Əsas məsələl
Download 0.94 Mb. Pdf ko'rish
|
kimya-1 az16cavab
- Bu sahifa navigatsiya:
- Kimyanın
- Kimyanın qısa inki
- Aristotelin f əlsəfi fikrindən ayrıla bilmirdilər.Aristotel
- Parasels (1493-1541) kimy əvi maddələrlə müalicə etməklə “Yatrokimya”nın əsasını qoydu. Aristotel
- A.Lavuazye və M.Lomonosov
- Pranklit
- 2.Materya v ə onun h ər ək ət forması. Materiya özü iki formadadır 1) Madd ə 2) Sah ə Madd
- 4.Kimyanın əsas stexiometrik qanunları. 1. Madd
- Ekvivalentl
- Avoqadro
1 Qeyri-üzvi kimya. ( Кimya-1) 1.Kimya elmi, predmeti və əsas məsələləri. Kimya dig ər təbiət elmləri fizika, biologiya, geologiya ilə yanaşı təbiətdə baş verən prosesl əri öyrənən bir elmdir. Təbiət müxtəlif cisimlər və hadisələrlə zəngindir. Kimya bir elm kimi materiyanın h ərəkət formalarından bəhs edir. Hərəkətin kimy əvi forması kimyəvi reaksiyalardır. Beləliklə kimya – madd ələr onların tərkibi, xassələri, çevrilmələri haqqında elmdir. Kimya dig ər elmlərlə sıx əlaqədardır.Müasir kimyanın yeni sahələri: biokimya, nüvə kimyası(kvant kimyası), fiziki kimya, fotokimya, elektrokimya, kolloid kimya v ə sair.. Kimyanın əhəmiyyəti – çox böyükdür. Bel ə ki, kimyanın inkişafı biokimyanın, anatomiyanın, fiziologiyanın, biotexnologiyanın, aqronomiyanın, baytarlı ğın və sair geni ş imkanlarını açmışdır. Kimyanın qısa inkişafı – Kimya eramızdan çox əvvəl qədim Misirdə yaranmışdır. Ruhanil ər bunu gizlin saxlamışlar. Burada metallurgiya, şüşə istehsalı, saxsı qablar, boyaqçılıq, ətriyyat, şərab istehsalı inkişaf etmişdir.Ərəblər 641 ildə Misiri, 711 ildə İspaniyanı işğal etməklə kimya kənara çıxmışdır. VIII-XII əsrlər ərəb ölkələrində kimyanın dirç əliş dövrü olmuşdur. Onlar dillərinə uyğunlaşdıraraq “əl” sözü əlavə etm əklə Əlkimya meydana çıxmışdır. Qızıl ehtiyatı az olduğundan onlar başqa metalları qızıla çevirm ək məqsədini qarşıya məqsəd qoymuşdular. Əlkimyaçılar yunan filosofu (384-322) Aristotelin f əlsəfi fikrindən ayrıla bilmirdilər.Aristotelə görə təbiətin əsasını dörd prinsip (element ) t əşkil edir: 1. Soyuq 2. İsti 3. Quraqlıq 4. Rütübət Onların iki birl əşməsindən torpaq, od, hava, su əmələ gəlir. Əlkimyaçılar “iksir” (fəlsəfi daş) axtararkən HCl, H 2 SO 4 , nitrat tur şularını, sönmü ş əhəng, fosfor və sair maddələr aşkar etmişdilər. Əlkimyanın kökündən dəyişməsi XVI əsrdə baş verdi. İsveç həkimi Parasels (1493-1541) kimy əvi maddələrlə müalicə etməklə “Yatrokimya”nın əsasını qoydu. Aristotel t əlimindən kimya XVII əsrdə xilas oldu. 1661 ild ə R.Boyl “Səkkak kimyaçı” adlı əsərində “element haqqında” fikir irəli sürdü. O, 1773 ild ə irəli sürdüyü “Flogiston” nəzəriyyəsinə görə metal yandıqda onun t ərkibinə “od materiyası” (flogiston) daxil olur, onun çəkisi artır. Bu n əzəriyyə görə metallar mürəkkəb metal oksidləri isə bəsit maddələrdir. Qazların bir çoxu (H 2 , O 2 , N 2 v ə s.), müxtəlif metallar, oksidlər, duzlar bu dövrdə kəşf olunmu şdur. XVIII əsrdə atom molekul təlimi (C.Dalton) A.Lavuazye və M.Lomonosov d əqiq çəki üsullarını yaratdılar, flogiston nəzəriyyəsinə son qoyub 2 yanma n əzəriyyəsini yaratdılar. 1858 ildə Pranklit valentlik anlayışını, Kekule karbonun valentliyini, M.Butlerov “Kimyanın qurulu ş nəzəriyyəsini ”irəli sürdü. Dövrü qanunun k əşfi Rezerfordun atomun planetar modeli,M.Plankın kvant n əzəriyyəsi, M.Küri radioktivliyin kəşfi, N.Borun hidrogen atomunun modelini verm əsi kimyanın inkişafına təkan verdi. Hazırkı dövrd ə kimyanın inkişafı böyükdür.Polimerlərin istehsalı, zülalların sintezind ə əldə edilən yüksək nəticələr, xüsusi növ ərintilərin alınması kimya elminin inki şafının təzahürüdür. 2.Materya və onun hərəkət forması. Materiya özü iki formadadır 1) Maddə 2) Sahə Maddə materiyanın ─konkret təzahür forması kimi sükunət kütləsinə malik olan kiçik hiss əciklərdən ibarətdir. Hissəciklərin sükunəti dedikdə onun öz yerini mexaniki sür ətdə dəyişməməsi başa düşülməlidir. Sahə (elektomaqnit, nüv ə sahəsi və s.) müasir anlayışa görə sükunət kütləsinə malik olmayan kvant selind ən –fotonlardan ibarətdir.Foton görünən və görünməyən işıq şüalarının (elektromaqnit dalğalarının), eləcə də rentgen və qamma şüalarının enerji kvantıdır. Foton sükun ət kütləsinə malik olmasına baxmayaraq o, da maddi hissəcikdir. Ona gör ə də foton ikili təbiətə malikdir. Həmhissəcik həm də dalğa. Maddə və sahə eyni deyildir, ancaq əlaqələri var. Onlar bir-birinə çevrilə bilir. Məsələn elektron və pozitron toqqu şduqda bu hissəciklərin anniqliyasiyası nəticəsində bəzən 2 və ya 3 fotona (kvanta) çevrilirl ər. 3.Maddə haqqında anlayış Madd ənin kütləsi ilə enerjisi arasında asılılığı 1805-ci ildə alman fiziki A.Eynşteyn vermi şdir. 2 mc = Ε − c i şığın vakuumdakı sürətidir = san m / 10 3 8 ⋅ , − Ε enerji, m -kütl ədir. Enerjinin d əyişməsi kütlənin dəyişməsinə, əksinə kütlənin dəyişməsi enerjinin d əyişməsinə səbəb olur. Maddənin kütləsi nə qədər böyük olarsa onun enerjisi də bir o q ədər çox olur. Ona görə də hərəkətdəki və ya qızmış halda olan maddənin kütləsi, sükun ət və soyuq halda olan kütləsindən çox olur. Kütlə materiyanın təsirsizlik ölçüsü, enerji is ə hərəkət ölçüsüdür. Hər ikisi materiyanın xassələridir.. Müasir anlayı şa görə elə maddi hissəcikləri maddə adlandırmaq qəbul olunmuşdur ki, onlar sükun ət kütləsinə malik olsun. Sükunət kütləsi sıfra bərabər olan maddi hiss əciklər maddə adlandırılmır.Əsasən maddə müəyyən fiziki və kimyəvi xassələrinə malik olur. Hazırda 500 min ə yaxın qeyri-üzvi maddə 13 mln. yaxin üzvi maddə m əlumdur.500 yaxın bəsit maddə, 110 kimyəvi element məlumdur. Bəsit maddənin sayının çox olması allotropiya il ə əlaqədardır. 3 B əsit maddə ilə kimyəvi elementin fərqi vardır. Bu c əhətdən kimyanın əsas vəzifələri – maddələri, onların tərkibini və xassələrini öyr ənmək, maddələrin istifadəsi haqqında məlumat vermək, xalq təsərrüfatı üçün zəruri olan madd ələrin istehsalını işləyib hazırlamaqdır. Madd ələrin quruluşunu, atom və molekulların düzülüşünü müasir – spektroskopik, rentgenospektroskopik, elektronomikroskopik, N.M.R v ə sair üsullarla öyrənirlər. 4.Kimyanın əsas stexiometrik qanunları. 1. Maddə kütləsinin saxlanması qanunu – (materiyanın saxlanması qanunu 1756. M. Lomonosov). Reaksiya daxil olan madd ənin kütləsi reaksiya nəticəsində alınan madd ələrin kütləsinə bərabər olur. Zn+ S = ZnS 2. Tərkibin sabitliyi qanunu – (1801 Prust) Alınma üsulundan asılı olmayaraq (tapılma yerind ən) hər bir saf maddənin tərkibi sabitdir.Məsələn kükürd 4 oksidi a şağıdakı üsullarla almaq olar; 1) S + O 2 =SO 2 2) Cu + 2 H 2 SO 4 =CuSO 4 + 2H 2 O + SO 2 3) 4FeS 2 + 11O 2 = 2Fe 2 O 3 + 8SO 2 4) 2H 2 S + 3O 2 = 2H 2 O + 2SO 2 2 % 50 % 50 O S D əyişən tərkibli birləşmələr də var. Məsələn nitridlər . D əyişən belə tərkibli birləşmələrə - bertollidlər, sabit tərkibli birləşmələrə - daltonidl ər adlanır. 3. Ekvivalentlər qanunu – Bu qanun elmə Rixter (alman kimyaçısı) tərəfindən daxil etmi şdir. O, 1792-94 illərdə müəyyən etmişdir ki, 40 q NaOH və 50 q KOH-ı neytralla şdırmaq üçün 63 q HNO 3 , 49 q H 2 SO 4 v ə 32.5 q H 3 PO 4 s ərf olunur. Elementin ekvivalenti onun el ə miqdarına deyilir ki, o bir mol hidrogenlə (1.008 q), yaxud 2 1 mol oksigenl ə (8 q) birləşsin və ya kimyəvi reaksiyalarda göstərilən ekvivalent miqdarlarını əvəz etsin. !803 ild ə Rixter ekvivalentlər (paylar) qanunu kəşf etmişdir-Maddələr bir-birilə ekvivalentl ərinə mütənasib olaraq qarşılıqla təsirdə olur. ; 2 1 2 1 E E m m = − E m nisb əti onun mol ekvivalentlərinin sayıdır. Maddə qaz halında olduqda - onların h əcmlərinin nisbəti ekvivalent həcmlərinin nisbəti kimidir. 4 2 1 2 1 E E V V V V = 1 V - birinci qazın h əcmi − E V 1 onun ekvivalent h əcmidir. V H E 2 = 2 . 11 12 4 . 22 = V O E 2 = 6 . 5 4 4 . 22 = 7 . 3 6 4 . 22 2 = = V N E a) elementin ekvivalenti və ya maddənin ekvivalenti reaksiyada iştirak edən zaman biri qaz dig əri bərk halda olduqda V E V E m = ifad ə olunur. b) Elemenin ekvivalenti v A E = 9 3 27 20 2 40 6 . 4 3 14 / 8 2 16 = = = = = = Ε = = Ε E E Al Cu N O mol q Birl əşmədən asılı olaraq dəyişir. SO 2 SO 3 - kükürdün ekvivalenti mol q E S / 8 4 32 = = mol q E S / 3 . 5 6 32 = = c) Mürəkkəb maddələrdə : 1. Oksidlərdə mol q E E O P O Al / 2 . 17 5 . 2 142 17 3 . 2 102 5 2 3 2 = = = = 2. Əsaslarda mol q E OH Ca / 37 2 74 2 ) ( = = 3. Turşularda mol q E PO H / 6 . 32 3 98 4 3 = = 4. Duzlarda mol q E SO Al / 37 2 . 3 342 3 4 2 ) ( = = Reaksiyadan asılı olaraq d əyişir. H 2 SO 4 + NaOH → NaHSO 4 + H 2 O mol q E SO H / 98 1 98 4 2 = = H 2 SO 4 + 2 NaOH → Na 2 SO 4 + H 2 O mol q E SO H / 49 2 98 4 2 = = oks-reduksiya reak-da elektronların sayına bölünür. 5 3Cu + 5 + N H O 3 → 3Cu(No 3 ) 2 +2 2 + N O+ 4 H 2 O mol q E HNO / 21 3 63 3 = = ( ) 63 1 63 3 2 2 4 2 3 3 5 = = + + = + + + HNO d E O H O N NO Cu O N H Cu 5. Sadə nisbətlər və tərkibin sabitliyi qanunu. 1803-cü ild ə ingilis alimi C.Dalton tərəfindən irəli sürülmüşdür - əgər iki element bir-biri il ə bir neçə birləşmə əmələ gətirərsə onlardan birinin eyni çəki miqdarına dig ər elementin elə çəki miqdarı düşür ki, onların bir-birinə nisbətinə sadə tam ədədlərin nisbəti kimi olur. Azot oksidlərində bu nisbət belədir N 2 O NO N 2 O 3 NO 2 N 2 O 5 28:16 14:16 28:48 14:32 28:80 Azotun eyni ç əki miqdarına (14 hissə) 14:8 14:16 14:24 14:32 14:40 8 : 16 : 24 : 32 : 40 1 : 2 : 3 : 4 : 5 Həcmi nisbətlərin qanunu. (1805 fransız J. Lussak) – Eyni temperatur v ə təzyiqdə ( ) Р Т ⋅ reaksiyaya daxil olan qazların h əcmlərinin bir-birinə və qaz halında alınan maddələrin həcmlərinə nisb əti kiçik tam ədədlərin nisbəti kimidir. 2 : 1 : 3 2 3 2 : 1 : 2 2 2 2 : 1 : 1 2 3 2 2 2 2 2 2 2 NH N H O H O H HCl Cl H → + → + → + 6 H ər üç halda 2 həcm qaz alınır. Bu asılılı ğı Avoqadro qanunu izah etdi. 6.Avoqadro qanunu Avoqadro qanunu: Eyni şəraitdə müxtəlif qazların bərabər həcmlərində bərabər sayda molekul olur. 40 2 99 25 44 2 28 2 16 4 2 2 Ar Cl CO O C O C N H C H Avaqadro qanunundan çıxan n əticələr. M=2 M=29 1mol = 22,4 l = 23 10 02 , 6 ⋅ Normal şəraitdə (273K temperatur və 0,1 MPa təzyiq) istənilən qazın və ya qaz qarı şığının 1 molunun həcmi 22,4 lolur. Bu molyar həcm adlanır. V V Y Y V V m M = = = 1 vahidi ml/mol , l/mol, m 3 /mol olur. Avaqadro ədədini tapmaq üçün istənilən elementin nisbi atom kütləsini onun bir atomunun kütl əsinə böldükdə N A alınır. 7 7.Atom və elementar hissəciklər haqqinda təsəvvürlər. ATOM─ MOLEKUL TƏLİMİ Atom molekul t əlimi müasir təbiətşünaslığın əsasını təşkil edir. Atom haqqında ir əli sürülən ilk təsəvvürlərə bizim eramızdan 1000 il əvvəl Misir, Hindistan və başqa şərq filosoflarının fəlsəfi fikirlərində rast gəlinir. Eramızdan əvvəl VI, V əsrlərdə ya şamış yunan filosofları: Levkip, Demokrit və Epikür tərəfindən bu fikirlər qəbul edilmi ş və inkişaf etdirilmişdir. Lomonosovun atom ─molekul təlimi aşağıdakı müddəalardan ibarətdir: 1) bütün madd ələr molekullardan ibarətdir; molekullar daha kiçik hissəciklərdən ─ atomlardan təşkil olunmuşdur. 2) Atom v ə molekullar daim hərəkətdədir; onlar müəyyən kütlə və ölçüləri ilə bir- birind ən fərqlənirlər. 3) B əsit maddələrin molekulları eyni, mürəkkəb maddələrin molekulları müxtəlif atomlardan t əşkil olunmuşdur. Atom ─molekul haqqındakı təlim, atom və molekul məfhumlarının tərifi 1860-cı ild ə Almaniyanın Karlsruye şəhərində kimyaçılarının beynəlxalq qurultayında qəbul edilmi şdir. Atom haqqında t əlimin inkişafında ingilis alimi Con Daltonun xidmətləri olmu şdur. Daltonun xidmətləri aşağıdakılardır: 1) Atom ç əkisi (kütləsi) anlayışını kimya elminə ilk dəfə o daxil etmişdir. 2) O vaxt m əlum olan elementlərin atom çəkilərini təyin etmişdir. 3) Lomonosovdan 67 il sonra 1808-ci ild ə yeni atom molekul təlimini irəli sürmü şdür. 4) Atom haqqında t əsəvvürlərə əsaslanaraq həndəsi nisbətlər qanununu kəşf etmi şdir. 5) İlk dəfə maddələrin tərkibini kimyəvi formullarla ifadə etməyi təklif etmişdir. Daltonun ən böyük səhvi isə o idi ki, bəsit maddələrin molekul əmələ gətirməsini q əbul etmirdi. Atom ─maddənin kimyəvi yolla bölünməyən ən kiçik hissəciyi olub, müəyyən kütl ə, ölçü və xassələrlə xarakterizə olunur. Kimy əvi elementin bütün xassələrini özündə saxlayan ən kiçik hissəciyinə atom deyilir. Atomun kimy əvi xassələri onun quruluşu ilə müəyyən edildiyindən atomun müasir t ərifi belədir: Atom müsb ət yüklü nüvədən və mənfi yüklü elektronlardan ibarət olan elektroneytral hiss əcikdir. Molekul atomun əksinə olaraq bölünəndir. Maddənin bütün kimyəvi xassələrini özünd ə saxlayan ən kiçik hissəcikdir. 8 8.Atomun quruluşu haqqında Rezerford modeli və Bor nəzəriyyəsi Atomun mürəkkəbliyi. Tomson və Rezerford modelləri. Qazların elektrik keçirm əsi, elektroliz və radioaktivliyin öyrənilməsi atomun mür əkkəbliyini sübut etdi. 1879 ingilis U. Kruks katod şüalarını → kəşf etdi. Hanası şıxarılmış şüşə boruya katod v ə anod yerləşdirdi. Gərginlik yaratdıqda katoddan işıq şüaları düz xətt boyunca yayılma ğa başladı. Onlar + qütbə tərəf istiqamət aldılar, deməli – yüklüdürlər.Sonralar mü əyyən edildi ki, hətta qələvi metalları közərtdikdə belə elektrik yüklü hiss ayrır.1897 ild ə C. Tomson onlara elektron adı verdi. qram Kulon m e / 10 759 , 1 8 ⋅ = − Yüku is ə 28 8 19 19 10 11 , 9 10 759 , 1 10 602 , 1 10 602 , 1 − − − ⋅ = ⋅ ⋅ = ⋅ m Kulondur q 1836 1 10 624 , 1 10 11 , 9 24 28 = ⋅ ⋅ = − − − q q m e H Proton (alman fiziki) E.Qold şteyn almışdır. P=m=1j=+ Neytron 1921 U. Xarqinas, E. Rezerford + 0 1 n − − + + + → 1 1 0 y e p n O özünün planetar modelini verdi. 1932 alman B. Heyzenberq nüv ənin proton və neytronlardan ibar ət olduğunu sübut etdi. A=Z prot. +N neytr. Bor postulatı. 1911 danimarkalı N.Boröz postulatlarını söyl ədi 1) Elektron nüvə ətrafında istənilən orbitlər üzrə deyil müəyyən stasionar (dair əvi) orbitlər üzrə fırlanır. Bu zaman enerji mübadiləsi baş vermir və atom normal v əziyyətdə hesab olunur. 2) Elektronun enerji udması və şüa şəklində enerji buraxması onun bir orbitdən dig ərinə keçdikdə baş verir. Belə ki, elektron nüvəyə yaxın orbitdən uzaq orbit ə keçdikdə enerji udulur, əks halda ayrılır (şüalanır). Tutaq ki, elektron ÍÍ orbitd ən Í orbitə qayıtmışdır. Bu zaman ayrılan enerji 1 2 E E hy − = (kosmosda Sr batareyaları). Bor ba ş kvant ədədini (n) müəyyən etdi Elektronun nüv ə ətrafında ən çox ehtimal olunan (90%) fırlanan yerinə orbit deyilir. Sonralar 1915-16 ill ərdə Bor nəzəriyyəsini alman alimi A. Zemerfeldinkişaf etdirdi. O mü əyyən etdi ki, elektronlar dairə və həmdə ellips üzrə hərəkət edirlər. O, elm ə ona görə də ikinci kvant ədədini (əlavə kvant ədədi ) daxil etdi. 9 1924 ild ə de – Broyl hissəciklərin kütləsi ilə dalğa uzunluğu arasındakı asılılı ğı müəyyən etdi mv h = λ 1927 ild ə alman fiziki B.Heyzenberq qeyri-müəyyənlik prinsipini müəyyən etdi: a) atomda elektronun vəziyyətini onun yerini müəyyən etmək qeyri-mümkündür. b) fiziki olaraq elektronun hərəkət sürətini təyin etmək olmaz ∆ X m h V ⋅ ≥ ∆ ⋅ π 2 ∆Χ Sonralar Ervin Şredinger özünün iki tənliyini verməklə kvant mexanikasının əsasını qoyanlardan biri oldu. İ zotop – nüvv əsinin yükü (protonların sayı) eyni atom kütlələri (proton və neytron c əmi) müxtəlif olan atomlar növünə deyilir, izotop eyni yeri tutan deməkdir. a) monoizotop element-1 izotopu olan elementlərə deyilir P Na 31 15 13 11 b) poliizotop - 2 və daha artıq izotopu olan elementlərə deyilir O, S, Sn və s. c) yalnız H izotopları adlanır tritium H terium H protium H − − − 3 1 2 1 1 1 , deg , İ zobar - nüvv əsinin yükü müxtəlif atom kütlələri eyni olan atom növünə deyilir. J Te Ar K E E a n a m 127 53 127 52 40 48 40 19 , İ zoton – neytronlarının sayı eyni olan (nüv ə yükü və atom k. fərqli) müxtəlif atom növün ə deyilir. n=16 n=16 Download 0.94 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling