Andijon mashinasozlik instituti
Download 0.71 Mb. Pdf ko'rish
|
ishlab chiqarish va istemol
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1. Ishlab chiqarish mazmuni va mohiyati.
- Xizmat ko’rsatish sohasi
- 2-chizma . Moddiy ishlab chiqarish sohasi
- Moddiy ishlab chiqarish sohasi
- Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish jarayonining ikki
- 3-chizma. Ishlab chiqarish jarayonining ikk i tomoni.
- 4-chizma. Tovar va xizmatlar nafliligi va qiymatin ing
- 2.Ishlab chiqarish omillari va uning tarkibi.
- Moddiy resurslar – er, kapital; Inson resurlari – mehnat va tadbirkorlik qobiliyati .
- RESURSLAR.
|
1
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI
“Mikroiqtisodiyot” fanidan
Mavzu:
ISHLAB CHIQARISH VA ISTE ’MOL
Bajardi: “Texnika” fakulteti “Iqtisodiyot” yo’nalishi 2 – kurs 1 – guruh talabasi Sultonova Madina
Ilmiy rahbar: Ermatov I.
Andijon – 2014 yil 2
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………3 1.Ishlab chiqarish mazmuni va mohiyati…………… 5
2. Ishlab chiqa rish omillari va uning tarkibi… …… 13 3. Ishlab chiqarish va iste’molning o’zaro bog’liqligi ………………………………………………………………… ..20 4. Mavzuga oid test savollar… ……………………… .25 5.Tayanch iboralar… …………………………………… .28 6.Xulosa…………………………………………………… .31 7.Foydalanilgan adabiyotlar… ……………………… ..32
3
KIRISH. Hoz ir g i k und a b ut u n j a ho n iq t i s od c hila r i ni n g o ld id a t ur ga n yir ik ma s a la la r da n b ir i, b u s ha k s hub ha s iz , od a mla r ni n g b it ma s t uga n ma s e ht iyo j la r ini q o nd ir is hd ir . S hu s a ba b li, b ugu n d unyo n i ng ha r b ir c he kk as in i o l ma y l ik, t ur l i xi ld a gi ins o nla r ni ng is te ’ mo l i uc h u n ke r ak bo’ la d iga n ma hs ulo t la r ni ta yo r las hga b o’ lga n ta la b o r t ib bo r mo q d a . S hu j u mla d a n b iz nin g da vla t i miz bo’ l i mis h O’ z be k is t o nda b u bo ra da a nc ha is hla r a ma lga os hir i l mo q d a . S hu o’ r ind a P r iz ide n t i miz I. A. Ka r i mo vn in g q u yid a gi s o’ z la r ini ke lt ir is hi miz loz i m. “ So b iq it t i fo q ma r ka z i o’ t ka z ga n ya ng i mus ta mla ka c hi l ik hud ud iy iq t is od iy s iyos a t o q ib at id a res p ub lik ad a xa lq xo’ ja li gi b ir t o mo nla ma xo m- a s hyo b a zas i s i fa t ida r ivo j la nd i. Te x no lo gi ya, re s urs la r, s hu ni n gde k b ut lo vc hi b uyu mla r n i b ir q is min i, xa lq is ’ t e mo li mo l la r in i e tk az ib be r is h j iha t id a n bos hq a res p ub lik a la r ga j ud a q a ra m q il ib q o ’ yd i. A mmo “ O’ z be k is t o n - ke laj a gi b uyuk d a vla t, d eb ta’ k id la mo q uc hu n ba r c ha as o s la r bo r. R es p ub l ik ada ha mma na rs a : tab i iy bo yl ik la r, un u md o r ye r, q ud ra t li iq t is o d iy va il mi y - t e xn ika v iy, ins o niy va ma’ na vi y s a lo h iya t ma vj ud ”
O’ zb ek is t o n za min id a j ud a ulk a n va no yo b, ha li is hla b c hiqa r is hga ja lb et i l ma ga n mine r a l xo m- as hyo res ur s lar i to’ p la nga n. U la r ni n g 9 5 t ur i a niq la n ga n. R es p ub lik ad a 3 70 ta ko n is hla b, har y il i 20 0 mi ll io n to n nad a n o rt iq t o g’ j in s la r i qa z ib o l in mo q da. Pa xt a to las in i ye t is ht ir is hda ma mla kat i mi z ja ho nd a yet ak c hi o’ r in la r da n b ir in i e ga lla yd i. M a rk az iy Os iyo da vla t la r ida ye t is ht ir i lga n pa xta to las in i ng 1, 5 mil l io n t o nna s i yo k i 75 fo iz i O’ zb ek is to n his s a s iga to’ g’ r i k e lad i.
Hoz ir d a d un yo a ho lis i s o ni ta xmi na n 7 mil ya r d ga yet ga n. Va b u ko’ rs a tk ic h k und a n k unga ya nada o s hib b o r mo qd a. Kis hi l ik ja miya t in i ta ra qq iyo t i va ins o nla r ni yas has hla r i uc hu n zar ur b o’ lga n mo dd i y – ne’ ma t lar t ab iat da ma vj ud b o’ ls ad a, ula r ni
4
ins o n e xt iyo j la r iga mo s la b t a yyo r la mo q , yet is ht ir mo q , is h la b c hiqa r mo q va qa yta is hla b, ula r n i t a yyo r is t e’ mo l ma xs ulo t la r iga a yla nt ir mo q lo z i m. B u ni n g uc h un es a, e ng a v va lo is hla b c hiq a r is h uc hu n za r ur b o’ lg a n uns ur la r ni bo’ l is hi, ula r ni o’ za r o b ir ik is hi ni s ha k lla nt ir is h lo z i md ir . X ulla s is hla b c hiq a r is h ni tas hk i l e t mo q ke ra k. S h und a n k e yin is hla b c h iqa r is hni ma qs a d i, mo x i ya t i, vaz i fas i va un in g nat ij a la r ini t us hun mo q ke r ak b o’ lad i. M aqs ad a n iq bo’ lga nd a n ke y in e s a, is hla b c hiq a r is hn i uz l uks iz li g in i t a’ mi nla s h, s a ma r ad o r lig i ni os hir ib bo r is h va i s te ’ mo lc hi la r ga to’ g’ r id a n t o’ g’ r i ye tka z ib b e r is h us t vo r vaz i fa ga a y l a na d i. B iz us hb u k urs is hi ni ta yo r las hda as o s a n s hu nars a la r ga k at ta a ha mi ya t qa ra td ik. Is hla b c hiqa r is hn i, is te ’ mo l, xo’ ja lik ni ta s hk i l q il is h va uni yur it is hga ta’ luq l i t a ya nc h iq t is o d iy t us hu nc h a la r va iq t is o d iy q o nu ni ya t la r yo r it ib be r is hga ha ra ka t q i ld ik .
5
1. Ishlab chiqarish mazmuni va mohiyati.
o‘zlarining is te’moli uchun zarur bo‘lgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq faoliyatid ir. Modd iy va ma’naviy ne’matlar yaratish, turli xizmatlar ko‘rsatish jarayoni kishilar iqtisodiy faoliyatining asosiy tomonidir. Ma’lumki, har qanday ishlab chiqarish, birinchi navbatda, mehnat jarayonidir yoki boshqacha qilib aytganda, tabiatdagi bor narsalarning ko‘rinishini o‘zining iste’moli uchun muvofiq holga keltirish uchun qilingan mehnat faoliyatidan iboratdir. Ana shu mehnat jarayonida kishilar, eng avvalo, tabiat bilan, uning kuchlari va ashyolari bilan hamda bir-birlari bilan o‘zaro ma’lum munosabatda bo‘ladilar. Ishlab chiqarish jarayonida bo‘ladigan bu munosabatlarning shakllari va xususiyatlarini o‘rganish hamda ularni bilgan holda ishlab chiqarishni ongli tashkil etish oliy maqsadga, ya’ni cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanilgan holda kishilarning o‘sib boruvchi ehtiyojlarini qondirish maqsadiga erishishning birdan - bir yo‘lidir. Moddiy ne’matlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatishning ichki qonuniyatlari va uning rivojlanish xususiyatlari ko‘pgina iqtisodchi olimlar tomonidan ko‘rsatib berilgan. Ula r mehnat kishilar yashashining umumiy asosi dir deb ta’riflaydilar. Demak, mehnat iste’mol qiymatlarini yaratuvchi sifatida, foydali mehnat sifatida kishilarning yashashi uchun hech
6
qanday ijtimoiy shakllarga bog‘liq bo‘lmagan holda abadiy tabiiy zaruriyatd ir, mehnat bo‘lmaganda kishi bilan tabiat o‘rtasida modda almashinuvi ham mumkin bo‘lmas edi. Kishilar o‘zlarining ongli maqsadga muvofiq unumli mehnati bilan tabiat moddalarining shakllarini o‘zgartiradilar va iste’moli uchun zarur bo‘lgan mahsulotni vujudga keltiradilar. Mehnat jarayonida kishilar bilan tabiat o‘rtasida moddalar almashinuvi bilan birga insonning o‘zi ham har tomonlama kamol topib boradi, ya’ni kishilar o‘zining mehnatga bo‘lgan qobiliyatini, bilimini oshiradi va ularni amalda qo‘llashni kengaytirib boradi. Shunday qilib, ishlab chiqarish jarayoni iste’mol qiymatlarni vujudga keltirish uchun maqsadga muvofiq qilinadigan harakatdir, tabiat yaratgan narsalarni kishi iste’moli uchun o‘zlashtirib olishdir, kishi bilan tabiat o‘rtasidagi modda almashuvining umumiy shartidir, kishi hayotining abadiy tabiiy sharoitidir. Ishlab chiqarish jarayoni insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlariga, hamma mamlakatlarga, el - yurtlarga va xalqlarga xos bo‘lib, umuminsoniy kategoriyadir (tushunchadir). Ma’lumki, bizda ish vaqtining anchagina qismi uy - ro‘zg‘or ishiga to‘g‘ri kelmoqda. Mutaxassislarning hisob-kitoblariga qaraganda, mamlakat aholisi uy - ro‘zg‘or ishlariga yiliga sarflagan vaqt ijtimoiy ishlab chiqarishga sarflangan ish vaqtiga qaraganda ko‘proq ekan. Buning ustiga uy -ro‘zg‘or ishlari talaygina quvvatni talab qiladi. Ushbu va shunga o‘xshash boshqa
7
misollar maishiy xizmatlar ko‘rsatish sohalarini yanada rivojlantirish, uy-ro‘zg‘or ishlarini mexanizatsiyalash imkonini beradigan mashina va asbob – uskunalarni ko‘plab ishlab chiqarishni talab etadi. Ehtiyojlar turi qancha ko‘p bo‘lsa shunga binoan ishlab chiqarishning tarmoq va sohalari ham kengayib boradi. Ularni o‘rganish oson bo‘lishi uchun ishlab chiqarish ikki katta sohaga: moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy ishlab
ajratish lozim.
(1-chizma).
Xizmat ko’rsatish sohasi
O’z navbatida moddiy ishlab chiqarish sohasi moddiy nе’matlarni ishlab chiqaris h (masalan, avtomobil, oziq - ovqat mahsulotlari, kiyim-kеchaklar va h.k.) va moddiy Ishlab chiqarish
Nomoddiy ishlab chiqarish Moddiy ishlab chiqarish
Moddiy
nе’matlarni ishlab chiqarish
Moddiy xizmatlar ko’rsatish
Nomoddiy xizmatlar ko’rsatish
Nomoddiy nе’matlarni ishlab chiqarish
8
(transport, aloqa, savdo, maishiy xizmat va boshqalar)dan iborat bo’ladi. Nomoddiy ishlab chiqarish sohasi ham nomoddiy
(masalan, musiqa asarlari, badiiy va ilmiy asarlar, ixtiro va kashfiyotlar) va
(huquqiy maslahatlar bеrish, o’qitish, malaka oshirish va boshqalar)ga ajraladi. Bu sohalar bir-biri bilan chambarchas bog’langan holda rivojlanadi va bir-biriga ta’sir ko’rsatadi. Moddiy ishlab chiqarish sohalarida (sanoat, qishloq xo‘jaligi, qurilish va boshqalar) zaruriy moddiy ne’matlar yaratiladi, xizmat ko‘rsatish sohalarida esa turli xil ma’naviy ne’matlar yaratiladi va xizmatlar ko‘rsatiladi. Bu ikki soha bir-biri bilan chambarchas bog‘langan holda rivojlanadi va bir-biriga ta’sir ko‘rsatadi. Moddiy ishlab chiqarish sohasi o‘z navbatida ikki bo‘linmadan — birinchi va ikkinchi bo‘linmalardan iborat bo‘ladi. Birinchi bo‘linmada ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxona va tashkilotlarining ishlab chiqarish iste’moli uchun zarur bo‘lgan vositalar — stanok, mashina, asbob-uskuna, xom-ashyo va turli materiallar ishlab chiqariladi. Ikkinchi bo‘linmada esa xalq iste’moli uchun zarur b o‘lgan iste’mol tovarlari ishlab chiqaril adi.
9
2-chizma
2-chizma . Moddiy ishlab chiqarish sohasi Birinchi bo‘linmada ishlab chiqarishdan chiqqan tovarlar shu yilning o‘zida ikkinchi bo‘limda va xizmat ko‘rsatish sohalarida ishlab chiqarish vositasi sifatida ishlatilishi mumkin, ikkinchi bo‘linmada yaratilgan tovarlar va nomoddiy soha xizmatlari o‘z navbatida birinchi bo‘linma uchun zarurdir. Sh unin g uchun ular o‘rtasida doimo iqtisodiy aloqalar va munosabatlar sodir bo‘lib turadi. Ammo shuni ta’kidlash lozimki, ishlab chiqarish jarayoni jamiyat taraqqiyotining hamma bosqichlari uchun xos bo‘lgan umumiy hodisa bo‘lsa -da, kishilar, sohalar, korxonalar o‘rtasida ma’lum shakldagi o‘zaro munosabatsiz amalga oshishi mumkin emas. Shuning uchun ishlab chiqarish jarayoni hamisha ma’lum bir ijtimoiy shaklda, ya’ni shu davrda amal qilayotgan
chiqarish sohasi Ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxona va tashkilotlarining ishlab chiqarish iste’moli uchun zarur bo‘lgan vositalar — stanok, mashina, Xalq iste’moli uchun zarur bo‘lgan iste’mol tovarlari ishlab chiqariladi. 10
ishlab chiqarish munosabatlariga mos holda amalga oshadi. Bozor iqtiso diyoti sharoitida har qanday ishlab chiqarish, bir tomondan iste’mol qiymatni (naflilikni) yaratishdir, ikkinchi tomondan, moddiy vositalar va mehnatning sarflanishi, yangi qiymatning yaratilishi, boshqacha qilib aytganda, qiymatning o‘sish jarayonidir. Har qanday mahsulot, shu jumladan bozor sharoitidagi yoki unga o‘tish davridagi mehnat mahsuli ham ikki xil xususiyatga ega: iste’mol qiymatiga, ya’ni ma’lum bir naflilikka va qiymatga ega bo‘lib, jonli va buyumlashgan mehnat sarfining ma’lum miqdorini o‘zida mujassamlashtiradi. Bu tovarning o‘zaro bog‘liq va hamisha bir-birini taqozo qiladigan ikki tomonidir (bu haqda keyingi mavzuda batafsilroq to‘xtalamiz). Shuning uchun ham ishlab chiqarish jarayoniga hamisha uning pirovard maqsadi bilan birgalikda qarala di. Ishlab chiqarishning maqsadi cheklangan resurslardan unumli foydalanib, kishilar ehtiyojini qondirish ekan, uning samarasi tovar va xizmatlarning natural va qiymat jihatdan o‘sishida ko‘rinadi. Shu nuqtai nazardan olganda ishlab chiqarish jarayoni hami sha naflilikni, ya’ni iste’mol qiymatni yaratish, ko‘paytirish va qiymatlarning o‘sish jarayoni hisoblanadi, uning asosiy maqsadi esa, iste’mol qiymatni, ya’ni nafli tovarni yaratishdan iborat bo‘ladi. Ishlab chiqarishning cheklangan resurslardan foydalangan holda kishilar ehtiyojini qondirishga qaratilishi va shunga zarur bo‘lgan sifat va miqdorda iste’mol qiymati yaratishni bosh maqsad qilib qo‘yishi
11
uning ijtimoiy yo‘nalishini ifoda etadi. Lekin bu umumiy ijtimoiy yo‘nalish aniq kishilarning, tadbirkorla rning manfaati bilan bog‘langandagina amalga oshadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida yoki unga o‘tish davrida har bir mulk egasi yoki tadbirkor m a’lum miqdorda foyda olishni, sarflangan vositalariga, pul mablag‘lariga nisbatan ko‘proq qiymatga ega bo‘lishni maqsad qilib qo‘yadi. Shuning uchun ishl ab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayoni bir tomondan, iste’mol qiymatlarini yaratish jarayoni bo‘lsa, ikkinchi tomondan, qiymatning o‘sish jarayoni bo‘lib hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish jarayonining ikki tomonini quyidagicha ifoda etishimiz mumkin (3-chizma).
3-chizma.
Ishchi kuchi va ishlab chiqarish vositalari (natural shakllari)
Qiymatning o’sish jarayoni
Kapital: ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi qiymati
Ishlab
chiqarish omillari
Natija: tovar va xizmatlar
Istе’mol qiymati, ya’ni nafliligi
Ishlab
chiqarish jarayoni
Mеhnat jarayoni yoki naflilikning yaratilishi va ko’payishi jarayoni
O’tkazilgan va yangidan yaratilgan qiymat
12
3-chizma. Ishlab chiqarish jarayonining ikk i tomoni.
Ishlab chiqarish jarayonini ikki tomonlama tahlil qilib o‘rganilganda uni to‘g‘ri tushunish imkonini beradi va turli xil chalkashliklar, munozarali tortishuvlarga chek qo‘yadi. Bu yerda shuni hiso bga olish lozimki, oldingi ishlab chiqarish jarayonining mahsuli bo‘lib, shu ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etayotgan ishlab chiqarish vositalari qiymati ko‘paymagan holda o‘zi qancha qancha qiymatga ega bo‘lsa shu miqdo rda aniq mehnat bilan ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar qiymatiga o‘tkaziladi. Shuni ta’kidlash lozimki, naflilikni yaratishda kapital to‘liq qatnashadi, qiymatni tashkil topishida esa qisman - qisman, ya’ni uni eskirgan qismi qatnashadi. Bu ishlab chiqarish jarayonida qatnashayotgan ayrim tabiiy kuchlar qiymatga ega emas, shuning uch un ular tovarning iste’mol qiymatini hosil qilishda omil sifatida qatnashadi, lekin qiymatning tashkil topishida, uning ko‘payishida qatnashmaydi. Demak, ishlab chiqarilga n tovarlarning nafliligini yaratishda har uchala omil: yer, kapital, ishchi kuchi qatnashadi, qiymatni tashkil topishida esa mehnatning o‘zi qatnashadi. Bu holat 4 - chizmada tushunarliroq tasvirlangan.
13
4-chizma. 4-chizma
4-chizma. Tovar va xizmatlar nafliligi va qiymatin ing yaratilishida ishlab chiqarish omillarining roli.
Ishlab chiqarish jarayo nining ikki tomonlama tabiati uning natijalarining ham ikki tomoni borligini ko‘rsatadi.
uchun bizga albatta turli xil resurslar ke rak bo’ladi. Ishlab chiqarishga jalb qilingan resurslar faqatgina manba, zaxira sifatida emas, balki uni harakatga Yaratilgan tovar va xizmatlar
Naflilikni yaratishda qatnashadi
Qiymatning tashkil topishida qatnashadi
Yer Kapital
Ishchi kuchi
Mеhnat
Aniq mеhnat bilan o’tkazilgan ishlab chiqarish vositalari qiymati
Abstrakt mеhnat bilan yaratilgan yangi qiymat
14
keltiruvchi, unga ta’sir etuv chi omil sifatida qaraladi. Shu sababli , ishlab chiqarishga jalb qilingan resurslar boshqacha qilib aytganda – ishlab chiqarish omillari deb ataladi. Iqtisodiy resurslar e sa , tovar xizmatlar, ya’ni ne’matlar ishlab chiqarish uchun foydalaniluvchi barcha, tabiat, inson va inson tomonidan yaratilgan resurslar tushuniladi.
Resurslar quyidagi turlarga bo’linadi: Moddiy resurslar – er, kapital; Inson resurlari – mehnat va tadbirkorlik qobiliyati .
Jamiyatda xo’jalik yuritishning va mulkchilik shakllari turlichadir, lekin ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo’lgan soxalarda ishlab chiqarishni tashkil eti shda qatnashadigan unsurlar (ele mentlar, iqtisodiy kategoriyalar) bir xil bo’ladi. Ular tarkibini quyidagi unsurlar tashkil etadi. Ya’ni:
1. Mehnat (ishchi kuchi); RESURSLAR.
ODDIY RESURSLAR
NSON RESURLARI
15
2. Mehnat predmeti; 3. Mehnat qurollari 4. Mehnat vositalari. Bu to’rtta unsurni ishlab chiqarish omillari deb ataladi. Biz ularni xar biriga aloxida tushuncha va ta’rif berib utamiz.
Download 0.71 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|