Adabiyot -so’z san’ati

Adabiyot -so’z san’ati.


Ilohiy kitoblarda aytilishicha so’z, dunyodagi barcha narsalarning asosidir. Rivoyat qiladilarki”Tangri kunlarning birida “Yaral”-deya xitob qiladilar va shu so’z kuchi bilan butun olam va undagi jamiki narsalar yaratiladi. So’z ana shunday cheksiz qudratga ega.Har qanday insonning hayotida juda katta ahamiyatga ega bo’lgan badiiy adabiyot ana shunday ilohiy qudratga ega so’z bilan ish ko’radigan san’at turidir.Shuning uchun badiiy adabiyotni –so’z san’ati deb ataymiz.
San’atning bir qancha turlari mavjud: haykaltaroshlik, rassomlik, naqqoshlik va hakazo. Bu san’at turlari bir taraflamadir, yani narsani hozirgi holatini ifodalaydi. Adabiyot esa hozirgi holatini qanchalik isho-
narli aks ettirsa, uning o’tmishini ham, kelajagini ham shunchalik ta’sirchan va jonli aks ettira oladi.
Badiiy adabiyotda tasvirlanayotgan hayot bizga taaluqli bo’lmasa ham, biz shu asar qahramonlari bilan go’yo taqdirdosh bo’lib qolamiz. Badiiy asar hissiyotimizga, tuyg’ularimi8zga ta’sir qiladi, yuragimizni bezovta iladi. Kitob varaqlari ichidan qahramonlarning holatiga befarq bo’ladigan odam atrofidagi tirik kishining dardu-quvonchlariga loqayd bo’la olmaydi.
Yozuvchining tuyg;ylari nechog’li kuchli, nigohi o’tkir,dardlari salmaqli,tili biyron bo’lsa ,o’quvchi uning asarlariga shunchalik qattiq beriladi.Buning ustiga badiiy asarlarining o’ziga xos musiqaviyligi,ohangdorligi,so’zlarni ajib bir mahorat ila ishlatilishi tufayli paydo bo’lgan holat, ijodkorning dunyoni tasvirlashdagi o’ziga xosligi kitobxonni o’ziga rom etadi.
Endi Rauf Parfining “Tong otmoqda…” deb nomlangan she’ridan bir parchani o’qib ko’raylik:
Tong otmoqda. Tong o’qlar otar,
Tong otmoqda, quyosh zambarak.
Yaralangan yer shari yotar,
Boshlarida yashil chambarak
Shoir tong otishi qanday sodir bo’lishini batafsil tasvirlab, nima uchun shunday bo’lganligini tushuntirib berayotgani yo’q, balki mavjud hayotiy holatdan go’zal badiiy manzara yaratmoqda. Bu manzarada tabiatshunoslik yohud geografiya ilmidag iaxborotlarda bo’lmagan bir narsa bor: u ham bo’lsa, shoirning tuyg’ulari kechinmalari! Shoir tong otish jarayonini juda go’zal tasvir etadi. O’quvchini ham tongning chindan-da chiroyli otishiga ishontiradi. Quyoshning zambarak bo’lib “o’qlar (nurlar)” otishi, o’sha nurlardan Yerning yaralanishi va bu yaralanish tufayli o’lim emas, balki boshida “yashil chambarak” – hayot mvjud ekanligi juda ham o’ziga xos, ta’sirchan ifodalangan. Ayni damda she’rda ma’lum darajada ilmiy axborot ham yo’q emas. O’quvchining aqliga tabiat hodisalari to’g’risida qandaydir ma’lumotlar ham beradi.
Badiiy adabiyot san’atning boshqa turlaridan asosiy ish quroli ham, asosiy materiali ham so’z ekanligi bilan farq qiladi.
So’z qudrati haqida fikrlar.
1.Chin so’z mo’tabar, yaxshi so’z muxtasar.
2.Insonni so’z ayladi judo hayvondin,
Bilki, sharifroq guhari yo’q ondin.(A. Navoiy)
3.Ey so’z, ne balo ajab guharsan,
Guhar neki bahri mavjvarsan. (A. Navoiy)
4.Har kimki chuchuk so’z elga izhor aylar,
Har nechaki ag’yor turur, yor aylar.
So’z qattig’i el ko’nglini ozor aylar,
Yumshog’i ko’ngillarni giriftor aylar. (A. Navoiy)
5.Tilingni avayla - omondir boshing,
So’zingni avayla – uzayar yoshing.
Kishi so’z tufayli bo’ladi malik,
Ortiq so’z bu boshni qiladi egik. (“Qutadg’u bilig”dan)
6.Yo madhing yozaymi iftihor bilan,
Ko’ksimda barq urgan navbahor bilan,
Oh, aziz tilginam, shirin so’zginam,
Joningga tasadduq bo’lay o’zginam,
Har so’zing bir quyosh, kel, bir nurlan! (Shuhrat)
7.Zero, men senikiman, Sen tuygan zavqnikiman,
Ona tilim, jon tilim, Sensiz men so’ladirman,
Devona bo’ladirman,
Tug’ganimga yetti yot begona bo’ladurman;
Ona tilim, jon tilim, yuragimning qonida
Sayrab turgan bulbulim! (Sh. Qirbon)
Xalq og’zaki ijodi - bebaho boylik
Xalq og’zaki ijodi badiiy adabiyotning eng qadimiy shaklidir. Ngaki, badiiy asarlar dastlab og’zaki shaklda paydo bo’lgan, og’izdan-og’izga ko’chib yurgan. Hech qanday vositalarsiz xalqning xotirasi tufayli davrlar osha avlodlarga yetib kelgani hamda kim tomonidan yaratilgani noma’lum bo’lgani uchun ham bunday asarlarga xalq og’zaki ijodi namunalari deyilgan. “Xalq og’zaki ijodi” birikmasi o’rnida “folklor” atamasini ham ishlatish mumkin. “Folklor” inglischa “folk” (xalq) va “lore” (donolik) so’zlaridan yasalgan. O’zbek xalq ijodi namunalariga dostonlar, lirik she’rlar, qo’shiqlar, afsona, maqol, masal, topishmoqlar kiradi.
Orta Osiyo xalqlarining eng qadimgi zamonlarga oid ayrim og’zaki adabiyot yodgorliklari ba’zi bir manbalar orqali bizga qadar saqlanib qolgan. Bu manbalar tarix kitoblari, ilmiy asarlar, yozma yodgorliklar va boshqalardan iborat. Badiiy adabiyot o’z navbatida ikki asosiy qismga bo’linadi: Xalq og’zqaki adabiyoti (folklor), yozma adabiyot (individual ijod). Xalq og’zaki ijodi deb atalgan adabiyot yozma adabiyotdan bir necha o’ziga xos hususiyatlar bilan farq qiladi.Bu hususiyatlar quyidagilardan iborat:

1. 
   An’anaviylik
   
2. 
   Og’zakilik va improvizatorlik
   
3. 
   Jamoalik va ommaviylik
   
4. 
   Variantlilik versiyalik
   
5. 
   Anonimlik
   

www.UzReferat.ucoz.net