7-tema. Milliy ruwxıylıq rawajlanıw koncepciyası: teoriya hám ámeliyat Reje

7-tema. Milliy ruwxıylıq rawajlanıw koncepciyası: teoriya hám ámeliyat
Reje
1. Insan ómiriniń mánisi.
2. Ruwxıylıqtıń bir taraw sıpatında ǵárezsizligi, ekonomika hám siyasat sisteması menen qatnası
3. Milliy ruwxıylıq millet progresiniń áhmiyetli faktorı


Tayanısh túsinik. Insan-álem bezegi, «dúnyanıń kórki», ruwxıy sana, ruwxıy mádeniyat, itiqat, mánawiy ortalıq, ózlikni ańlaw.


1. Insan ómiriniń mánisi.
Insan-álem bezegi, «dúnyanıń kórki». Ol tiri maqluqlardıń eń joqarǵısı, eń ádiwlisi, dúnyadaǵı jaqsı nárselerdiń hám jetiskenliklerdiń dóretiwshisi.
Bul imkaniyattı basqa janzatlarda kórmeymiz. Materiallıq zatlar adamǵa azıq hám kúsh-quwat berse, mánawiyat oǵan ruwxıy azıq hám qúdiret baǵıshlaydı. Tek materiallıq jaqtan támiynleniw menen sheklenip qalıw – sanasız hám ruwxsız maqluqlarǵa tán. Mánawiyatqa umtılıw bolsa ruwx hám sana iyesi bolǵan adamzatqa ǵana tán pazıylet. Mánawiyat adamnıń aqılıy hám ruwxıy álemi sıyaqlı quramalı sotsiallıq hádiyse.
Pikirlewshi hár bir insan óz ómiriniń mánisi haqqında bir kún bolmasa bir kún oylap qaladı. Bul jaqtı dúnyada jasawdan maqset ne, degen sorawdı ózine ózi beredi.
Haqıyqatında insan ómiriniń mánisi barma, ol ne ushın jaratılǵan ózi?
Alla insandı eki dúnyada áziz qılıp jarattı. Pútkil álemdi oǵan boysındırdı. Insandı jaratıwdan maqset bolsa onıń kewil aynası. Sebebi bul ayna Bolmıs haqıyqatın - Haq jamalın ózinde kórsetetuǵın qábiletke iye. Olar joqtan bar bolǵan
Islam dininiń muqaddes kitabı bolǵan Quranda – adamnıń jaratılısınıń sırı, onıń bolmısı, ómіrіnіń mánіsi, álemdegі ornı, tіrshіlіktegі maqseti ne? – degen kóplegen sorawlarǵa juwap bere otırıp, adam bolmısın bir tutas qaraǵan. Bul juwaplardıń barlıǵı da adamnıń kewline qonımlı, kórkem tіl menen berіlgen. Yassawiy babamızdıń filosofiyasınıń baslı máselesіnіń kewіl bolıwı da sonlıqtan.
Quranı kárimniń «Nur» súresiniń 35-ayatı “Allohu nur us-samovoti val-arz (Alla aspan hám jerdiń “nuridir”) dep baslanadı hám dawamında «Alla óziniń bul nurına ózi qálegen adamlardı hidayat qıladı» (Yahdi-1-lohu li-nurihi man yashau) dep aytqan¹
Insan perishte emes. Ol geyde qutırǵan haywannanda beter bolıwı múmkin. Alla hikmeti sonda, adam násli jer júzinde xalifa etip járiyalanǵan. Alla taala Adam Atanı jaratar eken perishtelerge “Men jerge xalifa jaratpaqshıman”, - deydi (Baqara súresi, 30-ayat). Quranı kárimde insannıń jer júzinde xalifa etip jaratılǵa nlıǵı haqqında xabar jáne bir qatar súrelerinde keltirip ótiledm. “Ol sizlerdi jerde xalifa etip qoyǵan zatdur” , - dep keltiredi Fotir súresi 39-ayatında. Anom súresi 165-ayatında, Yunus súresi 14-ayatında, Sod súresi 26 ayatında, Naml súresi 62-ayatında, Nur súresi 55-ayatında, Arof súresi 129-ayatında da usınday mazmunda kórsetiledi.
Xoja Axmet Yassawiy Alla jaratqan adam balasın kemsitpey, ózi menen teń dárejede húrmetlewdi parız dep qaraydı. «Súnnet eken kápir de bolsa berme azar, kewli qattı dilazardan Quday biyzar» degen hikmet adamnıń tegi menen túsine, dini menen tiline qaramastan oǵan húrmet kórsetiw, adam retinde ardaqlawdı payǵambarlıq súnnet retinde qaraydı. Adam ózіnіń jaratılıs bolmısı menen, biologiyalıq denesi menen bul dúnyaǵa baylawlı. Sonlıqtan da shayır adamnıń baslı jawın nápsі dep bіledі. Yassawiydiń hikmetlerinde kóbirek nápsini tıyıw haqqında aytıladı. Insan dene hám ruwxtan ibarat. Nápsi ishsem, jesem, jatsam, deydi.
Qaraqalpaqtıń ruwxıy mádeniyatına úlken úles qosqan shayırlardıń biri – Berdaq shayır adamnıń basqa maqluqlardan parqın aqılı menen parasatında dep biledi. Aqıldıń arqasında adam abstrakttı ózlestiredi, jaqsını jamannan, paydanı ziyannan ajıratadı. Sonday-aq shayır ruwxıy gózzallıqtı insaniy gózzallıqtan ajıratıp qaramaǵanınday ilim menen óner de óz-ara baylanısta bolıwdıń tárepdarı. Yaǵnıy, ruwxıy jetik insan fizikalıq tárepten de gózzal bolsa, bul kámil gózzallıq boladı. Demek, ilimli adamnıń óneri de bolsa, óz náwbetinde, ónerden hám ilim aǵartıwshılıqtan da xabardar bolsa, bul-haqıyqıy bárkamallıq ekenligin shayır «Kózli hám ayaqlı tilli bir sholaq, ónersiz bilimsiz qoldan jaqsıraq»² dep tastıyqlaydı.
Adam násliniń dúnyaǵı keliwi, basqa janzatlardan parqı, tábiyat hám jámiyettegi ornı, insanıy pazıyletleri, shaxsiy qásiyetleri haqqındaǵı máseleler hámme dáwirdede baslı másele bolıp kelgen.
Insan ómiriniń mángilik emesliginen, ótkinshi dáwrannan nalısh, kewil qapashılıǵı ańlanadı. Sol aytqanday, Ájiniyazdıń «Gúzar dárbentine qurǵan kóshkimde dártimdi dártleser hámdam bolmadı» degeni, adamzat kewilden kewilge jol tawıp, xosh mulaqqat sıylasıqta, biri-birin súyip, túsinisip jasaǵanda ǵana ómir sulıw, waqtı xosh boladı, insanlar kewli sáwbetlesip jasawǵa talpınadı demekshi.
Ájiniyaz adamzattıń máńgi jasamaytuǵın aytıp «Adam kárwan, dúniya sáwran demishler» dep bul ótkinshi ekenligin «Qarun kózi dúniya maldan toymadı, Luqman hákim mıń jılǵasha ólmedi, sonsha ómir bir zárreshe bolmadı» dep, dúnyada adamlardı «Bárshe bul dúniyaǵa miyman», dep bir-birewdiń qádirine jetip jasawdı aytadı.
Ájiniyaz ushın insan máselesi – eń áziyz, qutlı hám sharaplı tema. Sonlıqtanda ol «Ayrılsa» qosıǵında «Bul dúnyanıń kórki adam balası» yaǵnıy eldiń de, jerdińde kórki adam balası ekenligi tuwralı filosofiyalıq oy-juwmaǵın shıǵaradı. Bul arqalı Ájiniyaz adamǵa, onıń adam degen húrmetli atına joqarı adamgershilik hújdan menen qatnas jasaydı. Bul jerde ol adamnıń jámiyettegi rolın joqarı bahalap adamdı adam qádirlew kerek degen pikirge keledi.
Insan degende, birinshi náwbette, biz onıń ómirin, bul ómirdiń real mazmunın kózde tutamız. Ájiniyaz insaniy ómirdiń ótkinshi ekenligin biykarlamaydı. Kerisinshe, haqıyqatqa tik qaradı. Onıń adamǵa bir márte beriletuǵın ullı nemat ekenligin kórsetedi. Ǵániymet ómirdiń qádirin biliw, onı jaqsı isler jolında sarıplaw haqqında pikir júritip «Biy opadur dúniya sońı push bolar, ájel jetse bir kún kósha kósh bolar», — dep jazadı³.