Ajiniez nomidagi nukus davlat pedagogika
Download 0.64 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- TARIYXIY ULKAShUNOSLIK
- KIRISh
- T.t.
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA`LIM VAZIRLIGI
AJINIEZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
TARIX KAFEDRASI
fani bo ,
NUKUS- 2012 2
O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov «O`zbekistonning o`z itiqlol a tarakqiyot yo`li» asarida «xalqning ma`naviy dunesining mustahkamlash va rivojlantirish O`zbekistonda davlat va jamiyatning eng ahamiyatli vazifasi. Ma`naviyat o`z xalqining tarixini, uning madaniyatini va vazifalarini chuqur bilishi va tushunib etishi orqali gina qudratli kuchga aylanadi. Tarixga nazar tashlaganimizda-bu xalqning xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz har tomonlama rivojlangan odam bo`lmaganidek o`z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo`lmaydi,- degan edi. Mustaqillik sharofati bilan bugungi kunda tug`ilgan o`lka, avul, shahar, ko`cha, mahalla va maktabning tarixiga qiziqish ko`chayib bormoqda. Bugungi o`z-zini anglab, mustaqilligimiz kun sayin mustahkamlanib boraetgan sharoitda ona-yurtning har bir farzandi uchun Vatan tarixini sevish, o`rganish, diliga jo etishdan ham muqaddasroq burch bo`lmasa kerak. O`lkashunoslik fanining asosiy vazifasi ham shu muloqazadan kelib chiqadi. Bu Fan hozirgi kunda o`z mustaqilligini qo`lga kiritgan O`zbekiston xalqlarining qadimiy tarixini, uning jahon tarixiy taraqqietiga qushgan katta hissasini, o`z bag`rinidan Mahammad Muso Xorazmiy va Ali Kuchshi singari mashhur matematiklar. Ahmad Farg`oniy, Al` Beruniy va Ulug`bekdek falakiet bilimdonlari. Ibn Sino kabilar. Narshaxiy va Abulg`oziy singari tarixchilar, al-Farobiy kabi faylasuflar, Zamaxshariy kabi lingivistlarni etishtirib, jahon taraqqietiga qo`shgan hisssini daliliy ashelar vositasi bilan isbotlab beradi. Xalqimizning tarixiy, madaniy va me`morchilik edgorliklari jahon madaniy merosining tarkibiy qismi bo`lib, jahon taraqqietiga qo`shilgan g`oyat katta ulushidir. Shunday muhim, nodir, qimmatli ahamiyatga moliy bo`lgan moddiy va ma`naviy edgorliklarni har tomonlama ilmiy va amaliy jihatdan o`rganadigan va tahlil qiladigan Fan- «Tarixiy o`lkashunoslik» hisoblanadi. O`lkashunoslik deganda ilmiy o`lkashunoslik, jamoat o`lkashunoslgi va maktab o`lkashunosligi tushiniladi. Ilmiy o`lkashunoslik o`lka tarixi va madaniyat edgorliklrini ilmiy asosda har tomonlama tekshirish, saqlash va o`rganish bilan bog`liq holda olib boriladi. Tarixiy o`lkshunolik asosan qo`yidagi masalalarni o`z ichiga oladi: Tarixiy edgorliklar. Bunga insoniyat hayotidagi eng muhim tarixiy voqealar, jamiyatning rivojlanish bosqichlari, atoqli sarkardalar, yirik davlat fan va madaniyat arboblarining nomlari bilan bog`liq voqea joylari, o`tmishdan qolgan qulezma asarlari va shu kabilar kiradi. Arxeologiya edgorliklari. Bunga kuhna shaharlar qurg`onlar, qal`alar, qadimiy manzilgohlar, istehqomlar korxonalar kanallar, shuningdek yo`llarning qoldiqlari qadimiy dafn joylari, tosh haykallar, qoyalardagi tasvirlar va boshqalar kiradi. Shahar qurilshi va me`morchilik edgorliklari. Bularga me`morchilik ansambl`lari va komplekslari, tarixiy markazlar, kvartallar, maydonlar, ko`chalar, shaharlar va boshqa aholi yashaydigan joylarning qoldiqlari fuqaro, san`at, harbiy, diniy, xalq me`morchiligi inshoatlari kiradi. San`at edgorliklari bunga monumental, tasviriy, amaliy- dekorativ va boshqa turdagi san`at asarlari kiradi. edgorlik hujjatlari. Bunga markaziy va mahalliy davlat hokimiyati organlari va davlat boshqaruv organlaridan qolgan turli hujjatlar, boshqa ezma va chizma hujjatlar kino- foto hujjatlari va tovush ezuvlari, shuningdek, qadimiy qulyozmalar hamda arxiv materiallari, fol`klor va musiqa ezuvlari, nodir bosma nashrlar kiradi.
3 Etnografiya va toponimik materiallar. Bunga xalq urf-odatlari, moddiy va ma`naviy madaniyat, xalqlarning ertak, fol`klor, mifologiyasi hamda joy nomlarining ilmiy jihatdan kelib chiqishini o`rganish kiradi. Bular bilan bir qatorda tarixiy, ilmiy, badiiy qimmatga eki boshqa xil madaniy qimmatga ega bo`lgan ob`ektlar hamda muzeyda saqlanadigan eksponatlar va o`lardan o`quv, ta`lim tarbiya ishlarida foydalanish uslublari o`z aksini topadi. Yuqoridagi manbalarni o`rganish va umumlashtirish ilmiy o`lkashunoslik tadqiqotlari, jamoat o`lkashunosligi va havaskorlari uchun ham, u eki bu voqealarga tavsif berish, turli tarixiy tushunchalarga aniqlik kiritish uchun ham ko`p ma`lumot bo`lib xizmat qiladi. Tarixiy o`lkashunoslik fani ma`lum ikki maqsadni: birinchidan, o`z o`lkasining va hozirgi haeti tarixini har tomonlama ilmiy asosda o`rganish yo`li bilan to`plangan arxeologik, etnografik, toponimik, nodir qo`lezmlar, arxiv hujjatlarini saralash, tartibga solish va tahlil qilishga, ikkinchidan, to`plangan o`lka materiallaridan o`quv tarbiyaviy ishlarda o`rinli va samarali foydalanib, esh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashni ko`zda tutadi.
1. O`lkashunoslikning turlari va asosiy manbalari. 2. Tarixiy o`lkashunoslikning rivojlanshi (1917 yilga qadar). 3. Tarixiy o`lkashunoslikning 1917 yildan keyingi ahvoli. 4. Mustaqillik yillaridagi o`lkashunoslik
1. I.A.Karimov «Yuksak ma`naviyat engilmas kuch»-T., 2008. 2. I.A.Karimov. «Tarixiy xotirasiz kelajak uyq»-T., 1998. 3. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik.T., 1996 4. O`zbekiston mustaqil taraqqaiet yo`lida. T.1994 5. Ashurkov V.R. Katsyuba D.V. Matyushin G.N. Istoricheskoe kraevedenie.M., 1980 6. Jabbarov I. O`zbek xaliq etnografiyasi.T.,1994 7. Axmedov E. Saydamminova E. O`zbekiston Respublikasi. T.,1995 8. O`zbekiston qaramlik va mustaqillik yillarida. T., 1996 9. Shamsuddinov R. Tarixiy merosimizga bir nazar. Andijon. «Meros»,1994
O`lkashunoslik forma jihatidan uch turga bo`lib urganiladi. 1) ilmiy, ya`ni davlat o`lkashunosligi; 2) jamoat o`lkashunosligi; 3) maktab o`lkashunosligi. 1) Ilmiy ya`ni davlat o`lkashunosligi bevosita davlat ilmiy tashkilotlari: ilmiy tadqiqot institutlari, respublika tarix va madaniyat edgorliklarini muqofaza qilish va ulardan foydlanish komitetlari, regenal-maxsus muzeylar, respublika Fanlar Akademiyasi qoshidagi tarix arxeologiya ilmiy-tadqiqot instituti ilmiy xodimlari tomonidan tadqiq qilinib, o`rganilib, topilmalari esa respublika va viloyatlarning o`lkashunoslik muzeylarida ekspozitsiya sifatida namoyish qilinadi. 2) Jamoat o`lkashunosligi qishloq, ovul, poselka, shahar tuman va viloyat hudididagi tarixiy obidalarni saqlash va asrash ishlariga boshchilik qilish bilan birga joylarda
4 yashaetgan xalqlarning kelib chiqishlari (etnogenez) urf-odatlari, ilg`or mehnatkashlar, mehnat qahromonlari xotirasini abadiylashtrish uchun haykallar, mangu olovlar, momumentlar, hurmat taxtalari tashkil qiladi. Bundan tashqari jamoa. o`lkashunoslarga numizmatlar, pechat`, muxrlarni urganuvchi-sfragistlar, tamg`a, gerblarni urganuvchi- geraldistlar, tosh, metall, sopol va eg`ochagi ezuvlarni urganadigan epigrafistlar va boshqalar mustaqil ravisha uyushadi. 3) Maktab o`lkashunosligi tarix, jamiyatshunoslik uqutuvchilarining bevosita rahbarligida tashkil qilinadi. Uning a`zolarini V-XI sinflardan tanlaydi. O`lka materiallari 4 zvenoga bo`lingan holda to`planadi. 1) arxeologik 2) toponimik, 3) etnografik, 4) arxiv hujjatlari. Maktab tarixiy o`lkashunosligi ikkiga bo`lib, ya`ni o`quv jaraenida dastur asosida dasturdan tashqari maktabning tarbiyaviy ishlar rejasiga asoslangan holda amalga oshiriladi. O`quv jaraenida olib boriladigan o`lkashunoslik ishlari ham 2 maqsadni ko`zlaydi. Birinchi: o`z o`lkasining o`tmishini arxeologik, etnografik, toponimik va arxiv hujjatlari asosida o`rganish va to`plagan o`lkashunoslik materiallarini sistemaga solish; ikkinchisi to`plangan o`lkashunoslik materiallaridan tarix fanlarida foydalanish. 2. Rus olimi M.V.Lomonosov o`z o`lkasini mukammal o`rganish maqsadida 1761 yili 30 savoldan iborat anketa tuzib, xalq, orasiga tarqatgan edi. Ayni vaqtda bu bilan o`lkashunoslik fanlarining ham boshlanishiga asos solindi. O`lkani o`rganish masalasi O`rta Osie, shu jumladan O`zbekiston hududida, XIX asirning yarmida boshlandi. (10 bet. Nobiev A. Tarixiy o`lkashunoslik). X-XV asrlardagi mahalliy tarixchilar: Muhammad-Narshaxiy, Tabariy va Rashididinning asarlari o`zining mazmundorligi va xilma-xilligi bilan ajraladi. Sharqshunos A.A.Romaskevich Rashididdinning «Jamut tavorix» asariga tuxtar ekan, haqli ravishda bu asar o`zining mazmuni va hajmi jihatidan muhimligini ko`rsatib berishdi, bu asardan keyin Eron tarixchiligida voqealarni bu xilda baen qilish uchun bo`lgan intilishni ko`ramiz deb ezgan edi. Bu O`rta Osie tarixchiligiga ham xos narsa edi. XIX asrning 30 yillarida Buxoro saroy tarixchisi Muhammad ekub ezgan «Gulshan- ul-muluk» nomli asari usha davr tarixiy manbalaridan biri hisoblanadi. Bu asar tojik tilida ezilgan bo`lib, unda qadimgi vaqtdan to XIX asrning 30 yillarigacha bo`lgan Buxoro amirligidagi siesiy voqealar tarixi beriladi. Yana usha davrda tojik tilida ezilgan ikkinchi manba Buxoro saroy tarixchisi Muhammad Mir Olimning «Tarixi amir Nasrullo» nomli asari yaratiladi. U amir Nasrullo topshiri»i bilan ezilgan. Asar XVII asrning ikkinchi yarmida Buxoro amirligida yuz bergan siesiy kurashlarni, ichki va tashqi voqealarni tasvirlash bilan boshlanib amir Nasrullaning hokimiyatga kelishi, uning dastlabki yillaridagi davlatni boshqarishda tutgan siesati bilan tugallanadi. Unda 1821-1825 yillardagi qitoy qipchoqlar quzg`oloni, ularning bostirilishlari haqida so`zlanadi. Tarixiy manbalardan biri Mulla Ibodulla va Mulla Muhammad Shariflar tomonidan tojik tilida yaratilgan «Tarixi amir Haydar» nomli qul ezma asarda ashtarxoniylar bilan mangitlar sulolasi tarixi, amir Haydarning otasi Murodning tu»ilishidan boshlab, to amir Haydarning o`limi 1826 gacha Buxoro amirligida bo`lib o`tgan siesiy ijtimoiy iqtisodiy xarakterdagi masalalarga ham tuqtalib o`tilgan. Unda 1820 yilda A.F.Negri boshliq Rossiyadan Buxoroga yuborilgan diplomatik missiya to`g`risida ham ma`lumotlar berilgan. Muhammad Sharifning huddi usha davrni aks ettiruvchi «toji-tavorix» /Tarixlar toji/ nomli asari maydonga keldi. Unda mang`itlar nasabnomasi turkiy va mug`ilqabilalari, Chingizxon va uning avlod-ajdodlari, shayboniylar, ashtarxoniylar sulolasining tarixi beriladi. XIX asrning 40 yillarida ezilgan yirik tarixiy manblardan biri Muhammad Hakimxon Turaning «Muntaxabad tavorix» nomli asaridir. Unda XVIII asrning 70
5 yillaridan to Quqon xoni Umorxonning vafoti /1822/, undan so`ng taxtga utirgan Madalixongacha bo`lgan davrdagi Quqond xonligi tarixiga doir siesiy voqealar tasvirlangan. Hakimxon Tura kupchilik voqealarni o`z kuzi bilan kurgan. Ming sulolasi, Umarxonning hukmronlik qilgan /1809-1822/ vaqtidagi siesiy voqealar aniq izchillik bilan ko`rsatiladi. Quqon xonligi tarixiga oid manbalardan biri Mulla Avaz Muxammadning tojik tilida ezgan «Tarix jaxonnomai» asari bo`lib u o`z ko`zi bilan ko`rganlarini baen etadi, va tarixiy manbalar asosida ezilgan 2 kitob va geografik qushimchadan iborat. 1 qismda odamlarning paydo bo`lishidan boshlab, to XVI asrgacha bo`lgan hukmronlik tarixi berilgan. 2 -qism temuriylar sulolasi tarixiga bo»ishlanadi. Quqon xoni Olimxon /1800-1809/ va Umarxon /1809-1822/ hukimronlik davri siesati tuliq berilgan. Asarda ruslarning Samarqand va Kattaqurg`onda bosib olishlari yo`l, imorat qurilishlari, 1847 y. Toshkent hokimiga harakat, 1842 y . Quqondagi Xuja Qalandar boshchiligidagi quzg`olon kabi voqealar aytiladi. Quqon xonligi tarixchiligida Mulla Niez Muxammadning «Tarixi Shoxruxi» degan asari diqqatga sazovor. V-XVIII va XIX asrning 70 yillarigacha bo`lgan Quqon tarixiga oid muxim ma`lumotlarga bo»ishlangan. XIX asrning I-yarimida Xiva xinligida ezilgan yirik manba Munis /1778-1827/ otasi Avaz saroy xizmatida bo`ladi. Munis ham saroy xizmatiga kirib, Eltuzar topshiri»i bilan u o`zining «Firdavsul iqbol» tarixiy asarin ezdi. U Abul»ozixon asarlaridan foydalangan. U 1812-yilgacha tarixiy voqealarni olib kelganda xon unga Mirxondning «Ravzatussafo» asarini fors tilidan o`zbek tiliga tarjima qilish topshiriladi. Munis uning 2-kitobi ustida vafot etadi. Muhammad Rizo Ogahiy Xiva xoni Ollaqul /1825/1874/ ning topshiri»i bilan Munis asarlarini davom ettirib 1827 yillargacha bo`lgan voqealarni ezadi. Keyin o`zining «Riezud- Davla» 1826-1842 voqealarini, «Zubdot-it-tovorix» 1842-1845 yillardagi voqealarni, «Jamuil voqeoti sultoni» 1846-1855 yillardagi, «Gulshanid Davlat» 1856-1865 yillardagi o`z ichiga oladi. Ogahiy «Shohidiy iqbol» nomli 5-asarning Xeva xoni Muhammad Rahim davri /1865-1910/ ga bo»ishlaydi. Ammo u tamomlanmay, 1872 yili voqealari bilan tugaydi. V.V. Bortol`d «Istoriya kul`turnoy jiz`ni Turkistana» degan asarida «Munis va Ogahiyning ishlari va tarixiy asar sifatida kamchiliklariga qaramay, bu ishlar baen qilishning to`liqligi va faktik materiallarining soni jihatidan bizgacha etib kelgan Buxoro va Quqon xonliklari tarixi buyicha bitilgan asarlarni juda ham orqada qoldiradi», deb ezgan edi.
3. XIX asarning 2-yarmida O`rta Osie Rossiya mustamlakasiga aylandi. Ochiqdan- ochiq ruslashtirish siesatiga rozi bo`lmagan maydo burjua liberal-progressiv kayfiyat namoyandalari ta`siri sezilardi. Bu mustamlaka ma`muriyatini hadiqsiratdi. Chor Rossiya, O`rta Osie xalq ommasining milliy ongini ustirishiga qarshi ish ko`rdi. Lekin, O`rta Osiening tuzuk o`rganilmaganligi ma`muriyat ishlarini qiyinlashtiradi. «Yangidan qo`lga kiritilgan» ulkani xo`jalik jihatidan ekspluatatsiya qilish vazifalarini tezlik bilan amalga oshirishga tusqinlik qildi ilmiy tadqiqotlar chunga zarur bo`lib qoldi. Mashhur rus zoologi, zoolografiya va sayexi, darvinizmning e`tiqodli tarafdorlaridan bo`lgan N.A.Severtsov (1827-1836) kata yutuqlarga erishdi. «Dune tomi»-Pomir tog` sistemasining orografiyasini o`rganishda mehnat etdi. Zoologiya, botanika, mineral va paleontologiya kollektsiyalari tuplandi. Semenov-Tyan`shanskiy (1827-1914) Tyan`shanda Alip muzliqlari borligi masalasini ijobiy hol qildi. U nemets geografii Gumbol`dtning Tyan`shandagi vulkan hodisalari haqidagi fikrlari rad qildi. Tabiatshunos, sayex A.P.Fedchenko (1844-1873) Far»ona vodiysi, Oloyni 1-marta tekshirdi. Oloy orqasidagi tizma tog`liklarning eng baland joyini u ochdi. U Zarafshon vodiysi bilan Qizilqumni ham tekshirdi.
6 Geolog va geograf I.V. Mushketov /1850/1902/ Shimoliy Tyan`shan` to» sistemasi orografiyasining geologik asoslarini dastlab u ko`rsatdi. Turkiston minerallarining dastlabki ruyhatini tuzib chiqdi. 1877-1879 y. Geonetik razvetka Oloy, Pamir, Buxoro, Xisor, Amudar`e bo`ylab ish obordi. 1880 yili Zarafshon muzligiga ekspeditsiya qilishdi. 1881 yili u G.D. Ramonovskiy bilan birga Turkistonning 1-geologiya xaritasini tuzdi. U «Turkistonning geologiya va orografiya ta`rifi» monografiyasini ezdi. Hozirgi zamon ilmiy tuproqshunosligiga asos solgan, rus olimi V.V.Dokuchaev (1846-1903) 1898 yili bu sohada dastlabki ma`lumot berdi. 1867 yili Turkiston harbiy topografiya bo`limi tuzildi. U O`rta Osiening bosh xaritasini tuzishga kirishdi. 1867 yili Toshkent metereologik stantsiya tuzildi. 1874 yili Toshkentda astronomiya observatoriyasi yaratildi. 1874 yili uning xodimlari O`rta Osie hududida qariyb 870 astronomiya punktlarini aniqladi. 1869 yili D.D. Gedeonovning Toshkent kengligining uzgarishi xaqidagi tadqiqotlari 1895-1986) diqqotga loyiqdir. 1868 yil yanvarda Turkistonstatistika komiteti tuzildi. Uning tashabbusi Bilan 1872 yildan «Turkiston ulkasi statistikasi uchun materiallar» chiqarila boshlandi. (1872-1976 yillarda hammasi bo`lib 5 tuplam chiqarildi) 1887 yil 1 yanvar`dan boshlab Sirdare (Toshkentda) Samarqand (Samarqandta), Farg`ona (Yangi Marg`ilonda) viloyatlari statistika komitetlari tuzildi. Ular sharhlar nashr qilib, ularda xalq xo`jaligi, irrigatsiya sistemasi, aholi va uning mashg`uloti, ulpon va soliqlar, ma`muriy tuzilish, cog`liqni saqlash va maorif, jamoat obodonchiligi, ob-havo, ko`zatishi va hakozolar xaqidagi mufassal ma`lumotlar berildi. 1886-1913 yilga oid «Sirdare viloyati sharxlari» Yangi Marg`ilon, Skobelev, 1889-1916 yillarda nashr qilingan edi. 1870 yili Toshkentda Turkiston xalq kutubxonasi ochilgan edi. Ochilgan vaqtida 1700 jild kitobi bor edi. 1917 yilga borib kitoblar soni 80 ming jtldga etdi. Fonddagi «O`rta Osieda ayniqsa Turkiston asarlari va maqolalar tuplami» ahamiyatga ega. Rus bibliografi V.I. Mejov uni tuzushga qatnashdi. Ishni u Peterburgda 1868 yildan boshlab 20 yil olib bordi. 1888 yili katta tomlar soni 416 ga etganda «mablag` yo`q» deb tuxtatildi. Mejov 3 kitobdan iborat tizimli va al`favit ko`rsatkich tuzgan. 1871 yili A.L.Kun` va boshqalar «Turkiston al`bomi» ni tuzib tamomlaganlar. U 1262 dona rangli surat va fotosutratlar etishtirilgan 447 kartadan iborat bo`lib, 3 kutubxonasi va Turkiston kutubxonasi fanlar Akademiyasi kutubxonasi va Turkiston kutubxonasi foxrlangan edi. 1903 y aprel`da O`rta va Sharqiy Osieni tarixiy, arxeologik lingvistik va etnografik jihatdan o`rganish komiteti tuzildi. Arxeologiya to`plamlari Toshkent (1871 y. ochilgan), Samarqand (1874 y. ochilgan) va Farg`ona 1899 y.och muzeylarida saqlanadi. O`rta Osie tarixiga oid eng muhim manbalardan biri X asr muallifi Muhammad Narshaxinig «Buxoro tarixi» asari N.S.Likoshin tomonidan rus tiliga tarjima qilnib, 1897 yili nashr etilishi ahamiyatli bo`ldi. 1895 yili N.I.Veselovskiy rahbarligida arxitektor A.V.Shchusev va boshqa mutaxassislar ishtirokida Imperator Arxeologiya komissiyasi Guri Amirni arxitektura, dekoratsiya nuqtay nazaridan urganish uchun ekspeditsiya uyushtirdi. Uning natijasi 1905 yili al`bomda nashr etildi. Xalq xo`jaligini urganishda A.F.Midendorfning «Farg`ona vodiysi» asari ahamiyatga ega. 1908 yilda A.A.Bogalyubov tomonidan tuzilgan al`bom bosilib chiqdi. Unda ko`p xil gilam nushalari ko`rsatildi. U 1-marta ularni ilmiy asosda klassifikatsiya qilishga urinib kurgandi. Gilamlarni ta`riflovchi A.Fal`kerzam, S.M.Dudin va boshqalarning kitoblari chiqarildi. O`rta Osie olimlar jamiyati, ilmiy-meditsina jamiyati, mahollliy ahamiyatga ega edi. Umumrossiya ilmiy jamiyatlarning filiallari Rus geografiya jamiyati. Rus texnika
7 jamiyatining hamda tabiat antropologiya va etnografiya xovaskorlari jamiyatining Turkiston bo`limchalari edi. 1870 yili O`rta Osie olimlari jamiyati paydo bo`ldi. Tarix, etnografiya, geografiya, statistika, ekonomikalik ma`lumot to`plamlari. Uning birinchi ochiq majlisi 1871 yili 28- yanvar`dan boshlagan. A.P.Fedchenko ishtiroki bilan tabiat antropologiya va etnografiya xavaskorlari jamiyati Turkiston bo`limlarining xotiralari» degan birinchi va so`ngi asarlarini bosib chiqardi. Unda N.A.Severtsovning «Pomir umurtqali, faunasidan ma`lumotlar» maqolasi, N.B.Teyxning ulka iqlim ta`rifiga ba»ishlangan ishlari kirdi. Jamiyatning 1878 yili V.F.Oshanin rahbarligi ostida tashkil qilingan ekspeditsiya natijalarida Buyuk Petr tizma to»lari ochildi. Muqsuv daresining Manbalaridagi muzlik topib, unga A.P.Fedchenko nomi berildi. Mablag` yo`qligi tufayli 1893 yili bo`lim ishini tuxtatdilar. O`lkada ishlab turgan havaskor arxeologlar 1895 yili Turkiston arxeologiya xavaskorlari tugaragiga birlashdi. Ular tomonidan Farg`ona tog` tizmalaridagi Saymolitosh suratlarini, Biya- Nayman ossuariylarini topdi. 1897 yili rus geografiya jamiyatining Turkiston bo`limi tashkil topdi. U orqali Orol dengizi, Balxash ko`li, Turkiston muzliklari, hayvonat dunesini o`rganildi. Turkiston qishloq xo`jalik jamoati kurgazma, qishloq xo`jalik xodimlari s`ezdi o`tkazildi. 1900 yili Toshkentda qishloq xo`jalik muzeyi ochildi, kontrol-urug`chilik stantsiyasi va boshqa erdamchi muassasalar tashkil etildi. Ulkada hammasi bo`lib 15 ka yaqin ilmiy jamiyat ish olib bordi. 1899-1903 yillar ichida D.S.Berg /1876-1950/ O`rta Osiening eng katta suv havzalari-Orol dengizi bilan Balxash ko`lini tadqiq qilib chiqdi. 1908 yilda L.S.Bergning «Orol dengizi» degan monografiyasi bosildi. G.B.Leonov Tolas Olatova muzliklarini, N.L.Karjenevskiy Seldara va Korasel muzliklarini tadqiq qildi. V.F.Oshanin ulka hayvonat dun`esini tadqiq qilishni davom ettirdi. B.A.Fedchenko va uning onasi O.A.Fedchenko ulkaning o`simlik dunesini urgandi. B.A.Fedchenkoning 1915 yilda e`lon qilingan «Turkiston o`simliklari degan asarida O`rta Osieda ma`lum bo`lgan 5030 dan ko`proq o`simlik xillari kursatib utilgan. Turkistonda bo`lgan elshilarini B.Ya.Korolenko, G.B.Leonov va boshqalar urgangan. Sharqshunoslik jamoati Toshkent bo`limi 1901-1913 yillarda faoliyat ko`rsatdi. 1917 yilga qadar ulka ilmiy jamiyatlari tomonidan hammasi bo`lib, rus geografiya jamiyatining Turkiston bo`limi «Axboratining» 13 tomi /1898-1917 yillar/, Turkiston arxeologiya va xavaskorlar tugaragining majlisi qarorlari va axborotlaridan 21 tulpam /1896-1917/ Turkiston qishloq xo`jaligi jamiyati tomonidan «Turkiston qishloq xo`jaligi» jurnalidan 142 son /1906-1917/» Turkiston dehqon jurnalining 50 son /1915-1917/, Sharqshunoslik jamiyati Toshkent bo`limi «Axborotning 6 soni /1908-1909/ chiqarilgan edi. 1907 yilda bibliograf I.V.Dmitrevskiy rahbarligi ostida «Turkiston tuplamini» tuzish ishlari yangidan boshlandi. 1917-yilga qadar to`plam tomlarining soni 394 ga etkazilgan edi. Akademik V.V. Bartol`d bir qator tarixiy asarlarini yaratdi. Uning «Turkiston mug`ullar hujumi davrida» 1898-1900 yillar/ monografiyasi, «Ulug`bek va uning zamoni», «Turkistonning sug`orish tarxiga doir» degan shuningdek 1894 yilda bosilib chiqqan «Turkistonda arxeologik tadqiqotlar masalalariga doir» kitoblari bor. Polkovnik A.G.Serebrennikov to`plagan O`rta Osieni zabt etish tarixiga oid materiallar O`rta Osiening 1899 yildan 1876 yilgacha o`tgan davr tarixini urganishda ma`lum darajada qiziqarli manbalar 1895 yili oktyabr` oyida Turkiston arxeologiya xavaskorlari tugaragi va uning ustavi tasdiqlandi, tugarakka Turkiston general gubernatori baron B.A.Brevskiy faxriy Rais qilib saylangan. Tugarakning 108 a`zosi bo`lib ular ichida V.V.Bartol`d, D.M.Levshin, N.S.Likoshin, K.V.Aristov, V.F.Oshanin va boshqalar bo`ldi. Ilmiy jamiyatlar xuzurida ulkashunos faollar, mahalliy muhbirlar paydo bo`ldi.
8 Mirzo Buxoriy arxeologik-numizmatik kollektsiyalar tuplab, bir qismi Sankt- Peterburgdagi Ermitaj kollektsiyalariga kirgan. Ajoyib san`atkor xottot Mirzo Borot Mullo Qosimov Samarqand va uning atroflaridagi ko`pdan-ko`p qadim zamon edgorliklarning suratini chizgan. Ulug`bek madrasasining g`oyat aniq chizmasini taerlagan. A.L.Kunning Iskandarqul ekspeditsiyasida 1870 yil / qatnashgan Mirzo Abdullo Abduroxman fanga qadimgi toshlarga va dahma toshlariga ezilgan xotlar qayd qilingan ajoyib kundalik daftar qoldirib ketgan. Toshkentlik Akrom Asqaror mashhur rus sharqshunosi N.I.Veselevskiyning Turkiston buylab qilgan saexatlarida hamisha unga yo`ldosh va kumakchi bo`lgan. U faqat tanga
– chaqalardan 15 mingdan ko`p kollektsiya to`plagan. U 1891 yil vafot etgash uning boy arxeologik kollektsiyani Peterburga olib ketilgan. Bu kollektsiya haqida professor Evarnitskiy «Asqarovning arxeologik kollektsiyasi» maqolasini «Turkistonskie vedomosti» gazetasining 1892 yil, 31-sonida berib, unda kollektsiya 17 dona oltin pul, 1370 dona kumushpul, 13274 dona miss pul, neolitning tosh bolg`asi, bronza, keton, bir buloq nefrit va hakozalar bor deb ko`rsatadi. Asqarovga arxeologiya faniga qilgan xizmatlari uchun 1887 yilda rus arxeologiya jamiyatining medali bilan mukafatlangan. Xavaskor geograflardon Olimxo`jo Yunusov, Mirzo Hokim va boshqalar rus geografiya jamiyati Turkeston bu`limining xodimlari bo`lib ishladi. Sattarxon Abdugaffarov birmuncha vaxt «Turkiston viloyatining gazetasida «tarjimonlik qilib turgan. Turkiston muallimlari seminariyasida o`zbek va fors tillaridan praktikant-repititorlik qilgan. U 1876 yilda Peterburgda chaqirilgan III xalqaro sharqshunoslar s`ezdiga A.Kun`, Muhammedqulov, Abdullo Niezolar bilan birga qatnashdi. U rus tilida «Rossiyaning istilosiga qadar Quqon xonligining ichki ahvoli vedomosti gazetasining 1892 yil, 26,36 soni va 1893 yil 61 sonida bostirdi. Unda Xujand, Uratepa, Toshkentdagi xalqi quzg`olonlari haqida ma`lumotlar bor. Toshkentlik tarixchi Muhammad Soliq Qaraxo`ja o`g`li o`zining 1890-1885 yillarda ezgan «Jadidan Tashkand» asarida Iskandar Tura degan rus olimining tarixi ezganligini aytadi. Aslida u Aleksandr Kun` edi. Muhammad Soliqning yuqoridagi kitobi 1200 bet bo`lib tojik tilida ezilgan. 1- qismi hukmdorlar orasidagi urushlarga: 2- qismi Quqon va Toshkent tarixiga bag`ishlangan, 1885-yilda Jahongir Tura «Intihob Tavarix mamlakati Rusiya» /Rossiyaning qisqacha tarixi/ asarini o`zbek tilida ezgan. Bu Jahangir Tura nomini olgan odam, Quqon xonligi, Namangan va Toshkentda yashagan, o`zbek xalqining tarixi, tili va urf-odatlarini urganishda ma`lum qissa qhshgan Vladimir Petrovich Nalivkin /1862- 1918/ edi. Uning ilmiy faoliyati O`rta Osie xaliqlari tarixi, tili va etnografiyasini urganishdan boshlandi. U rafiqasi M.V.Nalivkina bilan hamkorlikda «Farg`ona mahalliy aholisi aellarining turmushi haqida ocherk degan kitob ezdi. 5. Qadriyatimiz o`z ulkamiz tarixini urganishdan boshlanish hesh kimga sir emas. etmish yildan ortiq davr mobaynida tariximizda chalkashlik va xatolikarga yo`l qo`yib kelindi. 1917 yilgacha yashagan sharqshunos olimlar va mahalliy tarixchilarning ulkani urganishga bo»ishlangan asarlari unitildi. Ulka bilan bevosita shug`ullanganlar millatchilik tam»asiga duchor bo`ldilar. Mustaqilligimizgacha bo`lgan davrdagi dorilfunun, pedagogika oliy o`quv yurtlari tarix fakul`tetlari uchun ezilgan darsliklarda ulkamiz tarixini urganishga dyaerli e`tibor berilmadi. Darslikning birinchi bo`limida «Ibtidoiy jamoa tuzush» degan mavuda Rossiyaning evropa qismida paleolit, neolit, eneolit davrlariga doir manzil va makonlarning kamlgi, sobiq soji tarixi uchun misol bo`la olmaganligi hamda usha hududda qo`ldorlik tuzumi va uning rivojiga oid ma`lumotlarning kamligi sababligigina Kavkaz orti, O`rta Osie tanlab olingan. Masalan: O`zbekistonda mezolit davri miloddan avvalgi 12 ming yillikdan 5
9 ming yillikgacha davom etgan bo`lib, usha vaqtda ibtidoiy tasviriy san`at boshqa joylardagiga qaraganda ancha rivojlangan, Takatosh, san`at obidalari Surxondareda, Zarautsoy, Jizzaxda, Takatosh, Buxoroda, Sarmish, Qaraungursoy, Toshkent vohasida Korazov, Xujakent, Parkent hududlaridan topib urganilganligi haqiqat. Termiz yaqinidagi Ayritomda toshga uyilgan burtma rasmlar Xorazdagi To`proq qal`adan chiqqan sarov devoriga ishlangan rasmlar Surxondare Xolchaen, Dalvarzin tepadan topilgan haykallar xalqimizning uziga xos yuksak madaniyatini ko`rsatadi. Ammo bunday nodir topilmalar ulkamiz farzandlariga tanishtirilmadi. 1917 yilga qador ulkamizda har xil fanlarning rivojiga o`z xissalarini qo`shib kelgan mahalliy kishilarning nomlari keyinchalik esdan chiqarib yuborilgan. Masalan: ulkamizda boyliklar qidirgan, qur»oshin va faruza kanlarni topgan xujandlik mullo Sangin. Chimkentda ulkadagi 1-rus tuzem maktabini ochishda faollik ko`rsatgan Turkiston viloyatining gazetasida ma`sul muharrilik qilgan. Turkiston muallimlar seminariyasida o`zbek va fars tillarida dars bergan, duneviy bilimlarning tarqalishiga kata qissa qo`shgan Sattarxon Abdug`offorov, o`zbek arxeologiyasi rivojiga kata qissa qo`shgan Samarqandlik Mirzo Buxoriy, Mirzo Abdulloxorning nomlari unutildi. Mirzo Barot Mirzo Qosimov, Mirzo Ubdullo Abduroxman, O`rta Osieda eng qadimda zarb etilgan tanga nomlarini urganishga ko`p kollektsiya tu`lagan Akrompolvan Asqarov nomlarini urganishga e`tibor berilmadi. Havaskor-geograflardan Olimxo`ja Yunusov, Mirzo Hokim va boshqalar Rus geografiya jamiyati Turkiston bo`limining jonkuyar xodimlari edi. Mana shunday yuzlab olimlar ojoyib olimlar faoliyatini urganish mumkin bo`lmadi. Numizmatika- faniga bo`lgan qiziqish past darajada qoldi. Bu sohadagi tadqiqotlarning ulkamizga xos urganilish talabga javob bermadi. Shunusi ashinarliki, 1917 yildan so`ng to hozirgi kunimizgacha ulkashunoslik fani ulkamiz tarixini davrma-davr o`rganishdan iborat o`z vazifasini bajarmay, ko`proq Rossiyaning evropa qismidagi ulkalarni urganish bilan mashg`ul bo`lib kelaveradi. Masalan: Moskvaning tashkil topi shva uning 1- knyaz Yuriy Dolgorukiy 1147 yilda Moskvaga asos solganligini bilamiz-u ammo o`z ona dierimizda Miloddon oldingi III asrda Grek Baktriya davlatiga asos solib, 1- tanga zarb etgan Diadot haqida uylab ham ko`rmaganmiz, Samarqand hokimi Gurakning Kusam Ibn Abbosga qarshi olib borgan shiddatli janglari, Shoxi-Zinda ansambli bilan bo»liq tarixiy afsonalar haqida tasavvurga ham ega bulmadik. Bunday misollarni juda ko`plab keltirishimiz mumkin. Ulkashunomlik besh asosiy mnbaga: arxeologiya, etnografiya, toponimika va arxiv hujjatlari hamda muzey materiallariga tayanib ish tutadi. Hozirgi kunda ulkashunoslik Fani oldida quyidagi eng ma`suliyatli vazifalar turibdi: kuxna tarixiy shaharoarilagi saexat mazmunini tuchuntiruvchilarga to`g`ri ilmiy yo`nalish berish: viloyat voha va vodiylardagi ulkashunoslik muzeylariga, ma`lumotlarga va yo`l ko`rsatkichlar taerlash markaziy arxivlardan hujjatlarni urganish nodir qul ezma asarlarini urgnish, ularni aholi keng ommasiga etkazish. Ushbu vazifalar amalga oshirilsa mustaqil davlatimiz O`zbekkistonning haqiqiy vatanparvarlarini tarbiyalab etishtirishga munosib xissa qo`lilgan bo`ladi. Download 0.64 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling