Bilogik qayta aloqa tushunchasi va biologik qayta aloqa turlari Idrok va uning nerv-fiziologik mehanizmlari Sensorli tizimlarning umumiy xususiyatlari

Mavzu:
Biologik qayta aloqa,
sensor jarayonlar psixofiziologiyasi
Reja:

• Bilogik qayta aloqa tushunchasi va biologik qayta aloqa turlari
• Idrok va uning nerv-fiziologik mehanizmlari
• Sensorli tizimlarning umumiy xususiyatlari

Nazariy va eksperimental tadqiqotlar xulq-atvor va fiziologik funktsiyalarni o'z-o'zini boshqarish jarayoni sifatida biologik qayta aloqa (BOC). Maxsus asboblar yordamida insonning funktsional holati yoki uning faoliyati natijalari to'g'risidagi ma'lumotlar qayd etiladi, idrok uchunmavjud bo'lgan shaklga aylanadi va qaytarib yuboriladi. "Qaytgan" ma'lumotni tahlil qilib, shaxs o'z xattiharakatlarida keyingi qadamlar haqida qaror qabul qiladi, bu tananing holatini boshqarish yoki ishlab chiqarish vazifasini bajaradimi? Boshqacha qilib aytganda, maxsus asbob-uskunalar yordamida sun'iy qayta aloqa tizimi yaratiladi, uning yordamida inson tanasining ko'plab funktsiyalarini ongli ravishda tartibga solishi mumkin, bu elementar psixofizik reaktsiyalarning tezligini juda murakkab faoliyatga o'zgartirishdan iborat. Psixofizyologiyada qayta aloqa turlari Elektromiyografik qayta aloqa. Ushbu turdagi aloqa mushak zo'riqishida yuzaga keladigan elektr impulslarini ushlab turuvchi va kuchaytiradigan miyograf — asbobdan foydalanishga asoslangan. Myograf mushaklarning faolligi darajasini qayd etadi va uni mushaklarning kuchlanishiga mutanosib ravishda inson in'ikosi uchun mavjud signallarga aylantiradi. Qurilmaning turiga qarab, odam bilan aloqa yorug'lik yoki ovozli signallar yordamida amalga oshiriladi. Birinchi tadkikotlarda, masalan, xonaning yoritilishi o'zgargan: odamlarning mushaklari qanchalik ko'p bo'lsa, chiroqlar yorqinroq va aksincha. Mushaklarning kuchlanishini kamaytirish maqsadida, o'z harakatlarining natijalarini baholashda odam yorug'likdagi o'zgarishlarga e'tibor qaratdi. Shunday qilib, u buhissiy ogohlantirishlarni uchun mushaklarning kuchlanish darajasini o'zgartirish uchun zarur bo'lgan ma'lumot sifatida qabul qildi. Harorat bilan aloqa. Harorat aloqasidan foydalanish terining periferik harorati qon tomirlarining torayishi yoki kengayishi darajasini aks ettirishiga asoslanadi. Periferik qon tomirlari kengayganida, ular orqali qon oqimi oshadi va teri issiqroq bo'ladi. Oyoqlarda haroratni o'lchashorqali qon tomirlarining torayish darajasini aniqlash mumkin.
Idrokning nerv-fiziologik asoslari. Psixologiya nazariyalariga ko`ra appertseptsiya xodisasi barqaror va vaqtincha deb yurituvchi ikki ko`rinishga ajratiladi. Barqaror appertseptsiya hodisasi shaxsning dunyoqarashi, ideali, pozitsiyasi, motivatsiyasi, qiziqishi, bilim saviyasi, madaniy darajasi, xulq-atvori, ma’naviyati va kasbiy tayyorgarligiga bog`liq bo`lib, u o`ta murakab tuzilishga egadir. Muvaqqat appertseptsiya turi esa shaxsning faqat idrok qilish jarayonidagi emotsional holatiga, ya’ni uning kayfiyati, ruhlanishi, shijoati, stress, affektiv ko`rinishdagi xis-tuyg`ularida, ularning sur’ati, davomiyligi, tezligida o`z ifodasini topadi. Psixologiya fanida idrok muayyan shakllarga ajratilib tadkiq qilinadi, vaqt, harakat, fazo yordami bilan atrof-muhitning, biosferaning, ijtimoiy turmushning mohiyati yuzasidan axborotlar, ma’lumotlar, xususiyatlar aks ettiradi. Idrokda kuzatish va kuzatuvchanlik, idrokning xossalari. Borliqdagi narsa va hodisalarning yashash shakli, uzluksiz ravishda harakatda bo`lishi, muayyan obektiv vaqt birligida hukm surishi inson ongida bevosita inikos qilinadi. Odatda inson tomonidan vaqtni idrok qilish, asosan ruhiy hodisalar, holatlar, vaziyatlar, xususiyatlarning o`zaro o`rin almashinuvi tufayli namoyon bo`ladi va o`ziga xos tuzilishi bilan mazkur jarayonning boshqa shakllaridan farq qilib turadi. Yaqqol voqealikdagi narsa va hodisalarning tana a’zolarini qabul qilish analizatorlariga bevosita ta’sir etmasdan inson ongida turli obrazlarning yani ovozlarning eshitilishi, sharpalarniig sezilishi xayolan, fikran paydo bo`lishidan iborat idrokning psixopatologik hodisasiga gallyutsinatsiya deyiladi. Gallyutsinatsiya hodisasi muvaqqat ruhiy xastalikning alomati bo`lib, ba’zan qo`rqinch hissi mahsuli hisoblanib, bosh miya katta yarim sharlari qobig`idagi qo`zg`alish jarayonlarining nuqsonli, sust harakati natijasida, goho asab tizimining zaharlanishi, zaiflashuvi, haddan tashqari toliqishi tufayli yuzaga kelish mumkin. Bizningcha, gallyutsinatsiya hodisasi bir necha xil ko`rinishga ega bo`lishi mumkin ularning eng asosiylari quyidagilardan iboratdir: a)yo`q narsalarning ko`zga ko`rinishi; b) u yoki bu ovozlar, tovushlar, kuylar eshitilishi; v) yo`q sharpalar, hidlar sezilishi kabilar. Illyuziya hissiy a’zolarimizga bevosita ta’sir etib turgan narsa va xodisalarning noto`g`ri idrok qilishdan iborat jarayonning noyob hodisasidir. Ba’zan psixologiya fanida noto`g`ri idrok qilishga olib keluvchi qo`zg`atuvchilar konfiguratsiyasining o`zi ham illyuziya deb ataladi. Tasvirlar yorug` fonda qora fonga nisbatan qoraroq tuyuladi, ya’ni holat mahsuli deyiladi.
Hissiy tizim-bu asab tizimining bir qismi bo'lib, miya uchun tashqi ma'lumotni qabul qiladi, uni miyaga uzatadi va tahlil qiladi. Sensor tizimi qabul qiluvchi elementlardan iborat – retseptorlari, miya retseptorlari ma'lumotlarini uzatuvchi asab yo'llari va bu ma'lumotni qayta ishlash va tahlil qilish bilan shug'ullanadigan miya qismlaridir. Shunday qilib, har qanday hissiy tizimning ishlashi retseptorlarning miya uchun tashqi jismoniy yoki kimyoviy energiyaga ta'siri, uni nerv signallariga aylantirish, ularni neyron zanjirlari orqali miyaga etkazish va bu ma'lumotni tahlil qilish ta'siriga tushadi. Sensorli signallarni uzatish jarayoni (ko'pincha sensorli xabarlar deb ataladi) sensorli tizimning barcha darajalarida bir nechta transformatsiyalar va transkodlash bilan birga keladi va sensorli tasvirni aniqlash bilan yakunlanadi [Glazer, 1985]. Miyaga kiradigan hissiy ma'lumotlar oddiy va murakkab refleks harakatlarini tashkil qilish, shuningdek, aqliy faoliyatni shakllantirish uchun ishlatiladi. Hissiy ma'lumotlarning miyasiga kirish rag'batlantiruvchi mavjudligi (ogohlantiruvchi tuyg'u) haqida xabardorlik bilan birga bo'lishi mumkin. Bu har doim ham shunday emas: ko'pincha imtiyozlar ongsiz qoladi. Hissiyotni tushunish, uni so'zlar bilan ifodalash qobiliyati in'ikos deb ataladi. Neyrofizyologik mexanizmlar va hissiy axborotni qayta ishlashning yuqori bosqichlari algoritmlari haqida juda kam ishonchli ma'lumot mavjud bo'lsa-da, bu hislarning paydo bo'lishiga olib keladi. Ushbu muammolar bo'yicha mavjud bir qator adabiyotlarda sharhlar keltirilgan [Chernigov, 1960; fiziol. hissiy. tizimlar, 1971, 1972, 1975; Keidel, 1975; Somien, 1975; Tamar, 1976; Batuev, Kulikov, 1983; Gleather,1985; Dudel va boshqalar Hissiy tizimlarni tashkil etishning umumiy tamoyillari Insonning barcha hissiy tizimlari ba'zi umumiy tamoyillarga muvofiq tashkil etilgan. Ularning eng muhimi quyidagilardan iborat: ko'p qatlamli, ko'p kanalli, "sensorli kanallar" ning mavjudligi, shuningdek, tizimlarni vertikal va gorizontal ravishda farqlash.