Ахлокий карашларнинг вужудга келиши ва тараккий этиши


Download 115.5 Kb.
Sana31.01.2024
Hajmi115.5 Kb.
#1830353
Bog'liq
Ахлокий карашларининг вужудга келиши ва тараккий этиши

Ахлокий карашларнинг вужудга келиши ва тараккий этиши




Режа:

    1. 1. Ахлокий карашларнинг вужудга келиши. Кадимги шаркдаги ахлокий назариялар.

    2. 2. Кадимги Юнон мутафаккирларининг ахлокий назариялари.

    3. 3. Урта асрлар ва «Уйгониш даври» даги асосий ахлокий назариялар.

 


Узбекистоннинг мустакиллик шароитида кишилик жамиятининг минг йиллар давомида яратган маънавий кадриятларига булган муносабат узгарди. Бугун бу холат, янгиланиш жабхасида Этика фанининг мохиятини кайта куриб чикишни талаб килади.


Дархакикат, шуро давлатчилиги тузуми даврида Этика фани хам партиявий фан деб, гарб одоб ахлоки таргибот килинди. Бу куринишнинг объектив ва субъектив талаблари бор. Зотан, хозирда халкимиз бошида кечираётган маънавий ва иктисодий инкирозни келиб чикиши тасодифий жараён эмасдир.
Узбекистоннинг мустакил давлат деб эълон килиниши хамда унинг янгича тараккиёти йулига чикиб олиши халкимиз тарихида мухим ахамият касб этмокда.
Истиклол мафкураси барча ижтимоий фанлар, айникса ахлокшунослик фанларини хам хакконий ривожланиш имконини яратди.
Энди биз утмиш меросимиз нодир дурдоналарини хакикий, илмий маънода урганишга мушарраф булдик.
Этика хакида умумий тушунча караш ва назариялар маълум система сифатида Хиндистон, Хитой, Юнонистонда Шарк ва Осиё мамлакатларида пайдо булган. Жуда кадим замонлардан бошлаб олимлар, ахлокшунослар, файласуфлар инсон фаолиятини мохияти ва ахлокнинг узига хос хусусиятларини билиб олишга кизикканлар.
Ахлок хакидаги тушунчалар маълум системалар сифатида Кадимги Шарк ва Урта Осиёда уз тараккиёт боскичларида босиб утган ва ривожланган. Буларни биз Урта Осиёда ёзилган кадимий ёзма ёдгорликлар оркали биламиз.
Миллоддан аввалги VII-VIII асрларда яратилган зардуштликнинг мукаддас китоби «Овесто» асари ва VI асрнинг охири VII асрнинг бошларида вужудга келган. Ислом таълимотида ахлокий карашларнинг вужудга келиши фикримизнинг ёркин далилидир. Айникса, Куръони Карим, хадиси Шариф каби ислом оламининг Комусий китобларидан Этика конуниятлар хакида тушунчалар берилган. Маълумки, IX асрдан бошланган Шарк уйгониш даври мутафаккирлари ижодида хам Этиканинг барча категорияларда уз аксини топган.
Ахлок таълимотлари жамият тараккиётининг илк боскичларида пайдо булган ва улар ибтидоий жамоа даврининг инкирози хамда синорий (кулдорлик) жамиятининг карор топиши билан богликдир. Ахлок хакидаги дастлабки таълимотлар Кадимги Шарк мамлакатлари Миср, Фаластин, Хиндистон, Хитойда юзага келган. Кадимги Мисрда ахлокий пандномамизни хокинлар яратган. Улар ахлокнинг ибтидоий самода деб карашганлар, хамда одамнинг буюк максадини худо билан кушилиб кетишда курганлар, асосий ахлокий мажбуриятни фиравнларга хизмат килиши ва худоларга хурмат билан карашади деб билганлар, гуё худолар ахлокий дастурларга одамлар кандай амал килаётганлигини кузатиб туради, кишининг хатти-харакатларига караб улимидан кейин мукофатлайди ва жазолайди, деб таълим берганлар. Кохинлар кишилардаги «одобсизлик» худоларни лозим даражада эъзоламасликдан пайдо булади деб, билганлар.
Кадимги Мисрда ахлокка диний карашлар билан бир каторда дунёвий этика адабиёти хам мавжуд эдики, унда тарбия курганлик кишиларнинг хулк меъзони деб каралган, кишиларнинг хатти-харакатлари худо аралашуви билан эмас, балки кишиларнинг иродаси билан белгиланади, деб уктирганлар. Ахлокий насихатлар хаётий тажрибалардан келтириб чикарилган. Дунёвий адабиёт ичида «пандномалар» деб аталган тупламлар айникса машхур булган. Уларнинг энг кадимгиси ( эр. ав.Ш аср) одоб коидаларини билишнинг афзалликларини курсатиб, бу коидаларни конкрет баён этади. Пандномаларда кулдорлар хаётига доир хилма-хил маслахатлар (дустлар билан хизматкорлар билан) муомила коидалари берилган.
Ахлок тугрисидаги таълимотларни ишлаб чикишга кадимги Хиндистонда (эр. ав. 2 минг йил охири, 1 минг йил бошларида) хам катта эътибор берилган. Кадимги Мисрда булгани каби, бу ерда хам ахлок тугрисида диний ва дунёвий таълимотлар хукм сурган. Брахманизм, жайнизм ва буддизмнинг диний-этикавий таълимотлари итоаткорликни, ердаги барча азоб-укубатларни буйсиниш ва сабр-токат килишни таргиб килади. Бу таълимотлар азоб-укубатларни улуглашга асосланиб, кишининг хиссиётига, унинг жисмига, танасининг табиий эхтиёжларига эътиборсизлик билан карашни таргиб килади. Улар яшамок, азобланмок демакдир, дея таъкидлайдилар. Азоб укубат одамларнинг нариги дунёдаги хузур-халовати учун тулов гунохини ювиш хаки деб каралган у дунёдаги
Бахт учун эмас, балким наригши дунёдаги бахт учун харакат килиш, одам хулкининг ахлокий мезони, хулкнинг олиб бориш принципи деб, фаолиятсизлик, хар кандай хавас ва орзуларини сундириш олий эзгулик деб эълон килинади, инсофсизлик, ёлгон, газаб, очкузлик, хасад, такаббурлик, гурур, одамни бу дунёга боглайдиган, мехр куйдирадиган нарсалар каторига киритилади. Азоб-укубатлардан факат тугрилик, халоллик ва мехрибонлик билангина халос булиш мумкин дейилади. Шундай килиб Кадимги Хиндистоннинг диний-этика таълимотлари халкни итоатли булишга, бу дунё ташвишларидан воз кечишга, хар кандай курашдан тийилиб туришга чакиради. Уларнинг ижтимоий максади хам ижтимоий мухтожликларга буйсинишини таргиб килиш ва кулдорликни мукаддаслаштиришдан иборат эди.
Хитойда этикага оид проблемаларнинг ишланиши эрамиздан аввалги 2 минг йиллик урталарига тугри келади. Бу проблемалар асосан конфуцийлик, даоцизм, Мо-ди, Янь-чжу таълимотларида уз ифодасини топган. Хонхуйлик кишилар хулкини, коида ва конунларни осмон белгилайди, одамнинг жамиятдаги холатини хам олдиндан яратиб куяди, шу сабабли хар бир инсон такдирига тан бериш лозимлигини, акс холда тажубсизлик ва ахлокнинг инкирози мукарар булиб колишга эътироф этиб ахлокнинг илохий манбаини асослашга уринган. Конфуцийчилар эътикоди одамларни бошкариш юзасидан «само амри» ни тушунишга ёрдам беради, сиёсий фаннинг бир булаги деб караганлар. Конфуцийчилар фикрига этика принциплари хукмронлик-тобелик муносабатларга асосланади. Конфуцийчилик у умуман олганда мулкдорларнинг хукмдорлигини дастлаб кулдорларнинг, сунгра феодал аристократларнинг имтиёзларини саклаш ва мустахкамлашни, ёзувчилар ёзувчиларни узаро келиштиришишини максад килиб куйган таълимот эди. Даосизм этикаси (дао-универсал конун, оламнинг энг юксак илохий ибтидоси) конфуцийликка, хусусан «донолик» тугрисидаги таълимотга карши курашилган эди. Даосизм тарафдорлари халк билимдон булса уни бошкариш кийин булади, акл ва донолик тарк этилса, халк юз хисса зиёд бахтлирок булади деганлар. Шу сабабли улар маърифатдан, фандан мутлока воз кечган эдилар. Даосизмнинг асосий максади уз якинига мехрли булишни, хамма нарсани кечириш, ёмонликка каршилик килмасликни таргиб этиш, иродани сундириш, пассивликни узи таргиб этган ахлокнинг олий принципи, деб хисоблаш эди.
Янь чжу ва Мо-ди нинг этика таълимотлари стихияли материализмга асосланган эди. Янь чжу даосизмни, конфуцийлик ахлок манбаи деб караган «илохий само» ни танкид килиб чикди.
Оламнинг моддийлигини эътироф этиб, у ахлок манбаини уз индивидуал табиатида куради. Хамма одамнинг табиати бир хил булгани учун,-деб таълим беради Янь чжу одамларни «паст» ва «юкори» хокимлар ва тобеларга ажратишга асос йук. У хар бир кишининг индивдуал кадр-кимматини унинг бутун хулки ва фаолиятининг асоси деб карайди. Хар бир одамнинг факат узигина жамиятида узига урин ва эътиборини таъминлаши мумкин, одам факат уз хулкига кура хурматга ёки нафратга сазовар булиши мумкин. Мо-диннинг этикага карашлари Янь чжу фикрларига якин. У хам одамни насихатлари билан чирмаб ташлаган конфуцийчилик ахлок нормаларига карши чикди, табиатан бир-бири билан тенг булган шахсларнинг эркин ривожланиши одамдаги хисоб майлларининг хам маънавий эхтиёжларининг хам кондирилишини таргиб килди. Аммо ахлокий проблемаларини хал этишда худбинлик принципига амал килган Янь чжудан фарк килиб, Мо-дин бу масалаларни «Умумий мехр-мухаббат» ва «Умумий манфаат» нуктаи назаридан хал этишга уринди.
Этика таълимотининг бир мунча аник ифодаларини Кадиги Юнон ва Римликлар эрамиздан аввалги VII-VI асрларда куриш мумкин. Тугри, бу даврда юнон мутафаккирлари хали ахлок тушунчасини узини ва унинг муаммоларини тадкик этиш билан тушунмаган, этика масалаларини назарий тадкикотнинг асосий предмети деб хисобламаганлар. Улар факат амалий кулланмалар билан бахтли яшамок учун нимага амал килмок керак, нимадан тийилмок керак, узини кандай тутмок керак деган масалаларни ечиш билан чекланганлар, факат орадан икки юз йилга якин вакт утгач, юкоридаги мутафаккирлар ахлокий идеал, ахлок табиати, яхшилик масалаларига назарий карашларнинг шаклланиши билан хилма-хил ахлокий масалаларни ургана бошлашган. Бу давр файласуфлари учун ахлокий конунлар умуман бурий характерга эгали ёки улар нисбатми, «азалдан мавжудми» ёки уларни инсон узи яратганми, хаётдан максад нима ва шу каби саволларга жавоб беришга уринган даво эди. Кадимги баъзи грек мутафаккирлари (пифагорчилар) ахлокий тушунчаларни математик тенгламалар, формулалар билан аниклаш ва ифодалашга харакат килган эдилар.
Греклар орасида уз таълимотида этика ва мантикни сиёсий ва атлизмни бирга жамлаган холда биринчи комусий билим эгаси Демакритдир (эр. ав. 460-370 йиллар). Табиат ходисаларини тушунтиришда материалист булган Демокрит- ижтимоий хаёт хакидаги таълимотида идеалистик тасаввурларидан холи була олмайди. Унинг ахлок масалаларига оид афоризмларидан куринадики, кулдорлар синфи вакили булмиш Демокрит демос (Халк оммасидан жирканади, кулларни тула маънода одам деб билмайди.) Лекин шунга карамасдан бу афоризмларда унинг карашларидан матерализм элементлари сезилиб туради.
Масалан, Демокрит барча табиий процессларга, жумладан, инсоннинг ахлокий муносабатларига хам худоларнинг аралашувини инкор килиб кишини хулкнинг реал, бу дунёдаги асосини танишга уринади. Демокрит ахлокни одамнинг уз табиатидан келиб чикиб асослашга харакат килади. У ахлокнинг икки кулами: ясама ва хакикий булинишига карши чикади, у шахснинг факат мулохазалик ва акл рахномалигида мумкин буладиган ахлокий химоялаши учун жонбозлик курсатади.
Демакритнинг этик карашлари диний кобикдан холи эди. Шунинг учун хам узидан кейинги матералист-файласуфларга катта таъсир курсатади.
Демокритга зид уларок кадимги грек файласуфи Сократ (Сукрот эр. ав. 469-399 йиллар) яратган этика мактаби гуё худо яратган умумий фазилатни таргиб этади. Сократ фикрича, умумий фазилат бир катор хусусий фазилатлардан: жасурлик, донолик, муътадиллик, адолат, ва бошкалардан таскин топади. Хар бир фазилат у ёки бу турдаги билимлардан иборат. Мардлик-куркувни даф килишни, донолик конунларига риоя килишни, муътадиллик-уз хиссиётларига эрк бермаслик, адолат яхшилик килиб амалга оширишни ургатади. Шу сабали одамни фазилатли хаётга ургатишдан олдин у энг умумий этика нормаларини, умумий фазилатини билиши зарур. Сократ нимагаки фазилатни билиш раво курилган булса, ана шу одамгина фазилатни курсата олиши мумкин, дейди, фазилат ва билимни айнан бир нарса деб билади. Сократ, фикрича, фазилат фан туфайли, таълим бериш билан кулга киритилганлиги сабабли, аклий ривожланиш ахлок асосини ташкил этади. Сократ этикаси тенгсизликни оклайди.
Унинг фикрича, ахлок факат имтиёзли «мумтоз» ларгагина хос «мумтоз» кишилар хакикий ахлокнинг ягона эгалари булганликлари учун хокимият хам уларники булмоги керак.
«Сара» булмаганлар, кора халкнинг, авомнинг хокимияти ахлоксизлик сифатида рад этилмок керак эмиш.
Сократнинг шогирди идеалистик файласуф Платон (Афлотун эр. ав.427-347 йиллар) нинг карашлари устозининг этикасига якин. Платон узининг этик системасини яратар экан устозига эргашиб, объектив идеализм йулини тутади. Платон инсоннинг хулкини худо хохишига буйсиндирган.
Антик этикани ва бошка бир канча билим тармокларини дастлаб тартибга солган киши Аристатель (Арасту эр.ав.384-322 йиллар)дир. Унинг «Никомах этикаси» ва «Сиёсат» асарлари ахлок проблемаларини назарий ишлаб чикаришга багишланган. Уз карашларида Аристотель мангу мавжуд гоялар хукмронлигини рад этади, ахлокий тушунчаларни тахлил килиб, улардаги умумий мазмунини бойитишга харакат килади. Этика тушунчаларининг илмий классификациясини ишлаб чикади, уларнинг маъно чегараларини аниклайди, этиканинг асосий назарий ва амалий проблемаларини изчиллик билан ифодалаб беради. Аристотель этикани ахлокни урганадиган амалий фан, жамият хакидаги фанларнинг бир тури деб карайди. У ахлокнинг жамият хаётига мухим ахамиятига эга эканлигини таъкидлайди. «Инсон кулига курол-ахлокий ва ахлокий куч берсин, аммо у шу куролни тескари томонга нисбатан хам ишлатиши мумкин», шу сабабли ахлокий таянчлари булмаган одам энг инсофсиз ва ёввойи, узининг жинсий ва дид майилларида энг тубан мавжудод булиб колади.
Араб халфалигида юз берган ижтимоий сиёсий узгаришлар, ягона ислом динининг таркиб топиши моддий, маънавий хаётга хам таъсир этди. Унда катта кутаринкилик рухини пайдо килди. Бу кутаринкиликни бутун араб халфалиги якин ва урта Шаркни камраб олганлиги учун Шарк уйгониш даври деб айтилади. Бу жараён IX асрдан бошлаб, XV-XVI асрларгача давом этади.
Араб халифалигида 9 асрда вужудга келган уйгониш даври халифаларнинг Богдод, Дамашк, Халоб шахарларида бошланиб, барча бошка халкларга моддий хаётга таркалган, бу эса у давлатларнинг хам моддий ривожланишига замин тайёрлаган. Халифа Хорун ар-Рашид ва унинг угли Маъмун даврида Богдодда «Бойтул Хилма» (Донишмандлик уйи) (хозир Академия маъносида) ташкил этилган. Мазкур академия барча илм сохиблари тупланган марказга айланди. Богдоддаги мазкур илм маркази уз навбитида Шарк ва Гарбда илм фаннинг тараккий этишга, маънавий хаётнинг юксалишига таъсир этган.
Зеро, Халифа ал-Маъмун илм фанни жуда кадрлаган, у 9 аср бошларида халифанинг Хуросандаги ноиб булган вактида хам Мовароунахр ва Хуросандаги олимларни туплаб, уларнинг илмий ижодига шароит яратиб берган. Булар орасида Ал Хоразмий, Ал Хутаий каби ватандош олимларимиз хам булган (Ал Маъмун халифалик тахтига утиргач, у олимларнинг барчасини Богдодга чакриб олади).
Шунингдек кадимги яратилган маданий ёдгорликлар улар хох Араб, хох Мовараунахр ва Хуросан халкининг энг кадиги даврлар маданияти булсин, уйгониш даври маданиятининг яратилиши ва ривожланишига асос булиб хизмат килади.
Агар Араблар Урта Осиёни босиб олиб, бу ерда илгари мавжуд булган фан ва маданият учокларини йукатган булсалар, куп утмай, кадимий илмий анъана аста-секин тикланиб, натижада илм-фаннинг етук сиймолари етилиб чика бошлади. Шарк Уйгониш даврида шаркка хос булган инсоннинг камолатини улуглаш етакчи уринни тутган.
Инсонпарварликни амалга оширишнинг асосий воситалари сифатида юксак ахлокий одатлари инсоний муносабатлар ва хислатларини таркиб топишга олиб келувчи таълим-тарбияни амалга ошириш мухим масала килиб куйилган. Зеро инсонийлик гоясида юксак ахлокий хислатлар ифодаланганлиги учун хам Шарк Уйгониш даври фалсафаси ахлоки мухим ахамият касб этади. Ахлок масаласи файласуфларнинг, буюк мутафаккирларнинг, хам тарихчи шоир ва адибларининг хам бирдек диккат марказида булади, хлокнинг хам назарий хам амалий масалалари тахлил этилади. «Фозил одамлар шахри», «Бахт саодатга эришув хакида», «Ахлок хакида рисола», «Ишк рисоласи», «Кутадгу билиг», «Ахлокий Насирий», «Ахлокий Жалолий», «Ахлокий Муксимий», «Кобуснома», «Гулистон», «Бустон», «Махбуб-ул кулуб», каби Фаробий, Ибн Сино, Фсуф Хос Хожиб, Ахмад Югдакий, Тусий, Девоний, Кошифий, Саъдий, Жомий, Алишер Навоийларнинг таълимий- ахлокий асарларини инсон шахсини маънавий ахлокий шакиллантириш муаммосини хал этишда соф ахлокий, педагогик асарлар сифатида мухим ахамиятга эга.
Мазкур таълимий-ахлокий асарларда инсоннинг маъновий камолга етиши юксак хулк-одоб, илм-фанни эгаллаш асосидагина амалга ошиши мумкин деган гоялар илгари сурилган.
Шарк Уйгониш даври ахлокий кишиларнинг Исломнинг умумийлиги ва узига хос хак-хукукларига, талаб ва тамойилларига бориб такалади.
Зеро , барча мутафаккирларимизнинг ахлок-одобга бир карашларининг асоси Куръон ва хадис таълимотларига асосланади. Хадисларда умуминсоний фазилатларга алохида ургу берилган, уларда илгари сурилган мусурмонларни мухим хислатлари халоллик, саховат, химмат, мехр, окибат, эхсон, шарм-хаё, илм, изланиш, муомала коидалари, ахлок мезонлари ва бошкалар уз ифодасини топган ва Шарк адабиётига, жумладан таълимий-ахлокий асарларга таъсир этган.
Хадислар таъсири Юсуф Хос Хожибнинг «Кутадгу билиг» асаридан бошланиб, Кайковуснинг «Кобуснома», Ахмад Югдакийнинг «Хибатул-хакойик», А.Навоийнинг «Махбуб-ул кулб» ва бошка асарлар негизида куринади. Масалан: Куръонда хам, Хадисларда хам, таълимий-ахлокий достонларида хам илм тарихи билан бирга хулк одоб коидалари турмуш одоби ёритилади.
Фаробий асарларидаги ахлокий масалаларидаги фикрлар хам аввола Куръон оятларининг илмий талкинидир. Шарк Уйгониш даври ахлокий масалалари ёритилган асарларда шахснинг камол топиш йуллари, усуллари баён этилади. Хакикий ахлокли инсон хислатлари хакида фикр юритилганда биринчи уринда адолатпарварлик гояси ётади.
Хулоса килиб айтганда шуни айтишимиз мумкинки, ислом динининг ёйилиши марказлашган, Араб халфалигида илм-фан тараккиёти, ижтимоий-иксодий юксалиш келиб маънавий кутарилиш- «Шарк Ремесанеи»- Уйгониш давридан бошлаб берди.

Адабиётлар руйхати



1. И.А.Каримов Узбекистон миллий истиклол, иктисод, сиёсат, мафкура. Т.,1996 й.
2. И.А.Каримов Маънавият юксалиш йулида. Т., 1998 йил.
3. Миллий мафкура-келажак пойдевори. Туркистон газетаси. 2000 йил 8 апрель.
4 Кайковус. Кобуснома. Т.,1986 йил.
5. Иброхимов А., Султанов Ж., Жураев Н. «Ватан туйгуси». Т., 1996 йил.
6. Инсон бахт учун тугилади. Т. 1996 йил.
7. Махкамов У. «Ахлок-одоб сабоклари». Т.,1994 йил.
Антик давр, панднома, мутадиллик, шовинизм, буддизм, инсофсизлик, ёлгон, хасад, гурур, итоатли, дао, демос, Кобуснома.
Download 115.5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling