan yorugʻlikni oʻtkaza olish xossasidir. 
Yorugʻlikni toʻliq, yutmay oʻtkazuvchi modda mutlaq shaffof deyiladi. Kundalik 
hayotda "shaffof" atamasi ostida faqat koʻrinuvchi yorugʻlikni oʻtkazuvchi modda 
nazarda tutiladi; biroq umuman olib qaralganda, boshqa yorugʻlik toʻlqinlarini 
yutmay oʻtkazuvchi modda ham shaffofdir (masalan, koʻrinuvchi yorugʻlikni 
oʻtkazmaydigan qalin mato rentgen toʻlqinlarini oʻtkazadi, demak u rentgen 
nurlariga nisbatan shaffofdir). 
Quyosh kollektorining tuzulishi 
Shaffof moddalarga misol qilib havo, suv, shishaning koʻp va plastmassaning baʼzi 
turlarini keltirish mumkin. 
Shisha qattiq amorf moddadir. Shisha odatda moʻrt va shaffof boʻladi. 

Yashil shishadan tayyorlangan kuldon. 
Shisha — tarkibi Shisha hosil qiluvchi komponentlar (kremniy, 
bor, 
alyuminiy
, fosfor, germaniy oksidlari va boshqalar) va metallar (litiy, kaliy, 
natriy, kaltsiy, magniy, qoʻrgʻoshin va boshqalar)ning oksidlaridan iborat 
aralashmani qizdirish yoʻli bilan suyuqlantirib sovitishdan hosil boʻlgan amorf moʻrt 
material. Shisha qizdirilganda kristall moddalar kabi maʼlum bir trada 

---

suyuqlanmaydi va qotmaydi, balki asta-sekin qattiq holatdan choʻziluvchan 
yumshoq holatga va nihoyat suyuq holatga oʻtadi. Suyuqlantirilgan Shisha eritmasi 
sovitilganda maʼlum tralar oraligʻida avval plastik holatga oʻtadi, soʻngra qotadi. 
Shisha — izotrop, yaʼni uning fizik xossalari (yorugʻlik nurini sindirish koʻrsatkichi, 
issiqlik oʻtkazuvchanligi va boshqalar) turli yoʻnalishlari boʻyicha oʻlchanganda bir 
xil boʻladi. Tarkibidagi anorganik birikmalarning turiga koʻra, Shisha quyidagi 
sinflarga boʻlinadi: elementar Shisha, oksid Shisha, 
galogenid Shisha
, xalkogenid 
Shisha va aralash Shisha
Elementar Shisha — faqat bir element atomlaridan iborat. Oltingugurt, selen, 
margimush, 
fosforni
, oʻta tez sovitilganda esa baʼzi metallarni ham shishasimon 
holatda olish mumkin. 
Kremniy dioksidining (SiO2) ikki o'lchamlik amorf tuzilishi. Kremniy atomlari 
(Si) atrofida kislorod atomlarining (O) tetraedrik joylashuviga nisbatan lokal tartib 
mavjud 
bo'lsa-da, 
uzoq 
tartib 
mavjud 
emas. 
Oksid shishaning asosiy komponentlari kislorodli birikmalardan tashkil topgan. 
Kremniy, germaniy, bor, fosfor, margimush oksidlari juda osonlikcha Shisha hosil 
qiladi. Xalkogenid Shisha sulfidlar, selenidlar va telluridlar asosida olinadi. 
Margimush sulfid (A8,83), surma sulfid (8253), selenidlar (Az28e3), (828e3), 
telluridlar 
(A$2Te3) 
asosidagi 
Shishalar 
maʼlum. 
Galogenid Shisha berilliy ftorid VeGʻ2va rux xlorid 2pS12asosida olinadi. 
Oksid Shisha tarkibidagi Shisha hosil qiluvchi oksid xiliga koʻra quyidagi 
guruhlarga boʻlinadi (qavslarda Shisha hosil qiluvchi komponent koʻrsatilgan): 
silikat Shisha (8YU2), borat Shisha (V,03), fosfat Shisha (R2b5), germanat Shisha, 
(Oye02), borosilikat Shisha (V20, va 8YU2), alyumosilikat Shisha (A1203va 
8YU2).Ishlatilishiga koʻra, qurilish Shishasi (deraza oynasi, Shisha bloklar va 
boshqalar), meʼmorlik 
qurilish Shishasi
, avtomobil Shishasi, termik barqaror Shisha, 
kimyoviy lab. Shishasi, 
tibbiyot Shishasi
, optik Shisha, elektrovakuum Shishasi, 
yorugʻlik texnikasi Shishasi, 
idish Shishasi
, navli Shisha, shuningdek Shisha tola va 
Shisha plastiklar farqlanadi. Ionlovchi nurlardan saklaydigan Shisha, yorib oʻtuvchi 
radiatsiya indikatorlari Shishasi, oʻzgaruvchan yorugʻlik oʻtkazuvchi 
fotoxrom 
Shisha
, lazer materiallari sifatida qoʻllanadigan Shisha, eruvchan Shisha va h.k. 
ishlab chiqariladi.Eng oddiy tarkibli bir komponentli kvars Shishasi sanoatda 
kremniy dioksid 8YU2asosida olinadi. Me20p 8YU2(bu yerda Me — №, K; p=2*4) 
tarkibli eruvchan binar ishqoriysilikat Shisha ham sanoat ahamiyatiga ega. Deraza 
oynasi, meʼmorlikqurilish, navli, idish va boshqalar sanoat Shishalari asosini №20—
SaO—8YU2uchlik sistemadagi kompozitsiyalar tashkil etadi. Bu oksidlardan 
tashqari ular tarkibiga Shishaiing kristallanishga moyilligini susaytiruvchi M§0 va 
kimyoviy barqarorligini oshiruvchi A120, kiradi. Baʼzi Shisha turlarining kimyoviy 
tarkibi jadvalda keltirilgan.shahrining xossalari uning tarkibidagi komponentlarga 
bogʻliq. Eng tavsifli xossasi uning shaffofligidir (deraza oynasining shaffofligi 83— 
90%, optik shahriniki esa 99,95% gacha). Shisha moʻrt jism, mexanik taʼsirlarga 
juda sezgir. Zichligi 22008000 kg/m³.