Benzol kopchilik organik birikmalar uchun erituvchi sifatida ishlatiladi

Benzol — uchuvchan, rangsiz, o'ziga xos xidli sukpushk. Agar benzol bug’i bilan uzoq vakt nafas olinsa, sulak oqish, bosh aylanish sodir buladi. Benzolning qotish temperaturasi +5,4°, qaynash temperaturasi 80,1°.

Benzol tabiiy sharoitda neftlarda uchraydi, sanoatda esa u, asosan, toshkumirni quruts qaydab va neftlarni aromatlab olinadi.

Benzol kopchilik organik birikmalar uchun erituvchi sifatida ishlatiladi.

U spirt, efir, keton va sirka kislota bilan qar qanday nisbatda aralashadi, suvda juda kam eriydi, uz navbatida suvni xam juda kam eritadi, mineral kislotalarning tuzlari, uyuvchi ishtsorlar va umuman geteropolyar birikmalar benzolda deyarli erimaydi.

Benzol kimyo sanoatida keng kulamda ishlatiladi (benzolning sanoatda ishlatilishi sxemasiga qarang).

Aromatik uglevodorodlarning umumiy formulasini S₆N₂n-₆ (bundan ≥ 6) deb yozish mumkin. Benzol aromatik uglevodorodlarning eng oddiy vakilidir. Benzolning birinchi gomologi metilbenzol, yahni toluol S₇N₈. Botsopa bahzi oksilalar kabi toluolning xam izomeriy} Benzolning ikkinchi gomologi — S8Nyu ning turtta izomeri bor. Etilbenzol — S₆N₅—C₂Hs va orta-, meta- xamda para- ksilollar

S₆N₄(SN₃)2. Umuman benzolning goluoldan botsopa barcha gomologlarining izomerlari bor:

Empirik nomlardan (toluol, ksilol) tashkari aromatik uglevodorodlarning istematik nomenklaturasi xam bor. Sistematik nomenklatura buyicha atashda birikmalardagi urinbosarlaryaing turgan urni nomerlanib, bunda kichik zanjir oldin kursatiladi. Masalan, tsimol sistematik nomenklatura buyicha 1- metil-4-izopropilbenzol deb ataladi:

Olinish usullari. Yukorida aromatik uglevodorodlarning alifatik va gidroaromatik birikmalardan olinish usullari yozilgan edi. Endi aromatik uglevodorodlarni aromatik birikmalardan olish usullarini kurib chikamiz.

{Kislotalarni dekarb oksillash. Benzoy kislota ishkor ishtiookida sizdirib dekarboksillansa benzol xosil buladi:

Fizikaviy xossalari. Aromatik uglevodorodlar odatda, sukop va bahzan qattix xolla buladi. Ular uziga xos utkir xidli moddalardir. Bahzi aromatik uglevodorodlarning fizikaviy xossalari 20- jadvalda keltirilgan.

Izomer birikmalarning opashash temperaturasi bir-biridan kam farx xilaDi- Bir necha kichik radikallari bor izomer birgina katta radikali mavjud bulgan izomerga qaRaganDa encha yukori temperaturada xaynaydi. Radikallar bir-biriga kancha yaxin joylashgan bulsa, ayni izomer koporirox temperaturada xzynaydi. SHuning uchun xam orta-izomer para-izomerga qaraganDa yuqoriroq temperaturada qaynaydi. Urinbosari normal tuzilishga ega bulgan aromatik uglevodorod urinbosari izotuzilishga ega bulganidan yuxorirok temperaturada xaynaydi. Xar bir yangi metilen gruppa (—SN2—) moddaning qaynash temperaturasini taxminan 30° ga oshiradi.

Simmetrik tuzilishdagi izomerlarning suyuklanish temperaturasi yuxorirox buladi. para-izomer orto- va meta-izomerlarga qaRaganda yukorirox temperaturada suyuxlanadi.

Aromatik uglevodorodlarning zichligi va nur sindirish kursa, kichi alifatik va alitsiklik uglevodorodlarnikidan ancha yuxori buladi.

Aromatik uglevodorodlar suvda deyarli erimaydi, ularning buglarn bilan uzox vaxt nafas olish soglikxa zarardir.