Angliya bolalar adabiyoti va uning ayrim tamoyillari D. Defo va uning "Robinzon Kruzo" sarguzasht asari tahlili Esanova Rôshana Qurbonnazarovna Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti talabasi

Angliya bolalar adabiyoti va uning ayrim tamoyillari D.Defo va uning "Robinzon Kruzo" sarguzasht asari tahlili
Esanova Rôshana Qurbonnazarovna
Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti talabasi
XX asr Angliya bolalar adabiyotiga razm soladigan bo`lsak, unda fentezi janri boshqa janrlardan ko`ra sezilarli darajada ustunlik qilganini ko`rishimiz mumkin. Fentezi (inglizcha “fantasy” – fantaziya) – fantastik adabiyot janri bo`lib, janr talablariga ko`ra voqealar biz yashaydigan “real” dunyodan butunlay farq qiladigan sehrli dunyoda sodir bo`ladi. Bu “ikkilamchi” dunyoning o`z qonun-qoidalari mavjud bo`lib, ular oddiy mantiq va tabiat qonunlariga to`g`ri kelmaydi. Uning ilmiy fantastikadan farqi shundaki, fentezi janrida voqealar sodir bo`ladigan dunyoning qonun-qoidalarini ilmiy jihatdan tushuntirishga urinish mavjud emas. Vaqtlar almashinuvi hamda turli xayoliy qirolliklar fentezi dunyosida tez-tez uchrab turadiga hodisa. Bu xayoliy dunyoga qahramonlar turli yo`llar orqali o`tishlari mumkin: uxlab qolib yoki tush ko`rayotib, quyon uyasiga tushib ketib (“Alisa mo`jizalar mamlakatida”), shkaf orqali (“Narniya saltanati”-“The chronicles of Narnia”), loviya poyasiga tirmashib (“Jek va loviya poyasi”) yoki tornado quyuniga tushib qolib va hkz. Shuningdek, bu g`ayrioddiy dunyo oddiy dunyoning ko`z ilg`amas, yashirin qismi bo`lib, unda sehrli va g`ayritabiiy kuchlar (kelajakni bashorat qilish, hayvonlar va o`liklar bilan suhbatlashish, inson qiyofasidan boshqa mavjudot qiyofasiga o`ta olish va hkz.) mavjudligi bilan ham ajralib turishi mumkin. Janrning xususiyatlaridan yana biri fantastik dunyoda g`alati jonzotlar ham hayot kechirishadi (so`zlovchi buyumlar va hayvonlar, afsonaviy jonzotlar, ritsarlar, sehrgar-u afsungarlar, bo`ri-odamlar, elflar, arvohlar, ajdarholar va shunga o`xshash boshqa mavjudotlar).
Daniel Dafoe 1660 yilda Londonda go'shtli savdogar Jeyms Fo oilasida tug'ilgan. U "Robinzon Kruzo" sarguzashtli romani bilan mashhur, hayotda uzoq yo'lni bosib o'tgan, tadbirkorlik, jurnalistika va hatto siyosatda o'z kuchini sinab ko'rgan. Yozuvchi katta bo'lganida Defo taxallusini olgan.
1666 yilda shaharda dahshatli yong'in sodir bo'ldi. Yong'in cherkovni va cherkov kitobini, uning tug'ilganligi haqidagi yozuvni saqlagan, shuning uchun aniq sanasi noma'lum. Bola 8 yoshida onasi vafot etdi.
Ota o'g'lini Presviterian cherkovining vaziri sifatida ko'rdi, shuning uchun bo'lajak yozuvchi ruhoniylarni tayyorlaydigan maktabga o'qishga kirdi va hatto akademiyani tugatdi. O'qish paytida u mumtoz adabiyotga qiziqdi, bir nechta chet tillarini o'rgandi. Ba'zilar, Defoning rus tilida gaplashishiga ishonishadi, garchi u hech qachon Rossiyada bo'lmagan. Maktabda, yigit diniy mavzularda she'r yozish bilan shug'ullangan. Biroq, unga cherkov vaziri bo'lish nasib etmagan - biznes qilish g'oyasi ko'proq narsani o'ziga jalb qilgan.
Bo'lajak yozuvchining oilasi kambag'al emas edi - otasi go'sht savdosi bilan shug'ullangan. Bolaning qarindoshlari bolaning martabasini pastor sifatida ko'rishgan. Shuning uchun, 14 yoshida, Doniel diniy seminariyada o'qishni boshladi. Seminariyani tugatgach, Doniel protestantlar akademiyasiga o'qishga kiradi. Ammo yigitning o'zi hech qachon o'zini pastor sifatida ko'rmagan. Uni tijorat va savdo jalb qilgan. 20 yoshida Daniel 10 yil davomida daromad keltirgan birinchi biznesini ochadi. Bu paypoq ishlab chiqaruvchi firma edi. Shundan so'ng u vino, qurilish materiallari, shuningdek tamaki va tamaki mahsulotlari savdosi bilan shug'ullanib, nafaqat uyda, balki Yevropaning ba'zi mamlakatlarida ham biznes bilan shug'ullangan.
Defo pamfletlari va siyosiy faoliyati uchun hibsga olinadi va 1703 yil 31 iyul kuni “sazoyi qilinadiganlar ustuni”ga bog‘lanadi. Uni sharmanda qilishga qaratilgan fuqarolik hukmi amalga oshirilishidan oldin u yozgan “Isnod ustuni madhiyasi” nomli she’r xalq orasida keng tarqalib ketadi. Unda Defo dindan qaytgan murtadlarni yo‘qotish, fosh qilish zarurligi borasida dadil fikr yuritgan. Sharmisor etilishi ko‘zda tutilgan Defoga xalq gullar sochadi, uning sog‘lig‘i uchun qadah ko‘tarishadi.
1704 yilda Defo “Fransiya ishlari sharhi” nomli davriy nashrda faol qatnasha boshlaydi. Bu ommaviy gazeta 1713 yilgacha chiqib turdi. U Angliyadagi jiddiy siyosiy va iqtisodiy mavzularni yoritadigan ilk nashrlardan biri edi. Keyinchalik yozuvchi boshqa gazetalarga ham muharrirlik qildi. Qirolicha Anna vafotidan so‘ng,Torilar partiyasi hokimiyatni qo‘ldan boy bergach, Defo Viglar hokimiyati tarafdorlari qatoriga o‘tadi.
Ingliz adabiyotining yirik namoyandasi Daniel Defoning (1660–1731) “Robinzon Kruzo” va “Moll Flanders” romanlari dunyo adabiyotida yangi yo‘nalishni boshlagan mumtoz asarlardan hisoblanadi. Muallif ayniqsa “Robinzon Kruzo” asari bilan abadiyatga daxldor bo‘lib qoldi. Yozuvchi ma’rifatparvarlik ruhi bilan sug‘orilgan mazkur asari orqali XIX asrning ijtimoiy realistik romanchiligiga poydevor qo‘yishdek ulkan vazifani bajardi. Defoning romannavislik an’analarini Genri Filding, Jorj Smollet, Charlz Dikkens kabi mashhur yozuvchilar rivojlantirdilar.
Bugungi kitobxon mashhur «Robinzon Kruzo» romanini yaratgan adib butun umrini shonu shuhrat ichida yashab o‘tgan, deb tasavvur qilishi mumkin. Aslida shunday bo‘lganmi? Bu savol hammani qiziqtiradi.
Daniel Defoning “Robinzon Kruzo” asari, asar bosh qahramon nomi bilan atalgan. Kitob 1719-yilda roman shaklida ingliz tilida nashr qilingan. Asarda 28 yoshli, Yorklik dengizchi Robinzon Kruzoning boshidan kechirgan qiziqarli sarguzashtlari haqida hikoya qilinadi. Baxtga qarshi u o'tirgan kema xalokatga uchraydi,kemadagi ekipajdagilardan faqatgina u tirik qoladi. Taqdir taqazosi bilan u dengizdagi orollardan biriga tushib qoladi. Bu roman angliyadagi ilk klassik romanlardan biri edi. Roman ilk bora qisqa nashrda,Ingliz tilida chop etildi.Roman qahramoni Robinzon kruzo sarguzashtlari bilan barchamizni o‘ziga jalb qiladi.U yiqilaveradi tabiat bilan kurashishda davom etadi lekin injiq tabiat uni oroldan ketkazishni istamaganidek,u bilan hazillashadi shekilli uni shu orolda jon saqlashga majbur qiladi.
Robinzonning kimsasiz oroldagi hayoti, yaratuvchi insonga xos topqirligi, mardligi, irodasi, mashaqqatlarni yengish azoblari romanda katta badiiy mahorat bilan tasvirlangan. Asar mehnat madhiyasidek jaranglaydi. Aynan mana shu iste’dodi bois Robinzon Kruzo o‘z insonligini saqlab qoladi. Bu adabiy qahramonning jozibadorligi, ibratli fazilatlari va tarbiyaviy ahamiyati aynan mana shunda. Romanda aniq voqealarning badiiyatga mohirona yo‘g‘rilganligi yozuvchining ijodiy yutug‘idir. Mehnat – Robinzonning tang ahvolga tushib qolganida, o‘ta qiyin sharoitlarda kimsasiz orolda yillar davomida odamiylik qiyofasini saqlab qola bilishdagi bosh omil sifatida ko‘rsatiladi.
Daniel Defo, tadqiqotchilarning hisoblashlaricha, 400 ga yaqin publitsistik maqolalar, pamfletlar yozgan qalam sohibidir. Bu asarlar ko‘plab jahon tillariga tarjima qilingan. Defoning ijodiy fantaziya quvvati bilan yaratilgan bu asarlar yurtdoshlari uchun favqulodda hodisa va tengsiz jasorat namunasi hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati"
1. Atarova K. N. Oddiylik sirlari // Daniel Defo. Robinzon Kruzo. - M., 1990 yil
2. Baxtin M. M. Adabiyot va estetika masalalari. - M., 1975 yil
3. Ginzburg L. Ya. Nasr psixologiyasi haqida. - L., 1971 yil
4. Daniel Defo. Robinzon Kruzo. - M.: "Badiiy adabiyot", 1992 yil.
5. Dikkens Ch.Sobr. op. 30 jildda, 30-v. - M .: Davlat badiiy adabiyot nashriyoti, 1963 yil.