Atom molekula taliymati flogiston teoriyası Joba Atom-molekulyar táliymatı Molekulyar táliymat

Atom molekula taliymati flogiston teoriyası
Joba
1. Atom-molekulyar táliymatı
2. Molekulyar táliymat
3. Ximiyanıń tiykarǵı nızamları
4. Flogiston teoriyası kelip shıǵıw hám baslanıwı

Ximiya tábiyaat haqqındaǵi pán bolıp, ol basqa tábiyiy pánleri (fizika, biologiya, mineralogiya) sıyaqlı materiallıq deneler tugrisida bizge hár tárepleme maǵlıwmat beredi, ol janlı hám jansız tábiyaattı shólkemlesken elementlardı, olardıń ózgesheliklerin, dúzilisin, bir-birine aylanıwın, usılar nátiyjesinde júz beretuǵın ózgerislerdi jáne bul ózgerisler arasındaǵı baylanislardı tekseredi. Kiska kilib aytqanda, ximiya-zatlar hám olarda bolatuǵın ózgerisler haqqındaǵı pan bolıp tabıladı.;

Ximiyalıq ózgerislerda (reaksiyalarda ) dáslepki elementlarden, yaǵnıy sheyki onimnen bashqa quramǵa hám basqa ózgesheliklerge iye bulgan ónimler alınadı. Ximiyalıq prosesslerdi barıwı reaksiyada qatnasatuǵın elementlardıń quramına, olardı quraytuǵın bólekshelerdiń dúzilisine baylanıslı. Sol sebepli elementlardıń dúzilisi menen olardıń reaksiyaǵa kirisiwa alıw qabilieti arasındaǵı baylanıstı uyreniw úlken axamiyatga iye. Biz ximiyalıq prosesslarni málim maksad menen ámelge asıramız hám olardı ózimiz ushın kerekli tárepke joneltirip, qálegen fizikaviy, ximiyalıq, biologiyalıq hám basqa xosalarga iye bulgan elementler payda etiwimiz múmkin.
Insanlar bunnan bir neshe mıń jıl aldınraq kannen metallar ajıratıp alıwda, metallardı qatispalarin tayarlaw, shıyshe pısırıw hám soǵan uqsaslarda ximiyalıq hádiselardan keń paydalanıp kelgenler. Orıs alımı M. v. Lomonosov uzınıń 1751 jılda baspa etilgen " Ximiyaniń paydası haqqinda eki awiz soz" shıǵarmasında " Ximiya oz kúlini insan mútájligi menen boglik bulgan hámme jumıslarǵa sozip atır. Kayerga kapustaaylik, kayerga názer solmaylik, hámme jerde biziń gúzek aldımızda ximiyaniń tadbik etiliwinen qolǵa kiritilgen jutuqlar gewdelenedi" degen edi. Ximiya xalk xujaligining barlıq tarawlarında keń qollanılmaqta.
M. v. Lomonosov 1741 jılda uzınıń " Matematikalıq ximiya elementleri" atlı shıǵarmasında atom -molekulyar teoriyanı tomendegishe tariypladi:
1) Barlıq elementlar " korpuskula" lardan ibarat bolıp, olar bir-birinen aralıq keńislik menen bóleklengen bolıp tabıladı. (Lomonosovning " korpuskula" termini házirgi molekula mánisine iye);
2) Korpuskulalar tuxtovsiz hárekette boladı ;
3) Korpuskulalar elementlerden shólkemlesken (Lomonosovning element túsinigi házirgi atom mánisine iye.) Elementler xam tuxtovsiz háreketlenedi;
4) Elementler anik massaǵa hám ulchamga iye.
5) Ápiwayı elementlardıń korpuskulalari birdey elementlerden, quramalı elementlardıń korpuskulalari túrli elementlerden dúzilgen.
M. v. Lomonosovdan keyin taǵı yarım ásir keyin, ingliz alımı D. Dalton ximiya hám fizika tarawında jiynalǵan tekseriw nátiyjelerin atomıstik táliymat tiykarında dodaladi; ol atomıstikaga tıykarlanıp, márteli koefficientler konunini jarattı. Ol 1808 jılda uzınıń " Novaya sistema ximicheskoy filosofii" atlı shıǵarmasında atomıstik táliymattı tómendegishe tarifladi:
a) Elementlar aqırındada mayda bóleksheler - atomlardan dúzilgen, atom jáne de kishirok bólekshege bulina almaydı ;
b) Xar qaysı ximiyalıq element tek ǵana ózine tán " ápiwayı" atomlardan dúzilgen bolıp, bul atomlar basqa element atomlarınan parq etedi, xar bir elementtiń atomı ózine tán ogirlik hám ulchamga iye;
v) Ximiyalıq reaksiya vaktida túrli elementlerdiń " ápiwayı" atomları uzaro anik hám ózgermes pútkil sanlar qatnasında birikib, quramalı atomlarni payda etedi;
g) Tek ǵana basqa-basqa ózgesheliklerge iye bulgan atomlargina uzaro birika aladı, bir elementtiń atomları xesh kachon uzaro ximiyalıq reaksiyaǵa kirisiwa almaydı. Olar tek ǵana bir-birinen itariladi.
Dalton ximiyaning tiykarǵı konunlarini izoxlab berdi. Ol ximiyalıq element túsinigine anik tariyp berdi: " Ximiyalıq element birdey ózgeshelikler menen xarakterlenetuǵın atomlar turidir". Odan tashkari Dalton " atom ogirlik" (yaǵnıy atomning salıstırmalı ogirligi) túsinigin kirgizdi, vodoroddıń atom ogirligini shártli túrde 1 ge teń dep kabul kildi.
Dalton táliymatında kemshilikler bar ekenligi sol waqıttayaq málim boldi. Dalton táliymatı ápiwayı elementlardıń molekulaları buliwini biykar qılldı. M. v. Lomonosov táliymatı Dalton táliymatınan ábzal bolıp chikdi.
Lomonosov táliymatı túrli ózgeshelikleri atomlar menen bir katorda birdey qasiyetli atomlardıń xam uzaro birika alıwǵa joll qoyar edi. Molekula bul berilgen elementtıń ximiyalıq ózgesheliklerine iye bulgan eń kishi bólekshe bolıp tabıladı. Molekulanıń ximiyalıq ózgeshelikleri onıń quramı hám ximiyalıq dúzilisi menen anıqlanadı.
Atom bul ximiyalıq elementlerdiń ápiwayı hám quramalı elementlar quramına kiretuǵın eń kishi bólekshe bolıp tabıladı. Elementtiń ximiyalıq ózgeshelikleri onıń atomınıń dúzilisi menen aniklanadi.
Atom - bul oń zaryadlanǵan atom yadrosı menen teris zaryadlanǵan elektronlardan shólkemlesken elektroneytral bólekshe bolıp tabıladı. Ximiyalıq element - bul yadrosınıń oń zaryadı birdey bulgan atomlardıń arnawlı bir turi bolıp tabıladı. Tekseriwler sonı kursatadiki, tábiyaatda bir elementtiń massası túrli bulgan atomları ámeldegi bulishi múmkin. Mısalı, xlorning massası 35 hám 37 bulgan atomları ushraydı. Bul atomlardıń yadrolarında protonlar sanı birdey, lekin neytronlar sanı xar qıylı boladı. Elementtiń yadro zaryadları birdey lekin massa sanları túrlishe bulgan atomlar túrleri izotoplar dep ataladı.
Elementtiń atom massası onıń barlıq tábiyiy izotoplari massaların sol izotoplarning tarkalganlik dárejesi itibarǵa alınǵan urtacha kiymatiga iye. Mısalı tabiy CL dıń 75. 4% massa sanı 35 bulgan izotopdan hám 24. 6% massa sanı 37 bulgan izotopdan ibarat ; CL dıń urtacha atom massası 35. 453
Ápiwayı elementlar - bular bir elementtiń atomlarınan payda bulgan elementlar bolıp tabıladı. C, Fe, Na, K, N2, H2. Quramalı elementlar - basqacha aytqanda ximiyalıq birikpeler bular hár qıylı elementlerdiń atomlarınan payda bulgan elementlar bolıp tabıladı. H2 O, CO2, Na2 O, NaCL, H2 SO4, KOH.
Házirgi qıyallarǵa kura elementlar gaz hám bug xolatida molekulalardan quram tapqan boladı. Molekulyar strukturaǵa iye bulgan elementlargina qattı (kristall ) xolatida xam molekulalardan quram tabadı. Bularǵa, mısalı, organikalıq elementlar, metallmaslar ayırım esaptan tısqarılardan tashkari SO2, N2 O kiredi.
Qattı (kristall ) anorganik elementlardıń kupchiligida molekulyar struktura bulmaydi. Olar molekulalardan emes, bálki basqa bólekshelerden (ionlardan, atomlardan) quram tapqan hám makrojismlar xolida ámeldegi boladı (NaCL kristallari, kvars bóleksheleri, temir úzindi hám basqalar).
Eger anorganik makrojismlar bir ximiyalıq elementtiń birdey atomlarınan quram tapqan bulsa, ol túrde ximiyalıq birikpeler boladı.
Molekulyar strukturalı elementlarda molekulalar arasındaǵı ximiyalıq boglanish puqtalıǵı molekula ishindegi atomlar arasındaǵı boglanishga karaganda bushrok boladı. Usınıń sebepinen olardıń suyuklanish hám kaynash temperaturası salıstırǵanda tómen boladı. Nomolekulyar struktura daǵı elementlarda bóleksheler arasındaǵı ximiyalıq boglanish júdá puqta boladı. Usınıń sebepinen olardıg suyuklanish hám kaynash temperaturası xam yukori boladı.
Kristallarning málim formaǵa hám anizatroplik ózgesheligine iye bulishi olardıń ishki dúzilisinen, strukturalıq kismlarning málim konun tiykarında jaylasıwınan kelip chikadi.
1912 jılda rentgen nurı járdeminde kristallarning ishki dúzilisin aniklash múmkin bulganidan sung, bul pikir tula tasdiklandi. Tekseriwlerdiń kursatishicha, kristall elementtı tashkil kilgan bóleksheler keńislik málim tártip menen jaylasıp, keńislikdegi kristall pánjere payda etedi.
Kristall pánjerede strukturalıq kismlar jaylasqan nuktalar kristall pánjerediń túyinleri dep ataladı.

Pánjere túyinlerinde turǵan bólekshediń tábiyaatına karab, tiykarlanıp 4 qıylı kristall pánjere boladı. Bular ionlı, atomli, molekulalı, metallı tor bolıp tabıladı.

Ionlı pánjere túyinlerinde ionlar turadı. Kapustaa-karshi belgili ionlar gezekme gezek jaylasadı. Kupchilik anorganik elementlar oksidler, tiykarlar, duzlar kristall ionlı pánjereden ibarat esaplanadi. Mısalı, natriy xlor duzı kristall torınıń túyinlerinde Na hám CL ionları turadı. Na ni xar qaysı ionı CLning 6 ionı menen kurshalgan. NaCL kristallında koordinasion san 6 ǵa teń, koordinasion sannıń kiymati, tiykarlanıp bóleksheler radiusınıń uzaro qatnasına boglik, olardıń bir-birinen ayırması azayǵan tárepke koordinasion san kupayadi. Ionlı pánjerede uzaro tartısıw júdá kúshli boladı. Usınıń sebepinen ionlı pánjere kristallarining suyuklanish t si júdá yukori bolıp tabıladı. Mısalı : NaCL ts-800°S, tk-1413°S.
Atomli pánjerediń túyinlerinde atom turadı. Almaz menen grafit kristallarining pánjere túyinlerinde uglerod atomı jaylasqan. Almaz kristallında tetraedr múyeshinde jaylasqan turtta uglerod atomı bir-biri menen kovalent kúsh orkali tartısıp turadı. Grafitda bolsa uglerod atomları katlamlarga jaylasqan. Eki katlamdagi uglerod atomları bir-birin kúshsiz tartadı, Olar vander-val's kúshi orkali tartısıp turadı. Grafitning yumshokligi áne sonnan kelip chikadi.

Molekulyar pánjereli kristalldıń túyinlerinde molekula turadı SO2, muz hám bir kancha organikalıq elementlardı kristalı sol xilda boladı. Molekulalar bir-biri menen júdá kúshsiz boglangan. Usınıń sebepinen molekulyar pánjereden ibarat kristallar ionlı hám atomli kristallarga karaganda ádewir yumshok, ańsat suyuklanuvchan boladı.

Metallı pánjere metallarga xos bolıp tabıladı. Pánjere túyinlerinde metall ionı jaylasqan boladı. Yadro menen kúshsiz boglangan valent elektronlar (betki kavatdagi elektronlar ) oń zaryadlanǵan metall ionları arasında háreket etedi. Málim atomga boglanmagan hám bir kancha atomlardıń kapustaogida bulgan erkin háreket kiluvchi bunday elektronlar " elektronlar gazi" dep ataladı. Sonday kilib ionlar kollektivi elektronlar kollektivi menen tartısıp turadı. Bunday boglanish metall boglanish dep ataladı. Metall boglanish talaygini kúshli bolıp tabıladı. Usınıń sebepinen metallar talay bekkem hám kiyin suyuklanuvchan boladı.

Grafik formulalar, basqacha aytqanda dúzılıw formulaları - bular xar qaysı boglovchi elektronlar jupi chizikcha menen suwretlengen formulalar bolıp tabıladı.

Ximiyanıń eń birinshi konuni elementlar massasın saklanish konuni bolıp tabıladı. Bul konun daslep Lomonosov hám keyinirek Lavuaz'ye tárepinen tariyp berińan: Ximiyalıq reaksiyada dáslepki elementlar massalarınıń yigindisi reaksiya ónimleri massalarınıń yigindisiga teń bolıp tabıladı.
Úlken mikdorda energiya ajralıp chikishi menen júz bolatuǵın prosesslar (mısalı, radioaktiv elementlardıń jemiriliwi, atom xamda vodorod bombalarining jarılıwı ) massanıń saklanish konuniga emes, bálki materiyaning saklanish konuniga buysunadi. Eger prosessning issiklik effekti Q bulsa, prosess dawamında massanıń ózgerisi m Eynshteyn teńlemesi menen ańlatıladı : mqQG's2 s2 - aqırındada úlken san (9*1020 ) bulganligidan ádetdegi reaksiyalarda massa ózgerisi aqırındada kishi boladı jáne onı tárezi járdeminde paykash kiyin.
Quramdıń turaqlılıq konuni. A. Lavuaz'ye 1781 jılda SO2 gazın 10 qıylı usıl menen payda kildi hám gaz quramındaǵı S hám O ogirliklari arasındaǵı koefficient 3:4 ekenligin anikladi. Sonnan keyin xar kanday kimeviy taza birikpeni quraytuǵın elementlerdiń ogirliklari ózgermes koefficientte boladı, degen juwmaq chikarildi. Bul juwmaq quramdıń turaqlılıq konuni bolıp tabıladı. Lekin 1803 jılda fransuz alımı Bertole kaytar reaksiyalarǵa tiyisli tadkikotlar tiykarında, kimeviy reaksiya vaktida payda bolatuǵın birikpelerdiń mikdoriy quramı reaksiyalar ushın alınǵan dáslepki elementlardıń ogirlik koefficientlerge boglik boladı, degen juwmaq chikardi.
J. L. Prust (1753-1826 ) Bertolening yukoridagi juwmaǵına karshi chikdi. Ol ximiyalıq taza elementlardı puqta analiz kildi, taza birikpelerdiń mikdoriy quramı birdey bulishini uzınıń júdá kup analizlari menen tastıyıqladı. Prust menen Bertole arasındaǵı tartıs jeti jıl dawam etdi. Bul gúres eki filosofiyalıq okim gúresi buldi. Prustning filosofiyası uzluklilik Principi, Bertolening filosofiyası úzliksizlik Principi atı menen yuritildi. Kupchilik ilimpazlar Prustning Principin yekladilar. Nátiyjede Prust golib chikdi hám 1809 jılda kimening tiykarǵı konunlaridan biri, quramdıń turaqlılıq konunini tómendegishe tariypladi: Xar kanday kimeviy taza birikpe, olinish usılınan kat'i názer, ózgermes mikdoriy quramǵa iye.
Bertoleniń ózgeriwshen quramlı birikpeler bar ekenligi xakidagi táliymatın XX ásirdiń baslarında akademikalıq N. S. Kurnakov rawajlantirdi. Ol kotishma hám eritpelerde xakikatdan xam ózgeruvchan quramlı birikpeler bulishini tastıyıq kildi hám olardı bertolidlar dep atadi. Ózgermes quramlı birikpelerdi bolsa Daltonidlar dep atadi.