Audit va iqtisodiy tahlil

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI   BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT FAKULTETI   “AUDIT VA IQTISODIY TAHLIL” KAFEDRASI   IBODULLAYEV SAIDAXROR AZAMAT O‘G‘LI     “PUL MABLAG‘LARI HARAKATINI TAHLILI VA UNI OPTIMALLASHTIRISH YO‘LLARI”   5230900 – “Buxgalteriya hisobi va audit (ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish bo‘yicha)” bakalavriat ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha bakalavr darajasini olish uchun yozilgan

BITIRUV MALAKAVIY ISHI

T A Q D I M O T I

Bitiruv malakaviy ish mavzusning dolzarbligi Iqtisodiyotni modernizatsiyalasha sharoitida amalga oshirilishi kerak bo‘lgan eng ustivor yo‘nalishlardan biri, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda mulkchilikning yangi shakllarini vujudga keltirish, mahalliy sanoat, savdo, maishiy xizmat korxonalarini, uy-joy fondlarini xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish hisobiga ko‘p ukladli iqtisodiyot negizlarini yaratish bo‘ldi.

• Bitiruv malakaviy ish mavzusning dolzarbligi Iqtisodiyotni modernizatsiyalasha sharoitida amalga oshirilishi kerak bo‘lgan eng ustivor yo‘nalishlardan biri, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda mulkchilikning yangi shakllarini vujudga keltirish, mahalliy sanoat, savdo, maishiy xizmat korxonalarini, uy-joy fondlarini xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish hisobiga ko‘p ukladli iqtisodiyot negizlarini yaratish bo‘ldi.
• Pul oqimini tahlilining uslubiy asosi va bosh vazifasi bevosita pul mablag‘larini butligi hamda ularni doimiy nazorat qilib turish qoidasi asosida qurilgan. Bugungi kunga kelib yangicha shakl va mohiyatga ega bo‘lgan sanoat xizmat ko‘rsatish korxonalarini tashkil etilishi tahlil tizimini mazmun, kuzatuv o‘rni, maqsadi va vazifalari yuzasidan ancha boyitdi. Natijada, Respublikamizda iqtisodiy tahlilni yanada takomillashtirish zarurati paydo bo‘ldi. Shu jihatdan ham har bir iqtisodiy davr o‘ziga xos farqlanuvchi jihat va o‘zgarishlarga ega. Shunday ekan tahlil tizimida ham islohotlar olib borishni tayominlagan holda, iqtisodiy jarayonlarga qayta o‘zgaruvchanlik va belgilov shakliga ega deb qarashni taqozo etadi. Shu sababli ham, Respublikamizda mustaqillik yillarida pul mablag‘larining harakatini tartibga solish, ularning nazoratini samarali tashkil etish, pul mablag‘larining yangi manbalarini izlab topish hamda ularning holatini muntazam tahlil qilib turish borasida bir talay ishlar amalga oshirishni talab etadi.

Korxonaning pul oqimi

ular harakatlanishining yo‘nalishi bo‘yicha

tushumlarning tavsiflari bo‘yicha

pul mablag‘lari kirimi

(ijobiy pul mablag‘lari oqimi),

pul mablag‘lari chiqimi

bir xil va doimiy ravishda bo‘lmagan tushumli

pul oqimi;

bir xil (teng) miqdordagi va doimiy bir muddatda tushuvchi pul oqimi.

bir xil bo‘lgan, lekin doimiy ravishda bo‘lmagan (bir xil muddatda bo‘lmagan) tushumi pul oqimi

Pul mablag‘lari oqimi yuzasidan quyidagi muhim tushunchalarni tasniflash lozim:

• Pul mablag‘lari oqimi yuzasidan quyidagi muhim tushunchalarni tasniflash lozim:
• Pul mablag‘lari – kassadagi naqd pul va talab qilib olinadigan depozitlar, shuningdek‚ bankning hisob-kitob, valyuta va boshqa schyotlaridagi mablag‘lar.
• Pul oqimlari – pul mablag‘lari hamda ular ekvivalentlarining oqimi (tushumi) va chiqimi (sarflanishi, chiqishi)dan iborat.
• Pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobot – hisobot davrida pul mablag‘i oqimlarini batafsil ko‘rsatuvchi ko‘rsatkichlar yig‘indisi.
• Operatsion faoliyat – xo‘jalik yurituvchi subyektning daromad keltiruvchi asosiy faoliyati, shuningdek‚ subyektning investitsiya va moliyaviy faoliyatiga oid bo‘lmagan o‘zga xo‘jalik faoliyati.
• Investitsiya faoliyati – pul ekvivalentlariga kiritilmagan uzoq muddatli aktivlar va boshqa investitsiya obyektlarini sotib olish va sotish.
• Moliyaviy faoliyat – xo‘jalik yurituvchi subyektning faoliyati bo‘lib, uning natijasida o‘z mablag‘i va qarz mablag‘lari miqdori va tarkibida o‘zgarishlar yuz beradi.

. Operatsion faoliyatdan asosiy pul oqimiga quyidagilar kiradi:

• . Operatsion faoliyatdan asosiy pul oqimiga quyidagilar kiradi:
• tovarlarni sotish va xizmat ko‘rsatishdan tushgan pul;
• royalti, badallar, vositachilik haqi va o‘zga yo‘llar bilan pul mablag‘lari tushumi;
• tovarlar va xizmatlar uchun ularni yetkazib beruvchilarga pul to‘lovlari;
• xodimlarga va xodimlar nomidan to‘lovlar;
• sug‘urta kompaniyasining sug‘urta polislari bo‘yicha mukofotlari, talablari, yillik va o‘zga to‘lovlari bo‘yicha pul tushumlari va to‘lovlari;
• soliqlar bo‘yicha pul to‘lovlari yoki uning o‘rnini bosuvchi to‘lovlar, agar ular investitsiya va moliya faoliyatiga taalluqli bo‘lmasa;
• savdo yoki dilerlik maqsadlarida tuzilgan bitimlar bo‘yicha pul tushumlari va to‘lovlari;
• boshqalar.

Investitsiya faoliyatidan olingan asosiy pul oqimlariga quyidagilar kiradi:

• Investitsiya faoliyatidan olingan asosiy pul oqimlariga quyidagilar kiradi:
• asosiy vositalarni, nomoddiy va o‘zga uzoq muddatli aktivlarni xarid qilishga pul to‘lovlari. Bu to‘lovlar tajriba-konstruktorlik ishlariga ajratilgan sarmoyalashtirilgan xarajatlar, shuningdek‚ xo‘jalik sudi bilan amalga oshirilgan qurilishlar bilan bog‘liq bo‘lgan to‘lovlarni o‘z ichiga oladi;
• asosiy vositalarni, nomoddiy va o‘zga uzoq muddatli aktivlarni sotishdan olingan pul tushumi;
• boshqa subyektlarning aksiyalari yoki qarz majburiyatlarini hamda qo‘shma korxonalarda ishtirok etish huquqini sotib olishga doir pul to‘lovlari, pul ekvivalentlari hisoblangan yoki dilerlik maqsadlariga yoki savdo maqsadlariga saqlab qo‘yilgan to‘lov hujjatlari bo‘yicha to‘lovlar (veksellar kabi hujjatlar bo‘yicha to‘lovlar)dan tashqari;
• boshqa subyektlarning aksiyalari va qarz majburiyatlarini hamda qo‘shma korxonalarda ishtirok etish huquqini sotishdan kelgan pul tushumlari, pul ekvivalenti hisoblangan yoki dilerlik yoki savdo maqsadlari uchun saqlanayotgan veksel kabi to‘lov hujjatlari bo‘yicha tushumlar bunga kirmaydi;
• boshqa taraflarga berilgan bo‘naklar va kreditlar (moliyaviy muassasalarga berilgan bo‘naklar va kreditlardan tashqari);
• boshqa taraflarga berilgan bo‘naklar va ssudalar qaytarilishidan pul tushumlari (moliyaviy muassasalarga berilgan bo‘naklar va kreditlardan tashqari);
• fyuchers va forvard bitimlari, opsion bitimlar va svop bitimlar bo‘yicha to‘lovlar, ular diler yoki savdo maqsadlari uchun mo‘ljallangan holatlar bundan mustasno bo‘ladi yoki to‘lovlar moliyaviy faoliyat sifatida tasnif etiladi.
• va boshqalar.

Moliyaviy faoliyatdan keladigan asosiy pul oqimlariga quyidagilar kiradi:

• Moliyaviy faoliyatdan keladigan asosiy pul oqimlariga quyidagilar kiradi:
• aksiyalar yoki o‘z mablag‘i bilan bog‘liq boshqa vositalarni chiqarishdan keladigan pul tushumlari;
• subyektlar aksiyalarining haqini to‘lash yoki sotib olish uchun ularning egalariga to‘lovlar;
• ta’minlanmagan obligatsiyalar emissiyasidan, moliya korxonalari tomonidan berilgan ssudalardan, garovga qo‘yilgan va boshqa qisqa hamda uzoq muddatli zayomlardan pul tushumlari;
• zayomlarni to‘lash;
• moliyaviy lizing bo‘yicha majburiyatlarni qisqartirish uchun ijarachilarning to‘lovlari;
• va boshqalar

Tahlil vazifalari:

Tahlil vazifalari:

- pul oqimi to‘g‘risidagi hisobotni tasniflash, pul oqimini tarkib qatorlari bo‘yicha o‘rganish;

- pul oqimi to‘g‘risidagi hisobotni tasniflash, pul oqimini tarkib qatorlari bo‘yicha o‘rganish;

- pul oqimini joriy tahlilini va istiqboldagi prognozlarini tashxislash;

- pul oqimini joriy tahlilini va istiqboldagi prognozlarini tashxislash;

- pul oqimining sof kirimi va chiqimiga baho berish orqali biznes samaradorligiga baho berish;

- pul oqimining sof kirimi va chiqimiga baho berish orqali biznes samaradorligiga baho berish;

- pul oqimining moliyaviy holat va barqarorlikka ta’sir darajasini, ular naqdligining likvidlik va to‘lovga qobillikka ta’sirini baholash;

- pul oqimining moliyaviy holat va barqarorlikka ta’sir darajasini, ular naqdligining likvidlik va to‘lovga qobillikka ta’sirini baholash;

- operatsion va moliyaviy richaglar orqali pul oqimini moliyaviy koeffitsiyentlarda baholash;

- operatsion va moliyaviy richaglar orqali pul oqimini moliyaviy koeffitsiyentlarda baholash;

- pul oqimini taktik boshqarishning aniq chora-tadbirlarini belgilab berish va ularni amalga oshirish.

- pul oqimini taktik boshqarishning aniq chora-tadbirlarini belgilab berish va ularni amalga oshirish.

Hisobot davri boshiga qoldiq

Hisobot davri boshiga qoldiq

+

Hisobot davri boshidan o’sib boruvchi jami kirim

Hisobot davri boshidan o’sib boruvchi jami kirim

=

Pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobot balans tenglamasi

Pul mablag‘larining oqimini quyidagi asosiy ko‘rsatkichlar tavsiflaydi:

• Pul mablag‘larining oqimini quyidagi asosiy ko‘rsatkichlar tavsiflaydi:
• kelib tushgan va sarflangan pul mablag‘larining tuzilmasi;
• pul mablag‘larining kelib tushishi va sarflanishi summasi;
• kelib tushgan va sarflangan pul mablag‘larining o‘zaro saldosi;

“Toshkentdonmahsulot” AJning buxgalteriya balansi ma’lumotlari asosidagi pul mabag‘lari tahlili

Ko‘rsatkichlar	Hisobot yili boshiga			Hisobot yili oxiriga			O‘zgarishi (+/-)
	Summa, ming so‘m	Balans aktividagi tutgan ulushi,%	Joriy aktivlar-dagi tutgan ulushi,%	Summa, ming so‘m	Balans aktividagi tutgan ulushi,%	Joriy aktivlar-dagi tutgan ulushi,%	Summa-dagi	Balans aktivi-dagi salmo-g‘ini	Joriy aktiv-lardagi salmo-g‘ini
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
Jami pul mablag‘lari Shu jumladan:	145594	0.65	085	163336	0.67	0.94	17742	0.02	0.09
Hisob-kitob schyotidagi pul mablag‘lari	145594	0.65	0.85	163336	0.67	0.94	17742	0.02	0.09
Balans aktivining 2-bo‘lim bo‘yicha jami	16985663	76.18	100	17327360	71.99	100	341697	-4.19	-
Balans jami	22295124	100	-	24067009	100	-	1771885	-	-

Xulosa qilib shuni takidlash mumkinkiy biz tahlil qilayotgan “Toshkentdonmaxsulot” AJ ma’lumotlaridan kurinadiki, korxonaning balansidagi jami pul mablag‘larida aktivlar salmog‘i o‘tgan hisobod davrida 0,65 tashkil qilgan holda joriy hisobod davrida bo‘ ko‘rsatkich 0,67 ko‘payganligini ko‘rishimiz mumkin. Ya’ni, joriy yilda jami pul mablag‘lari qoldig‘i balans buyicha 17742 ming so‘mga ko‘paygan .

Pul oqimlarini tahlil etishning to‘g‘ri usukining ahamiyati

Korxonaning moliyaviy oqimlarini joriy boshqarish uning joriy pul oqimlarini boshqarish demakdir.

• Korxonaning moliyaviy oqimlarini joriy boshqarish uning joriy pul oqimlarini boshqarish demakdir.
• Korxona oldida har kuni quyidagi savollar turadi:
• bugungi kechiktirib bo‘lmas xarajatlarni nima hisobidan va qanday yo‘l bilan to‘lash kerak;
• bugun hosil bo‘lgan bo‘sh pul mablag‘larini qachon, qayerga va qanday shartlar bilan yo‘naltirish kerak.

Pul mablag‘lari oqimining joriy boshqarishda qarorlar qabul qilinishiga ta’sir qiluvchi asosiy omillar qatoriga quyidagilarni kiritishimiz mumkin:

• Pul mablag‘lari oqimining joriy boshqarishda qarorlar qabul qilinishiga ta’sir qiluvchi asosiy omillar qatoriga quyidagilarni kiritishimiz mumkin:
• korxonada qaysidir faoliyat turini ustuvor deb belgilanganligi: joriy faoliyat hamisha ustuvor deb belgilanadi, investitsion va moliyaviy faoliyat esa, faqatgina joriy faoliyatni moliyalashtirish uchun yetarli darajadagina amalga oshiriladi. Shuning uchun ham - «asosiy faoliyat», ya’ni korxonaning sotuv bozoridagi o‘rnini va raqobatchilar orasidagi mavqeyini belgilab beruvchi faoliyat termini qo‘llaniladi.
• korxonada alohida moliyalashtirish rejimini talab qiluvchi strategik maqsadlar ta’minlanganligi: a) oldindan aniq bo‘lmagan vaqt momentida (masalan korxonaning doimiy talablariga ustuvor yo‘nalishi asosiy faoliyatni moliyalashtirish bo‘lganligiga qaramay korxonani qiziqtirgan mahsulot uchun texnik hujjatlar sotib olish uchun bugungi davrda pul ajratilishi zarur); b) oldindan aniq bo‘lgan vaqt davomida;
• mol yetkazib beruvchilar va xaridorlar bilan bo‘lgan o‘zaro munosabatlardagi kutilmagan o‘zgarishlar; masalan, doimiy hamkorning bankrotlikka uchrashi kabi;
• pul oqimi barqaror emasligi farqi.

Pul oqimi birinchi sikli sxemasi klassik siklning mazmunini ifodalaydi va uning ko‘rsatkichlari aylanma aktivlar alohida qismlarini mukammallashtirish (me’yorlashtirish) jarayonida hisoblangan:

• Pul oqimi birinchi sikli sxemasi klassik siklning mazmunini ifodalaydi va uning ko‘rsatkichlari aylanma aktivlar alohida qismlarini mukammallashtirish (me’yorlashtirish) jarayonida hisoblangan:
• ishlab chiqarish zaxiralari me’yori - 30 kun;
• tayyor mahsulotning ombordagi me’yori – 30 kun;
• muddati o‘tmagan debitorlik qarzi me’yori – 90 kun;
• pul mablag‘lari qoldig‘i me’yori 10 kunlik tushum miqdorida;
• qisqa muddatli kreditorlik qarzining o‘rtacha davomiyligi - 90 kun.

Shunday qilib, pul oqimini boshqarish pul oqimi siklini minimallashtirishga va mos ravishda aylanma mablag‘larga jalb qilingan kapital miqdorini minimallashtirishga yo‘naltirilgan.

• Shunday qilib, pul oqimini boshqarish pul oqimi siklini minimallashtirishga va mos ravishda aylanma mablag‘larga jalb qilingan kapital miqdorini minimallashtirishga yo‘naltirilgan.
• Ushbu boshqarishning algoritmi quyidagi bosqichlardan iborat bo‘ladi:
• Tashkil topgan pul oqimi sikli sxemasini qurish.
• Pul oqimi siklining har bir tashkil etuvchilarini tahlil etish.
• Siklining har bir tashkil etuvchilarini optimallashtirish mexanizm- larini ishlab chiqish.
• Pul oqimlari siklini qayta tashkil etish.
• Pul oqimlari siklining har bir tashkil etuvchilarini va umuman siklning o‘zini optimal ko‘rsatkichlarini ta’minlash va ushbu darajada ushlab turilishini nazorat qilib borish.

XULOSA VA TAKLIFLAR

Pul mablag‘lari hisob-kitobi moliyaviy tahlilning eng muhim qurolidir. Pul mablag‘lari hisob-kitobi, birinchidan, kreditorlarga xo‘jalik yurituvchi sub’ektning kreditga bo‘lgan tig‘iz talabini baholash uchun va operatsion tsikl davomida qisqa muddatli ssudalarni qoplash uchun yetarli darajadagi pul mablag‘larini ishlab topishga qodirligini aniqlash imkoniyatini beradi. Ikkinchidan, kompaniyaning uzoq muddatli yoki qisqa muddatli kreditlarga ehtiyoji mavjudligini aniqlashga yordam beradi. Uchinchidan, qarzdorlarning mavso‘miy tijorat tsikli davomidagi moliyaviy ehtiyojlarini aniqlash majburiyatlar qoplanishini imkoniyatlarini ko‘rsatib beradi.

• Pul mablag‘lari harakatini yo‘lga qo‘yishda, albatta, tahlilning roli kattadir. Buni bevosita mavjud pul mablag‘lari harakati va oqimini baxolashda xam ko‘rmsh mumkmn. Pul mablag‘lari oqimini ilmiy va iqtisodiy jixatdan asoslashda xam tahlil muhim rol tutadi. Shuningdek, korxonalarning iktisodiy faolligi va uning mustaqilligi, moliyaviy barqarorlik darajalarini o‘rganish pul oqimlarini to‘g‘ri belgilashda zarur hisoblanadi.

Bizning fikrimizcha korxonaning pul oqimini tahlil tashkil etishda quyidagilarni taklif etamiz:

• -tahlil davomida korxonaning joriy investitsiya va moliyaviy faoliyatlari bo‘yicha pul mablag‘larining sof kirimini va chiqimini aniqlash;
• -pul mablag‘lari kirimi bo‘yicha manbalarini, chiqimi bo‘yicha harakatlarining tarkibini chuqur o‘rganish;
• -pul mablag‘lari miqdorini, optimal variantini aniqlash va xokazolar.
• mahsulot (tovar, ish va xizmat)larni sotishdan kelib tushgan pul mablag‘lari;
• material, tovar, ish va xizmatlar uchun mol yetkazib beruvchilarga to‘langan pul mablag‘lari;
• xodimlarga va ular nomidan to‘langan pul mablag‘lari;
• daromad (foyda) dan to‘langan soliq;
• boshqa to‘langan soliqlar;
• xo‘jalik jarayonlaridan bo‘lgan boshqa pulli to‘lovlari va tushumlari.