Berdaq nomidagi qduning Geografiya va tabiiy resurslar fakulteti geografiya yo’nalishi 4-b kurs talabalari Madiyarova Asiya va Anapiayayeva Umidalarning O’rta Osiyo tabiiy geografiyasi fanidan amaliy ishi

Berdaq nomidagi QDUning Geografiya va tabiiy resurslar fakulteti geografiya yo’nalishi 4-b kurs talabalari Madiyarova Asiya va Anapiayayeva Umidalarning O’rta Osiyo tabiiy geografiyasi fanidan amaliy ishi

Mavzu: O’rta Osiyo davlatlarining tashqi iqtisodiy aloqalari

O’rta Osiyo g’arbda Kaspiy dengizidan sharqda Xitoy va Mo’g’ulistonga, janubda Afg’oniston va Erondan shimolda Rossiyagacha choʻzilgan mintaqadir. Bu hudud Qozog”iston, Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston va O’zbekistondan iborat. Bu xalqlarning barchasi SSSR parchalanganidan keyin 1991 yilda mustaqillikka erishdi.

Markaziy Osiyo Yevropa Ittifoqi uchun geostrategik ahamiyatga ega. Mintaqa Xitoy, Afgʻoniston va Yaqin Sharqqa bogʻlovchi koʻprikdir. Bu Yevropa Ittifoqi uchun muhim energiya importining manbai hisoblanadi. Markaziy Osiyo mamlakatlari baʼzi umumiy xususiyatlarni birlashtiradi: ular dengizga chiqish imkoni yoʻq, eksporti xom ashyoga yoʻnaltirilgan va ularning barchasi qoʻshni davlatlar, yaʼni Rossiya yoki Xitoyning jiddiy taʼsiriga duchor boʻlmoqda. Shunga qaramay, ular Yevropa Ittifoqi bilan boylik va savdo hajmi jihatidan bir-biridan sezilarli darajada farq qiladi. Oxirgi yillarda maʼlum iqtisodiy oʻsishga qaramay, Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy diversifikatsiyaning past darajasi va nisbatan kam sonli savdo hamkorlariga yuqori darajada bogʻliqligi bilan ajralib turadi.
Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyo bilan savdosi o‘sdi va Yevropa Ittifoqi hozirda mintaqaning asosiy savdo sherigi bo‘lib, uning umumiy tashqi savdosining qariyb uchdan bir qismini tashkil etadi. Shunga qaramay, Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyo bilan umumiy savdo aylanmasi pastligicha qolmoqda.
Yevropa Ittifoqi mintaqaning asosiy savdo hamkori boʻlib, 2021-yilda Markaziy Osiyo davlatlarining umumiy tashqi savdosining 23,6 foizini tashkil etadi. 2022-yil uchun dastlabki maʼlumotlarga koʻra, Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyodan tovarlar importi (2022-yilda 67 foizga) va eksport hajmi oʻsishda davom etmoqda. Yevropa Ittifoqidan Markaziy Osiyoga ham o'sdi (77 foizga).
Yevropa Ittifoqi, shuningdek, Markaziy Osiyodagi eng yirik xorijiy investor boʻlib, mintaqaga toʻplangan sarmoyalarning 40% dan ortigʻi blokdan toʻgʻri keladi.
Qozog‘istonda yanvar oyida ro‘y bergan tartibsizliklardan so‘ng Markaziy Osiyoning beshta respublikasi prezidentlari xitoylik hamkasbi Si Tszinpin bilan onlayn sammit o‘tkazdi. Ishtirokchilar iqtisodiy hamkorlik va Markaziy Osiyo davlatlarining mustaqillik davridagi ikki tomonlama munosabatlardagi yutuqlarni faol muhokama qildilar. Markaziy Osiyo prezidentlari Afg‘onistondagi vaziyat, Xitoyga ko‘proq tabiiy gaz yetkazib berish, Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston temir yo‘li qurilishi va Qozog‘istondagi tartibsizliklardan xavotirda. Xitoy rahbari, o'z navbatida, Markaziy Osiyo ishlab chiqaruvchilari uchun ichki bozorni ochishga va'da berdi. Si Tszinpin 2030 yilga borib mintaqa bilan oʻzaro tovar ayirboshlash hajmini 70 milliard dollarga yetkazishni maqsad qilib qoʻygan va soʻnggi 20 yilda bu koʻrsatkich 25 barobarga oshganini, 2020 yilda 1,5 milliard dollardan 38.6 milliard dollarga yetganini taʼkidladi. Xitoyning mintaqaga kiritgan sarmoyasi 40 dollarni tashkil etdi. 2020-yil oxirida Xitoyning Markaziy Osiyoda faoliyat yuritayotgan bir qator firmalari 7,700 ni tashkil etgan bo‘lsa, 2021-yil oxirida Xitoyning Markaziy Osiyo mamlakatlariga 500 million dollar grant va 50 million doza ko‘proq xitoylik firmalar ajratadi.
O’rta Osiyo davlatlari va Xitoy aloqalari
Qozog‘iston prezidenti Qosim-Jomart To‘qayev 2021-yilning 11 oyi davomida Qozog‘iston va Xitoy o‘rtasidagi o‘zaro tovar ayirboshlash hajmi 17 milliard dollarga ko‘payib, yangi rekordlarga erishganini ta’kidladi. Uning qo‘shimcha qilishicha, Xitoyning Markaziy Osiyo davlatlariga kiritgan 40 milliard dollar sarmoyasining yarmi Qozog‘istonga to‘g‘ri keladi. Prezident savdo tuzilmasini diversifikatsiya qilish, to‘siqlarni olib tashlash, bojxona ishlarini tartibga solish, innovatsion yechimlarni joriy etishni taklif qildi. Uning tushuntirishicha, Qozog‘iston Xitoyga 135 ta pozitsiya, jumladan, organik qishloq xo‘jaligi mahsulotlari va oziq-ovqat mahsulotlari eksportini bir milliard dollardan ko‘proqqa oshirishga muvaffaq bo‘ldi. Davlat rahbari Qozogʻiston 2025-yilgacha tranzit va transport yoʻnalishlarini diversifikatsiya qilish va integratsiyalashgan logistika yechimlarini joriy etish uchun 20 milliard dollar sarmoya kiritishni rejalashtirganini taʼkidladi.
2022 yilga kelib, Xitoy va Markaziy Osiyo davlatlari oʻrtasidagi savdo hajmi 1990-yillar boshidan buyon 100 barobardan ortiq oʻsdi. 2022-yil oxirida Xitoy mintaqa mamlakatlari bilan tovar ayirboshlash hajmini 70,2 milliard dollarga yetkazdi. Xitoy Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiyotiga toʻgʻridan-toʻgʻri sarmoya kiritishning asosiy manbalaridan biri boʻlib, oʻtgan yil oxiriga kelib uning hajmi qariyb 15 milliard dollarni tashkil qildi.
Hindiston Qozog‘iston bilan eng yirik savdo aylanmasi bo‘lib, uning aylanmasi 2018-19-yillarda 851,91 million dollarni tashkil qildi.
Bu Hindiston umumiy savdosining atigi 0,10 foizini tashkil qiladi.
O‘zbekiston bilan tovar ayirboshlash hajmi bo‘yicha ikkinchi o‘rinni egallab turibdi, bu 328,14 million dollar. Bu Hindiston umumiy savdosining atigi 0,04 foizini tashkil etdi.
Hindiston va O‘zbekiston o‘rtasida bir qancha savdo shartnomalari imzolangan. Hindiston O‘zbekistonga eng ko‘p imtiyozli davlat (MFN) maqomini taqdim etgan 45 davlat qatoriga kiradi.
Hindiston importi asosan qimmatbaho va yarim qimmatbaho toshlar, kimyoviy moddalar, temir va po'lat, mashinasozlik, mineral moylar, mis buyumlar, plastmassa buyumlar, jun va terini o'z ichiga oladi. Eksportga qahva, choy, ziravorlar, kiyim-kechak va kiyim-kechak, farmatsevtika mahsulotlari, elektr va mexanik uskunalar kiradi.
O’rta Osiyo va Hindiston aloqalari

E’tiboringiz uchun rahmat!