Bekiston respublikasi transport vazirligi toshkent davlat transport universiteti favqulodda vaziyatlarda xavfsizlik fanidan

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI TRANSPORT VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT TRANSPORT UNIVERSITETI


FAVQULODDA VAZIYATLARDA XAVFSIZLIK FANIDAN


KURS ISHI

Mavzu: Favqulodda vaziyatlarda aholining fuqaro muhofazasi bo‘yicha salohiyatini oshirish chora-tadbirlari.

Bajardi: Botirboyev Zokirjon
Qabul qildi:

Toshkent – 2024

MUNDARIJA
1-BOB.Favqulodda vaziyat sharoitida axolini himoyalash chora tadbirlari.
1.1. Xavfsizlikni ta’minlash tamoyillari.......................................................
1.2. FV larni va ularning oqibatlarini oldindan aytish
va baholash...................................................................................................
1.3. FV da FM ni ta’minlash bo'yicha tadbirlarni rejalashtirish...................


2-BOB.Fuqaro muxofazasi boyicha davlat tashkiloti raxbarlarini oqitish.


3.1. Xavfsizlikni ta’minlash tamoyillari
Aholini favqulodda vaziyat sharoitida himoyalash, shu hodisaning noxush oqibatiga yo‘l qo‘ymaslik yoki uni maksimal darajada pasaytirish bo'yicha qo'llanniladigan choralar majmuaviy tadbirlardir. Aholini himoyalashning
samaraldorligiga mavjud barcha vosita va usullar to‘la ishlatilganda va xavfsizlikni ta’minlash tamoyillari to‘laligicha anglab yetilgan taqdirdagina erishish mumkin.
Xavfsizlikni ta’minlash tamoyillari qo‘llanishiga ko‘ra uch guruhga bo‘linadi:
1. Oldindan tayyorgarlik ko'rmoq (shaxsiy va jamoaviy), himoya vositalarini to‘plash, ulami tayyor holda saqlash hamda aholini xavfli hududdan evakuatsiya qilish bo'yicha tadbirlarni tayyorlash va amalga oshirish.
2. Differensiyallashgan yo'nalish tadbirlari hajmi va xarakteri xavfli va zaharli omillar manbaining turi va mahalliy sharoitlarga bog'liq.
3. Tadbirlar majmuasi FV oqibatlaridan himoyalanish usullari va vositalaridan samarali foydalanish, zamonaviy texno-ijtimoiy muhitda hayotiy faoliyat xavfsizligini ta’minlash
bo'yicha tadbirlar bilan birga olib borishni taqozo etadi.
FV larda aholini himoya qilishning asosiy usullari, aholini
evakuatsiya qilish, himoya inshootlariga joylashtirish,
shaxsiy himoya hamda tibbiy profilaktik vositalarini
qo'llashdan iboratdir.
Siyosiy-harbiy nizolar ayniqsa, zamonaviy qurolyarog'lar
bilan hal qilingan taqdirda qirg'indan saqlab qolish
uchun eng samarali usullardan biri aholini himoya
inshootlariga joylashtirishdir. Ayniqsa radioaktiv va
kimyoviy moddalardan saqlanishda bu choraning samarasi
yuqoridir.
Himoya inshootlari - bular fizik, ximik va biologik xavfli
va zararli omillardan himoyalash maqsadida maxsus
qurilgan injenerlik inshootlaridir. Bu inshootlar himoyalash
xossalari bo'yicha pana joy va radiatsiyaga qarshi
yashirinish uchun yopiq pana joylarga bo'linadi. Bular
qurilish me’yorlari va qoidalari SNiP 2.01.51-90 bo'yicha
loyihalanadi.
Shaxsiy himoya vositalari - odam organizmining ichki
a’zolariga, terisiga va kiyimiga radioaktiv, zaharlovchi va
bakterial vositalarning ta’siridan saqlaydi.
Shaxsiy himoya tibbiy vositalari FV larda jabrlangan
aholiga tibbiy yordam ko'rsatish va profilaktik tadbirlar
uchun mo'ljallanadi. Ular yordamida odam hayotini saqlab
qolish, ko'riladigan zararni kamaytirish yoki oldini olish,
ayrim xavfli yoki zararli (nurlanishlar, zaharli moddalar,
bakteriyalar) omillarning kishi organizmiga ta ’siriga
chidamligini oshiradi. Ularga radioprotektorlar (masalan,
sistamin-ionli nurlar ta’sirini kamaytirish), antidot (zaharli
moddalarning ta’sirini pasaytiradi), bakteriyalarga qarshi
vositalar (antibiotiklar, anterferonlar, vaksinalar,
anataksinlar va sh.o'.), hamda qisman sanitarik ishlov
beruvchi vositalar (yaralarni bog'lovchi shaxsiy paketlar,
kimyoviy jarohatlar uchun shaxsiy paketlar) kiradi.
FV larda aholini hayotiy faoliyat xavfsizligini ta ’-
minlashda qator tadbirlami awaldan ко'rib qo'yish muhim
rol o'ynaydi, xususan: aholini FV larga o'qitish, FV haqida
vaqtida xabar berish, kimyoviy va bakterial razvedka
ishlarini yo'lga qo'yish va amalga oshirish, hamda
dozimetrik va laboratoriya nazoratlarini tashkil qilish,
yong‘inga qarshi, epidemiyaga qarshi va sanitariyagigiyenik
tadbirlarni o‘tkazish, qutqaruv va boshqa zudlik
bilan bajariladigan ishlar uchun moddiy boyliklar zaxirasini
to‘plash (va sh.o\).
Favqulodda vaziyatlarda hayotiy faoliyat xavfsizligini
ta ’minlash — odam faoliyatining barcha jabhalarida
sog‘lig‘ini va hayotini saqlashga qaratilgan tashkiliy, injenertexnik
tadbirlar va vositalar majmuasidir.
Hayotiy faoliyat xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan
asosiy yo‘nalishlar quyidagilardan iborat:
- FV larni va ularning oqibatlarini oldindan aytish;
- FV paydo bo‘lishi ehtimolini yo‘qotish yoki kamaytirish
tadbirlarini rejalashtirish, hamda ular oqibatlari ko‘lamini
kamaytirish;
- FV larda xalq xo‘jaligi obyektlari ishining muntazamligini,
uzluksizligini ta’minlash;
- FV holatlariga aholini o‘qitish;
- FV oqibatlarini tugatish.
Ushbu yo‘nalishlarning qisqacha mazmunlari quyidagichadir:
FV ni va ularning oqibatlarini oldindan aytish va
baholash.
Bu - tabiiy ofatlar, avariyalar va falokatlar tufayli
yuzaga kelgan vaziyatni taxminiy aniqlash va baholash
usulidir.
Boshqa tabiiy fanlardan farqli ravishda FM da prognoz
qilish, olingan kattaliklar sharoitni o ‘zgartirish uchun
foydalanish darajasi bilan belgilanadi. Buning murakkabligi
shundaki, noto‘liq va ishonchli bo‘lmagan axborotlar
asosida FV ning oqibatlarini yo‘qotish bo‘yicha ishlaming
hajmi va xarakterini taxminiy belgilash talab qilinadi.
Hozirgi vaqtda seysmik rayonlar, tuproq siljishi mumkin
bo‘lgan sei oqimlari yo‘nalishlari, to‘g‘onlar buzilganda,
suv toshqini b o ‘lganda, odamlarga va hududga zarar
keltirishi mumkin bo‘lgan hududlar chegaralari aniqlangan.
FM bo‘yicha prognoz qilish masalalariga FV laming
sodir bo'lish vaqtini taxminiy aniqlash ham kiradi. Bu
prognoz bo'yicha aholining xavfsizligini ta’minlash bo'yicha
operativ choralar ko'riladi. Hozirgi vaqtda ko'pgina olim
va mutaxasislarning fikri FV laming boshlanishi va
rivojlanishini oldindan aytib berishga qaratilgan. Ayrim
tabiiy ofatlarni oldindan aytib berish bo'yicha real
imkoniyatlar paydo bo'ldi. Bunda quyosh faoliyati statistik
ma’lumotlari, Yerning sun’iy yo'ldoshlaridan olingan
ma’lumotlar, meteorologik, seysmologik, vulqonshunoslik,
boshqa stansiyalardan olingan ma’lumotlarga asoslaniladi.
Yer qimirlashini seysmik rayonlarda suv tarkibini muntazam
ravishda kimyoviy analiz qilish, tuproqning elektr va magnit
tavsiyanomalarini o'rganish, quduqlardagi suv sathining
o'zgarishini, hayvonlarni, sudralib yuruvchilarni, baliq va
qushlarni kuzatish orqali sezish mumkin. O'rmon, torf va
boshqa landshaftlardagi yirik yong'inlarni, harorat va
geografik iqlim, statistik ma’lumotlar va boshqa sharoitlami
hisobga oluvchi majmuaviy ko'rsatkichlar orqali prognoz
qilinadi. Yong'inning yashirin manbalarini (torf va yer osti
gazlari) aniqlash infraqizil apparat orqali samolyotdan va
sun’iy yo'ldoshlardan turib rasmga olinadi.
FV ning paydo bo'lishini oldindan aytib berish matematik
usullar yordamida ham bajariladi.
Sharoitni oldindan aytib berish uchun, haqiqiy xavfli
obyektlar joylashgan hududlar, moddalar va energiya
zaxiralari, aholining soni va zichligi, inshootlarning jihati,
himoyalovchi inshootlarning turi va soni, ularga qancha
odam sig'ishi va boshqa ma’lumotlar asos qilib olinadi.
Sharoitni oldindan aytib berishda FV ning turiga qarab
falokat hududi toshqin, yong'in va zaharlanish (bakteorologik,
kimyoviy va nurlanish) chegarasi, aholi va xalq
xo‘jaligida ko‘rilgan zararlar aniqlanadi. Sharoitni prognoz
qilish kattaliklari umumlashtiriladi, tahlil qilinadi va qaror
qabul qilinadi, ya’ni qaror qabul qilish uchun xulosa
chiqariladi.
Shu o‘urinda savol tug‘iladi. Bugun tuzilgan nomukammal
va yetarli ishonchga ega bo‘lmagan prognoz
manbalarini qanday tadbiq qilish mumkin? Ma’lumki, FV
larda FM ni ta’minlash nomukammal va to‘la ishonchga
ega bo‘lmagan axborot asosida qaror qabul qilish lozim
bo'lgan birgina soha emas.
Ko‘rilayotgan muammoni ushbu sharoitda hal qilishda
FV larda odamlarning xavfsizligini ta ’minlash bo‘yicha
xavfning oldini olish va paydo bo‘lish ehtimolini kamaytirish,
hamda uning oqibatlari hajmini kamaytirish masalalarini
qamrab oladigan keng qamrovli yondoshuv kerak.
Ushbu metodologik asosda o ‘zimizning va xorijiy
amaliyot tajribasini hisobga olgan holda, samaradorlikni
tobora ortib borishini asoslaydigan tadbirlar majmuasini
oldindan tayyorlash, boshqacha qilib aytganda, zamonaviy
texno-ijtimoiy muhitda odamlarning FM ni ta’minlashning
ko‘p tabaqali tizimini joriy qilish kerak.
3.2. FV larni va ularning oqibatlarini oldindan
aytish va baholash
FV lar oqibatida ko‘riladigan zararlarning oldini olish
tadbirlarini quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin:
Doimiy o‘tkaziladigan tadbirlar. Ular uzoq muddatli
prognoz asosida tuziladi: SNiP talablarini hisobga olgan
holda, qurilish-montaj ishlarini olib borish, aholini xavfxatar
haqida xabardor qilishning ishonchli tizimini yaratish.
Aholini shaxsiy himoya vositalari bilan ta ’minlash va
himoya inshootlarining yetarli zaxirasini tuzish, nurlanish,
ximik va bakteriologik kuzatuv ishlarini tashkil etish, aholini
FV chog‘ida o‘zini qanday tutish va faoliyati xususida
umumiy o‘quvlarni tashkil etish, epidemiyaga qarshi va
sanitariya-gigiyena tadbirlarini o‘tkazish, AES ni kimyoviy,
sellyuloza-qog‘oz va boshqa xavfli obyektlarni iqtisodiy
tang joylarda qurilishdan voz kechish, odam sog‘ligi va
hayoti uchun xavfli bo‘lgan obyektlarni boshqa mahsulot
chiqarishga o‘tkazish, FV laming oqibatlarini yo‘qotish
bo'yicha rejalar tuzish (va sh.o'.).
FV vaqti aytib berilgach, ko'rilishi kerak bo'lgan himoya
tadbirlari: prognoz uchun zarur bo'lgan razvedka va
kuzatish tizimini jonlantirib yuborish. Aholiga FV haqida
xabar beruvchi sistemani tayyor holga keltirish, iqtisodiy
va jamoat hayotini maxsus qoida asosiga qayta qurish,
favqulodda holatgacha, yuqori xavfli manbalarni FV
holatida neytrallash, (AES, zaharli va portlash xavfi mavjud
korxonalari va sh.o'.), ular ishini to'xtatib qo'yish,
qo'shimcha mustahkamlash yoki demontaj qilish, avariya
qutqaruv xizmatini tayyor holatga keltirib qo'yish, aholini
qisman evakuatsiya qilish.
Ushbu tadbirlar ro'yxatidan ko'rinib turibdiki, bu zarur
tadbirlami amalga oshirish uchun ko'p yillar kerak bo'ladi,
binobarin, uzoq yillik prognoz zarur bo'ladi. Vaholanki,
boshqa, zarurati bundan kam bo'lmagan tadbirlarni tez va
qisqa muddatda bajarish mumkin. Bunday tadbirlar uchun
qisqa muddatli prognoz zarurdir. Ko'pgina himoya
tadbirlarini amalga oshirish uchun FV ning paydo bo'lish
vaqtini aniq bilish shart emas, ayrim tadbirlarni oldindan
ham bajarib qo'ysa bo'ladi.
Ushbu mulohazalar aniq himoya tadbirlari to'plamini
tanlash zaruratini belgilaydi. Bunda boshlang'ich manba
sifatida, bo'lishi mumkin bo'lgan tadbirlar katalogi, ulamig
narxlari va rejasini aytib o'tish mumkin.
Hozirgi vaqtda olimlar va mutaxasislar u yoki bu FV ni
oldindan, yuqori aniqlik bilan qayerda va qachon bo'lishi
mumkinligini, uning oqibatlarini aytib berolmaydilar.
3.3. FV da FM ni ta’minlash bo'yicha tadbirlarni
rejalashtirish.
FV da FM ni ta ’minlashda rejalashtirish a so siy
omillardan biridir. U maqsadga erishish borasida vaqt,
mablag' va ijrochilarni aniqlashtiradi. U sharoitni ilmiy
asosda prognoz qilish, har tomonlama tahlil qilish, moddiy
va ma’naviy zaxiralarni baholash va aholini FV holatida
himoya qilishning zamonaviy, nazariy va amaliy tadbirlariga
asoslanadi.
Rejalashtirishning natijasi sifatida ma’lum hujjat-reja
tuziladi. U quyidagi shartlami o'z ichiga olishi kerak: aniq
ko'rsatkichlar (ish turlari, tadbirlar), bu ishlarni bajarish
muddati, rejani bajarish uchun zarur zaxiralar (turlari, soni,
manbalari) har bir bandni bajaruvchi mutasaddi shaxslarga
topshiriqlar, reja bajarilishining borishini nazorat qilish
usullari (va sh.o'.).
Rejaning matn qismi ikki bo'limdan tashkil topgan
bo'lishi mumkin: birinchi bo'limda sharoitni baholash
natijasida qilingan xulosalar bo'lsa, ikkinchi bo'limini FV
vujudga kelganda va x a v f tug'dirganda ah o lin in in g
xavfsizligini ta’minlash bo'yicha belgilangan tadbirlar
tashkil etadi. Ularning asosiylari quyidagilardir: xabar
berish tartibi, razvedka va nazoratni tashkil qilish, qutqaruv
va boshqa kechiktirib bo'lmaydigan ishlarni o'tkazish uchun
kuch va vositalarni tayyorlash, FV oqibatlarini o g oh lantirish
va yumshatish tadbirlari, odamlami va moddiy
b o y lik lam i zudlik bilan himoyalash choralari, tibbiy
ta ’m inot, dozimetrik va kimyoviy nazorat, korxonani
avariyasiz to'xtatish tadbirlarini qo'llash tartibi, odamlami
himoya qilishni tashkil etish, aholiga ShHV tarqatish,
evakuatsiya qilish tadbirlarini tashkil etish, boshqaruvni
tashkil etish, har xil sharoitlarda qutqaruv va boshqa
kechiktirib b o ‘lmaydigan ishlarni olib borish tartibi va
navbati, yuqori tashkilotlarga, FV komissiyasiga axborot
berish tartibi.
Rejaga turli ma’lumotnoma va tushuntiruvchi manbalar
(chizma, matn) ilova qilib qo‘yilishi mumkin.
Reja aniq, mazmunan to ‘liq, qisqa, iqtisodiy jihatdan
maqsadga muvofiq va obyektning haqiqiy imkoniyatlarini
hisobga olgan b o ‘lishi kerak. Rejaning hayotiyligi kelib
chiqishi b o ‘yicha tabiiy va texnogen FV larda FM
ta ’minlash b o ‘yicha ishlarni tashkil qilishda muntazam
mashq va o ‘quvlar jarayonida sinab boriladi.