9-mavzu: Psixosomatik bemorlarning psixoemotsional xususiyatlari

---

9-MAVZU: Psixosomatik bemorlarning psixoemotsional xususiyatlari 
 
Ma‘lumki turli somatik kasalliklar bilan xastalangan bemorlarning davolash 
jarayoniga beriluvchanligining pasayishida bir qator omillar – iqtisodiy, tibbiy, 
farmakologik omillar bilan bir qatorda emotsional holatidagi o‗zgarishlar ham 
sabab bo‗lishi olimlar tadqiqotlarida ko‗rsatib o‗tilgan. Shifokorlarning 
harakatlariga qaramay, yuqori samaraga ega bo‗lgan dori–darmonlarning 
mavjudligiga ham qaramay, juda ko‗p surunkali somatik kasalliklar bilan og‗rigan 
bemorlar noto‗g‗ri davolanishlari ma‘lum bo‗ldi. Bemorlarning 30%dan 
45%igacha qismi berilgan dori–darmonlarni o‗z vaqtida qabul qilmaydi, bunday 
holat esa shifokorga tez–tez murojaat qilish, qayta gospitalizatsiya, kasallik 
varaqalarining berilishi, sog‗lomlashtirish davrining uzayib ketishi bilan bog‗liq bir 
qator iqtisodiy yo‗qotishlarga olib kelmoqda. Bemorning davolashga moyilligi 
uning psixologik holati va davolash samaradorligini o‗zi tomonidan idrok qilinishi 
bilan bog‗liq. Shu narsa aniqlandiki, emotsional buzilishlar mavjud bo‗lgan 
bemorlarda mazkur holatlar mavjud bo‗lmagan bemorlarga nisbatan davolanishga 
moyillik nihoyatda past darajada ekan. Shuningdek, emotsional holat o‗zgarishlari 
bemorlarda ikkilamchi profilaktika va reabilitatsiya tadbirlarini amalga oshirishda 
ham halal berishi ko‗rsatib o‗tilgan. Xususan depressiya va xavotirlanish mavjud 
bo‗lgan surunkali somatik kasalliklar bilan og‗rigan bemorlar sog‗lom turmush 
tarzi qoidalariga rioya qilmasliklari, o‗z vaqtida shifokor ko‗rsatmalariga amal 
qilishni istamasliklari, chekishdan voz kechish, jismoniy faollik rejimini tutishga 
moyillikning yo‗qligi bilan ajralib turadilar. Shu narsani afsus bilan ta‘kidlash 
mumkinki, surunkali somatik kasalliklar bilan og‗rigan bemorlarda depressiya 
uzoq vaqt mobaynida diagnostika qilinmasdan va buning oqibatida davolanmasdan 
yoki korreksiya qilinmasdan qolib ketmoqda.
So‗nggi yillar statistika ma‘lumotlariga ko‗ra yurak qon tomir va qandli diabet 
kasalliklarida ko‗proq depressiya, xavotirlanish, fobiya uchrashi qayd etilgan. 
Yurak qon tomir kasalliklaridan eng ko‗p tarqalganlari yurak ishemik xastaligi va 
arterial gipertoniya psixosomatik kasalliklar turkumiga kiruvchi kelib chiqishi, 
klinik kechishi, natijasi psixologik omillarga bog‗liq bo‗lgan kasalliklardir. 
So‗nggi yillarda psixosomatik kasalliklar qatoriga qandli diabet ham kiritildi. 
Biroq E.Bern fikricha, psixosomatik yoki nopsixosomatik meditsinaning o‗zi yo‗q, 
faqat meditsina bor xolos. Chunki har bir patsient, shaxs sifatida o‗zida har 
qanday kasallikning rivojlanishiga psixologik jihatdan befarq qarab tura olmaydi: 
unda hayotiy qadriyatlarning o‗rin almashinuvi, psixologik o‗zgarishlar albatta 
kuzatiladi. Shuning uchun ham psixosomatik meditsina tushunchasiga shifokorlar 
va psixologlarda bir xil munosabat shakllanmagan. Natijada ―psixosomatik‖ 
termini hozirda mavjud bo‗lgan kasalliklarning xalqaro klassifikatsiyasi (MKB-10) 
ga kiritilmadi, chunki birorta bir kasallik yo‗qki, uning kelib chiqishi, kechishi va 
oqibatlari qanday ko‗rinish olishida psixologik omillarning o‗rni bo‗lmasa.
Bugungi kunda somatik kasalliklarning barchasini psixologik nuqtai 
nazardan ko‗rib chiqish zarurati barcha klinitsist shifokorlar tomonidan e‘tirof 
etilmoqda. Psixosomatika esa juda ko‗p tadqiqotchilar fikricha, psixika va 
somatika o‗rtasidagi ko‗prik vazifasini bajaruvchi metodologiyaga aylanib ulgurdi. 

---

Inson faqatgina ruxiy va jismoniy salomatlik uyg‗unligi bo‗lgandagina sog‗lom 
hisoblanadi. Bunda disgarmoniya ichki (biologik, irsiy) va tashqi (psixogen, 
ijtimoiy) omillar natijasida yuzaga kelishi mumkin. Shuning uchun ham Jahon 
sog‗liqni saqlash tashkiloti inson salomatligini uning jismoniy, ruhiy va ijtimoiy 
mukammalligi 
bilan 
tushuntirishi 
bejiz 
emas. 
Emotsional 
holatdagi 
o‗zgarishlarning miokard infarkti bilan og‗rigan bemorlardagi istiqbolga ta‘sirini 
maqsadga yo‗nalgan holda o‗rganish shuni ko‗rsatdiki, kichik darajadagi 
depressiyaning o‗zi ham 60% holatlarda o‗lim bilan yakunlanar ekan, katta 
darajadagi depressiv epizodlar esa bu holatlarni 3 barobarga ko‗paytirishga olib 
kelishi ham kuzatilgan. Bu degani miokard infarktida bemorlarning koronar o‗limi 
depressiya darajasi qanchalik yuqori bo‗lsa, shunchalik ko‗p uchraydi. Kasallikdan 
keyingi depressiya esa uning uzayib ketishi va yillar davomida bemorni bezovta 
qilishiga olib kelar ekan.
Xech shubhasiz shuni aytish mumkinki, psixosomatik kasalliklar, jumladan 
yurak qon tomir kasalliklari, qandli diabet va boshqalarda emotsional holat 
o‗zgarishlarining rivojlanishida murakkab psixologik mexanizmlar ishtirok etadi. 
Bular psixogen, somatogen, shaxslilik, farmakogen va bir qator holatlarda esa 
endogen omillardir. Amaliy faoliyatda juda ko‗p bemorlarda bu omillarning qaysi 
biri hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligi va emotsional soha buzilishlarining 
nozologik doirasi qanday ekanligini aniqlash mushkul. Har bir individual holatda 
bu omillar birlashmasi turlicha bo‗lishi va emotsional soha buzilishlarining klinik 
variantlari turli tumanligini aniqlab berishi mumkin. Kardiologik amaliyotda 
ko‗pincha atipik xarakterdagi, ya‘ni ―sokin‖, ―niqoblangan‖, somatizatsiyalashgan 
emotsional buzilishlar, ko‗pincha depressiyalar uchraydi va ular somatik 
shikoyatlar orqasida yashirinadi. Epidemiologik tadqiqotlar natijalariga ko‗ra 
somatizatsiyalashgan depressiya bilan xastalangan bemorlarning faqatgina 3%igina 
psixologik muammolardan shikoyat qiladi, 68,8% i faqat somatik xarakterga ega 
bo‗lgan shikoyatlarni bildiradi va 27,6%i bir vaqtning o‗zida xam somatik, ham 
psixologik 
muammolardan 
shikoyat 
qiladi[10]. 
Bu 
holat 
depressiya 
diagnostikasida bir qator murakkabliklarni yuzaga keltiradi. Shunisi e‘tiborga 
loyiqki, psixosomatik kasalliklarga chalingan bemorlarning 91% i izchil 
so‗rovlarda ham psixologik muammolar borligini inkor etadilar. Psixologiyada 
bemorlarning o‗z ruhiy va emotsional kechinmalarini so‗z yordamida ifodalay 
olmasliklari aleksitimiya deb ataladi. Ko‗pincha bemorlar, va ayniqsa erkaklar o‗z 
psixologik muammolarin tan olmaydilar, ularni xarakterdagi zaifliklar va hayotiy 
vaziyatlar oqibati deb qaraydilar. Aleksitimiya asosida bosh miyaning o‗ziga xos 
tuzilmaviy-funksional birlashmasi, bunda o‗ng yarim sharlar ustunligi va yarim 
sharlar orasidagi o‗zaro ta‘sirning yetishmovchiligi yotadi. Mazkur holatda ayniqsa 
yurak ishemik kasalliklarida fenomenologik planda depressiya simptomlarini, 
masalan, stenokardiya xurujlaridan ajratish juda mushkul, binobarin, ularning 
ikkalasi ham paroksizmal xarakterga ega bo‗lib, qo‗rquv, bezovtalanish bilan 
kechadi. Patologiyaning avj olishida anginoz va psixogen buzilishlar bir birini 
to‗ldirib, shartli-reflektor mexanizmlari asosida bir-birini mustahkamlaydi va bu 
bilan xavfli buzg‗unchi aylanani tashkil etadi.

---

Emotsional holatdagi o‗zgarishlar, xususan, depressiyaning psixosomatik 
kasalliklarga ta‘siri keyingi yillarda faol o‗rganilmoqda. Ilmiy adabiyotlarda 
psixosomatik kasalliklar va emotsional holat buzilishlari o‗rtasidagi bog‗liqlikni 
tushuntiruvchi bir necha tadqiqot natijalari e‘lon qilingan.
1. Emotsional soha buzilishlari mavjud bemorlarda to‗qimalar ichidagi 
mustaqil kalsiyning yuqori darajasi, serotonin va katexolamin retseptorlar 
sezgirligining 
oshishi 
kuzatiladi, 
shuning 
uchun 
ham 
depressiyada 
vazospazm(tojsimon bosh miya tomirlari spazmi) yengilgina vujudga kelishi 
mumkin.
2. Bu patsientlarda aterogenez jarayoni tezlashishi extimol.
3. Emotsional zo‗riqishda beta-tromboglobulin giperproduksiyasi kuzatiladi, 
trombotsitlar aggregatsiyasi ortadi va tomir yorilishi xavfi kuchayadi.
4. Emotsional sohada o‗zgarishlar kuzatilgan bemorlarda neyronal faollik va 
serotonin darajasining oshishi yurak maromi variabelligining pasayishiga, 
aritmiyalarning rivojlanishi va to‗satdan vafot etish holatlarining ko‗payishiga olib 
keladi.
5. Depressiya shifokor tomonidan xayot tarzi, parxezga amal qilish, xarakat 
faolligi, spirtli ichimliklar va chekishdan voz kechish borasidagi berilgan 
tavsiyalarni bajarishga halaqit beradi va boshqa odamlar bilan o‗zaro aloqaga 
kirishishni chegaralaydi va umuman davolash samaradorligini keskin pasaaytirib 
yuboradi.
6. Shu narsa aniqlanganki, davolashga moyillikning pastligi, barcha 
kasalliklarning noxush yakunlanishiga olib keluvchi o‗ta muxim va mustaqil xavfli 
omilidir. 
G.A.Pogosova fikricha, xavotirlanish va depressiya kasallikdan oldin paydo 
bo‗lganmi yoki kasallikka nisbatan munosabat sifatida shakllanganmi, bundan 
qat‘iy nazar kasallikning klinik kechishini og‗irlashtiruvchi omildir. Shuning 
uchun ham, tabiiyki so‗nggi yillarda shifokorlar psixosomatik kasalliklar, jumladan 
yurak ishemik kasalligi va arterial gipertoniyani davolashda antidepressantlardan 
unumli foydalanishga e‘tiborni qaratmoqdalar. Bir qator tadqiqotlarda zamonaviy 
antidepressant preparatlar yordamida depressiyani davolash haqidagi ma‘lumotlar 
mavjud. Biroq bu dori-darmonlarning nojo‗ya ta‘siri ham kuzatilmoqdaki, ular 
teskari natijalarga ham olib kelgan holatlar kuzatilmoqda. Depressiya kelib 
chiqishining molekular asoslarini o‗rganish depressiyaga duchor bo‗lgan 
bemorlarning ko‗pchiligida monoamin tanqisligi kuzatilishi va avvalo yaxshi 
kayfiyat mediatori bo‗lgan serotonin tanqisligi qayd etilgan. Qon plazmasida 
serotonin moddasining tanqisligi depressiya va yurak ishemik kasalligiga olib 
kelishi tadqiqotlarda aniqlangan. Shu bilan birga, serotonin faqat neyromediator 
bo‗lib qolmasdan, tomirlar tonusini boshqarishda ishtirok etadi. U tekis muskulli 
to‗qimalar membranalarida joylashgan retseptorlar aktivatsiyasi vositasida 
vazokonstriksiyani, tomir devorlari endoteliysi membranalarida joylashgan 
retseptorlar aktivatsiyasi yordamida esa vazodilyatatsiyani keltirib chiqaradi. Bosh 
miya va yurak qon tomirlari serotoninning vazokonstruktor natijasiga sezgirligi 
bilan xarakterlanadi, chunki bu tomirlarning silliq muskullarida serotoninga 
sezgirligi yuqori bo‗lgan 5-NT-1V retseptorlari to‗planadi. Shunday ma‘lumotlar 

---

ham mavjudki, serotonin azod oksidi ilab chiqishda faol ishtirok etadi va L –
arginin-NO yo‗llari orqali uning samaradorligini oshiradi, shuningdek endoteliy 
tomirlaridan Villebrand omilning sekresiyasini stimullashtiradi. Bir vaqtning 
o‗zida serotonin trombotsitlar agonisti bo‗lib, boshqa agonistlar harakatini 
faollashtiradi. Shu narsa ma‘lumki, yurak ishemik kasaligi va boshqa psixosomatik 
kasalliklarda tojsimon arteriyalar aterosklerozi fonida ularning aynan endotelial 
disfunksiyalar bilan bog‗liq spazmi kuzatiladi, shuning uchun serotoninning azot 
oksidining endotelial sekresiyasini stimullashtirishi bilan bog‗liq tomirlarni 
kengaytirish samarasi uning tomirlarni toraytirish samarasidan ustunlik qiladi. 
Shunday qilib, serotonin tizimi disfunksiyasida tomirlar tonusi va tojsimon 
tomirlar zaxirasini boshqarishning buzilishi haqida taxmin qilish mumkin.
Bundan tashqari psixosomatik kasalliklar va depressiyani bir biriga bog‗lovchi 
patogenetik zvenolardan biri sifatida trombotsitlar holati ham qaraladi. Juda ko‗p 
tadqiqotlarda depressiya mavjud bo‗lgan bemorlarda trombotsitar reaktivlik 
o‗lchovlarining ortishi, agregatsion faollikning ko‗payishi ham kuzatiladi. 
Binobarin, antidepressantlar yordamida davolash trombotsitlar agregatsion 
faolligini 
pasaytirmadi, 
shu 
bilan 
birga 
ingibitorlarning 
qo‗llanilishi
trombotsitlarning agregatsiyasiga samarali ta‘sir ko‗rsatdi. Aniqlangan omillar 
depressiyani davolashda ham somatik, ham ruhiy omillarni hisobga olishni taqozo 
etadi.
Chet el tajribasining tahlili shuni ko‗rsatadiki, bemorlarga yordam 
ko‗rsatuvchi personalning aksariyati emotsional holat buzilishlari mavjud bo‗lgan 
bemorlarga yordam ko‗nikmalari va malakalariga egalar, bunday yordam umumiy 
amaliyot shifokori tomonidan ko‗rsatiladi hamda ular emotsional holat buzilishlari 
diagnostikasi va davolash metodlaridan boxabardirlar. Bizning mamlakatimizda 
ham so‗nggi yillarda sog‗liqni saqlash tizimini takomillashtirish chora—
tadbirlarida har bir shifokor tomonidan maxsus psixologik bilimlarning egallanishi 
va bemorga nafaqat tibbiy balki, vaqti kelganda psixologik yordam ko‗rsatish 
malakasiga ham ega bo‗lishini ko‗zda tutadi.
Binobarin juda ko‗p olimlar shuni alohida ta‘kidlaydilarki, shaxs o‗zidagi 
kasallikka nisbatan zaif emas. Inson shaxsi, uning ma‘naviy dunyosi va psixik 
qiyofasi kasallikning qanday kechishiga sezilarli darajada ta‘sir ko‗rsvatadi. 
Bundan tashqari patologiyaning konkret shakllari va sharoitlarida insonning 
shaxslilik xususiyatlari kasallik taqdirini ijobiy yoki salbiy tomonga siljitishi 
mumkin. Lekin bu masalaning faqat bir tomoni. Yana bir muxim tomoni shaxsning 
kasallik va davolash muolajalari ta‘siri ostida o‗zgarishidir.
Juda ko‗p tadqiqotchilar psixosomatik bemorlar bilan ishlashda so‗z 
yordamida ta‘sir ko‗rsatish, art-terapiya kabi korreksion metodlarga alohida urg‗u 
beradilar. 
Ma‘lumki, art-terapiya – bu klientlarning tanlovchan ijod bilan
shug‗ullanishiga asoslangan psixoterapiya, psixokorreksiya va reabilitatsiyaning
yo‗nalishi xisoblanadi. Art – terapiya musiqali terapiya, dramterapiya va raqs-
xarakat terapiyasi bilan bir qatorda psixoterapiyaning san‘at bilan bog‗liq
bo‗lgan yo‗nalishlaridan biri xisoblanadi. ―Art-terapiya‖ termini birinchi bo‗lib
XX asrning 40-yillarida G‗arb mamlakatlarida qo‗llanila boshlangan. Bu termin

---

bilan davolash va reabilitatsion amaliyotning nazariy asosga ega ko‗rinishlari
belgilangan. Ularning ba‘zilari ijodkorlarning tashabbusi asosida yuzaga
kelgan bo‗lib yirik kasalxonalarda ochilgan studiyalarda amalga oshirilgan.
Boshqalari esa patsientlarning tanlovchan maxsulotlariga psixoanalitik tahlilni
kiritganlar va asosiy e‘tiborni analitik bilan munosabatlarga qaratganlar. 
Vizual obrazlarni yaratish shaxslararo kommunikatsiyaning asosiy vositasi va
so‗z bilan ifodalab bo‗lmaydigan ―xozir va shu yerdagi‖ dolzarb
kechinmalarni ifodalashga imkon beruvchi klientning bilish faoliyatining
ko‗rinishi sifatida ko‗rib chiqiladi. Davolash amaliyoti bilan yaqin aloqadaligi 
bilan bir qatorda art-terapiya ko‗p xollarda psixoprofilaktik yo‗nalganlikka
ega.
Bemorlarga psixologik yordam ko‗rsatishni tashkil etishda ular bilan 
psixologik treninglar o‗tkazish ham yaxshi samara berishi o‗z tajribamizda qayd 
etilmoqda. Bizning tadqiqotlarimizda t
rening guruhlarida psixoterapevtik 
suhbatlar va o‗yin mashqlari o‗tkazildi. Axamiyatli o‗rinni bu jarayonda 
bemorda mavjud bo‗lgan hayotiy qadriyatlar egalladi. Umuman olganda 
psixokorreksion tadbirlar bemordagi emotsional holat buzilishlarini tuzatish, 
kasallik tuzilmasida bemor reaksiyasini o‗zgartirishga qaratildi. Bunda 
guruhdagi bir xillilik ta‘sirini alohida ta‘kidlab o‗tish joiz, ya‘ni bir xil 
nozologiyadagi bemorlar bitta guruhga kiritilganlari yaxshi samara berdi. 
Psixokorreksion tadbirlar natijalari ham ob‘ektiv, ham sub‘ektiv omillar asosida 
baholandi. Ob‘ektiv omillarga bemorning jismoniy holati qon bosimi darajasi, 
uyquning normallashuvi, faollikning ortishi kiritilgan bo‗lsa, sub‘ektiv 
omillarga shikoyatlarning mavjudligi yoki yo‗qligi, kayfiyat darajasi, 
bemorning 
o‗zini his qilishi kiritildi. Bundan tashqari individual 
konsultatsiyadan o‗tgan bemorlarda korreksiyadan so‗ng bezovtalanish va 
depressiya diagnostikasi amalga oshirildi. 
Yakka tartibda bemorlar bilan konsultatsiyalar qisqa muddatli pozitiv 
terapiya shaklida olib borildi. U quyidagilardan iborat bo‗ldi: 
1. Patsient hayotidagi faqat ijobiy xarakterga ega bo‗lgan narsalarga 
tayanish;
2. Patsient bilan ishlashda faqat pozitiv qo‗llab—quvatlashdan 
foydalanish;
3. Pozitivistik yondashuv.
Patsient resurslarini izlash bunda o‗tmishga (ilgari muammolarni hal 
qilishga nima yordam bergan edi), hozirgi va kelajak davrga qaratildi. 
Konsultatsiya va psixokorreksiya bosqichlarida yetakchi stressorlar va ularga 
xulq—atvor darajasidagi reaksiyalar (stressorga aktiv yoki passiv munosabat), 
kognitiv darajadagi reaksiyalar (stressli vaziyatlarda o‗z o‗zi bilan 
kommunikatsiya shakli), emotsiyalar darajasidagi (qanday stressli emotsiyalar 
namoyon bo‗ladi) reaksiyalar ta‘siriga alohida ahamiyat berildi. Bundan 
tashqari konsultatsiya va psixokorreksiya jarayonida bemorlarning tipik 
psixojarohatli vaziyatlari, ularning o‗z kasalligiga, emotsional buzilishlarning 
namoyon bo‗lishiga munosabatlari ko‗rib chiqildi va bir vaqtning o‗zida 

---

ularning faqatgina sub‘ektiv his qilishlarini yaxshilashga emas, balki somatik 
holatlarining ham tuzalishiga olib keluvchi hayotiy vaziyatlarning optimal hal 
qilinish usullari muhokama qilindi. Shuni ta‘kidlash joizki, xavotirlanish—
depressiya komorbidligi mavjud bo‗lgan bemorlarning psxiokorreksiyaga 
moyillik darajasi past bo‗lib, bu simptomlar psixologik himoya mexanizmlarini 
susaytirishi ma‘lum bo‗ldi.
Tadqiqotimiz 
va 
kuzatishlarimiz 
natijalari 
shuni 
ko‗rsatdiki, 
psixokorreksion guruhga qatnashgan bemorlarda bu psixokorreksion tadbirlar 
o‗tkazilmagan bemorlarga nisbatan emotsional holatdagi buzilishlar darajasi 3 
oy mobaynida pasaygan. Shifokorlar ko‗ruvi natijalari va kasallik varaqasini 
o‗rganish ham bu bemorlarning somatik holatida ijobiy tomonga o‗zgarishlar 
qayd etilganligini ko‗rsatdi, ya‘ni bu o‗zgarishlar qandli diabet bilan og‗rigan 
bemorlarda qondagi qand miqdorining normallashuvi, yurak qon tomir 
kasalliklari bilan og‗rigan bemorlarda qon bosimining normallashuvi, yurak 
faoliyatining stabillashuvida namoyon bo‗ldi. 
Shunday qilib, xulosa qilishimiz mumkinki, surunkali somatik kasalliklar 
bilan og‗rigan bemorlarda davolash—profilaktika va reabilitatsiya jarayonlari 
albatta o‗z tarkibiga tibbiy usullar bilan bir qatorda psixokonsultativ va 
psixokorreksion tadbirlarni kiritishi lozim.
Aytish lozimki, so‗nggi yillarda meditsina tajribasida qo‗llanilayotgan 
antidepressantlar ruhiy tushkunlikning ko‗pgina ko‗rinishlari sabablarini 
davolashda yaxshi samara bermoqda, Lekin bu darddan to‗liq forig‗ bo‗lishda 
psixokorreksiya va psixoterapiyaning o‗rni ham beqiyosdir. Biroq aynan qaysi 
usul bemorga to‗g‗ri kelishini shifokor va psixologlar birgalikdagi xamkorlikda 
aniqlab berishlari lozim. Ta‘kidlash joizki, psixologik yordam birinchi o‗rinda 
dardning asl sabablarini izlashga qaratilgan bo‗lishi lozim, bu holda uning 
davolash ta‘siri kuchayadi.