Gap modalligi. Obyektiv va subyektiv modallikning ifodalanishi

Gap modalligi. Obyektiv va subyektiv modallikning ifodalanishi
Модаллик гапнинг асосий бирлиги, гап семантикасининг энг муҳим компонентидир. Тилшуносликда модаллик деганда, одатда, гап мазмунининг объектив борлиққа муносабати ва сўзловчининг гап мазмунига муносабати тушунилади. Модаллик категориясига гап модаллигини таъминлашда хизмат қиладиган хилма-хил воситалар киритилади. В.З.Панфилов таъкидлаганидек, жуда кўп муаллифлар томонидан модаллик категорияси составига ўз моҳияти жиҳатидан (функционал вазифаси, тил тузилишига мансублиги) жиҳатидан хилма-хил маънолар киритиладики, натижада бу категория маълум аниқликдан маҳрум бўлади. Бу эса ҳатто модалликнинг алоҳида тил категорияси сифатида мавжудлигини ҳам шубҳа остига қўяди. Жумладан, И.П.Распопов модаллик ҳақида фикр юритиб, соф грамматик маънодаги категория сифатида ҳеч қандай модаллик категорияси мавжуд эмас дейди. Унинг фикрича, модаллик категорияси ҳақида эмас, балки гапнинг модал сифати ҳақида гапириш мақсадга мувофиқ. Т.П.Ломтев ҳам мазкур категорияга нисбатан худди шунга ўхшаш фикр билдиради. Унинг фикрича, модал характеридаги грамматик категория «бир грамматик модал категорияни эмас», балки бир системани ташкил этади.
Модаллик ҳақидаги бундай фикрлар тасодифий эмас, албатта. Модалликнинг анъанавий талқинига кўра, дарҳақиқат, уни таърифлаш жуда қийин. Модаллик маъноси тил системасининг турли сатҳларида кузатилади. Модалликни ифодаловчи воситалар ҳам ранг-барангдир. Тилшуносликда бу воситаларни аниқлашнинг ягона методикаси бўлмагани туфайли модаллик ифодаловчи воситалар турли тиллар материаллари асосида турлича ажратилмоқда. Жумладан, Н.Ю.Шведова фикрича, модаллик воситаларига майл, гапнинг алоҳида конструкциялари, интонация, сўз таркиби, такрор, юклама, ундов, кириш (модал) сўзлар ва гаплар мансубдир.
Туркий тиллар материаллари асосида асосан қуйидаги модаллик воситалари ажратилади: майл, замон ва шахс қўшимчалари, гапнинг алоҳида қурилмалари, юкламалар, сўз тартиби, интонация, юклама вазифасидаги сўроқ олмошлари, ундалмалар, кириш сўз ва гаплар.
1. Saodat bilan Vohid tutga yetgan ham edilarki, chelaklab quya boshlagan yomg‘ir birdan to‘xtadi (O.Yoqubov). 2. Munisxon birdaniga orqaga tisarildi (S.Zunnunova). 3. Samandar bir vaqtlar bolalar bilan to ‘p tepgan maydonchaga suqlanib boqdi (S.Karomatov). 4. Kumush bu gapga ajablanar, to‘g‘risi, shodlanar edi (A.Qodiriy). 5. Shuni bilingki, inson hamisha visolga intiladi, mushtoq bo ‘lib shirin damlarni boshidan kechiradi (S.Karomatov). 6. Qasam ich desangiz, qasam ichib aytamanki, bunaqangi ustaxona dunyoda hech bir maktabda bo ‘lmasa kerak (X.To‘xtaboyev). 7. Onasi yaqin qarindoshlarinikiga mehmonga ketgan edi (A.Tilavov).

1. 
   Semantik-sintaktik shakllangan gap, deganda qanday birlik nazarda tutiladi?
   
2. 
   Gap va so‘z birikmasining umumiy va xususiy jihatlari nimalarda kuzatiladi?
   
3. 
   Gapning grammatik qurilish asosi, deganda nima tushuniladi?
   
4. 
   O‘zbek tilshunosligida gap haqidagi sintaktik nazariyalar qaysi tilshunoslar tomonidan yaratilgan?
   
5. 
   Gapning qanday grammatik kategoriyalari farqlanadi?
   
6. 
   Gaplar qanday belgilari asosida tasniflanadi?
   
7. 
   Predikativlik qanday grammatik vositalar yordamida hosil bodadi?
   
8. 
   Gapning intonatsion tugalligi, deganda nima nazarda tutiladi?
   
9. 
   Gapning modal belgilari, deganda nima tushuniladi?
   
10. 
    Gapning kommunikativ xususiyatlari qanday belgilanadi?
    
11. 
    Predikativ munosabat va kesimlik kategoriyasi terminlari nimani angaltadi?
    
12. 
    Fed va gapning grammatik zamon kategoriyalari qanday farqlandi?
    
13. 
    Gapga xos obyektiv va subyektiv modallik, deganda nima tushuniladi?