Geografiya kafedrasi 2 kurs 019-99 guruh talabasi ismoilov nuralining aholi geografiyasi va demografiya asoslari fanidan mustaqil ishi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
GEOGRAFIYA KAFEDRASI

2 KURS 019-99 GURUH TALABASI
ISMOILOV NURALINING
AHOLI GEOGRAFIYASI VA DEMOGRAFIYA ASOSLARI
fanidan mustaqil ishi
3-MAVZU:. AHOLINING TABIIY HARAKATI.
REJA:
1. Aholining tabiiy harakati haqida tushuncha.
2.Tug`ilish va o`limning obyektiv va biologik jarayon ekanligi.
3.Tug`ilish, o`lim va tabiiy ko`payish ko`rsatkichlari.


Demografik proghoz ma'lumotlari bo'yicha 2025 yilda dunyo aholisi
ko'payishining faqat 5 foizga yaqini Shimoliy yarim shardajoylashgan
rivojlangan davlatlar hissasiga to'g'rl keladi. Mazkurdavlatlarda aholi
o'sishi tug'ilish hisobiga emas, balki aholi o'limining kamayishi hamda
aholi umr ko'rish muddatining uzayishi (o'rtacha 73 yoshdan 79
yoshgacha) hisobiga sodir bo'ladi. Tug'ilish juda kamayib borib, har
bir ayolning farzand ko'rlsh davri (15-49 yosh) da ko'rgan bolalari
o'rtacha 1,9 ni tashkil etadi. G'arbiy Yevropada esa bu ko'rsatkich 1,5
Sharqiy Yevropada ham tug'ilish o'z tarixidagi eng past darajaga tushadi.
Germaniya, Daniya, Shvesiya, Avtsriya davlatlarida kutilayotgan
depopulyasiya (aholining kamayib ketishi) inunigratsiya hisobiga bartaraf etilishi kutilmoqda.
2010-2025 yillarda dunyo aholisining o'sib borishining 90-95 foizi
OSlYo Mrika va Lotin Amerikasidagi rivojlanayotgan davlatlar xissasiga to'g'ri keladi. Lekin XXI asrning dastlabki choragida rivojlanayotgan davlatlar aholisi ko'payishida juda katta hududiy tafovutlar bo'lishi
qayd etilmoqda. Agar Lotin Amerikasi bo'yicha kelajakda aholi
sonining o'rtacha yillik o'sib borishi 2,1 foizni tashkil etsa,
Urugvayda bu ko'rsatkich 1foizni, Markaziy Amerikada - 2.3. Paragvayda 3 foizni tashkil etadi. Lotin Amerikasi aholisi 2001 - 2025 yillarda 525 million kishidan 760 million kishiga yetadi.
Ana shunday jarayonni Osiyo hududida ham kuzatish mumkin.
Sharqiy Osiyo davlatlarida kelajakda aholi har yili o'rtacha 1.3 foizdan
ko'payib borsa, Janubiy - Sharqiy Osiyoda aholining yillik o'sishi
o'rtacha 1.9 foizni Janubiy Osiyoda - 2.3. G'arbiy Osiyoda esa 2.7
foizni tashkil etadi.
Afrikada kelajakda aholining tez sur'at bilan o'sib borishi yuqorida
qayd etildi. 1990 yillarda ham Mrikada aholi sonining o'sishi dunyo
bo'yicha eng yuqori bo'lib, yillik o'sishi o'rtacha 3 foizni tashkil etgan
edi. Yaqin kelajakda Mrika aholisinig ko'payib borshi tug'ilishni nisbatan yuqori darajada saqlanib turishi, o'limning kamayishi va aholi umr ko'rish muddatining uzayishi xisobi oldingi suratini deyarli saqalab turadi.
2009-2025 yillarda Mrika aholisi 999 miliondan 1385 milionga yetishi
kutilmoqda.
Yevropa va Shimoliy Amerikada aholining proghozi o'zgacharoq
ahvolidan darak beradi. Buhududlar aholisining salmog'i kelajakda
dunyo miqyosida pasayib boradi.1990 yili dunyo aholisining 32.1 foizini
Yevropa va Shimoliy Amerika aholisi tashkil etgan bo'lsa, 2025 yilga
kelib bu ko'rsatgich 13.9 foizini tashkil etishi proghoz qilingan.
Hindiston aholisining soni kelajakda ko'payib borib Xitoy aholisi
bilan tenglashadi. Hindistonda o'tkazilgan sosiologik tadqiqotlar, hamda
aholi ro'yxati malumotlariga ko'm, hozirgi davrda xar bir hind oilasig
o'rtacha 3 tadan farzand to'g'ri kelmoqda. Ana shunday holat kelajakd
ham davom yetsa 2050 yill Hindiston aholisi 1.7 milliardga yetadi v
dunyodagi aholisi eng zich joylashgan davlatga aylanadi.
Xitoyda olib borilayotgan demografik siyosat aholi kupayib borishi
boshqarish mumkinligidan guvohlik bermoqda, Hozirgi Xitoyda "bit
oila -bitta bola" siyosati joriy etilgan. XXI asrning birinchi yarmida ham mlmtazam ko'payib borib, uning
miqdori 10 milliardga yaqinlashar ekan. Aholi sonidagi o'zgarishl
dunyo hududlarida turlicha muammolar olib keladi. Sanoat yuqo
damjada rivojlangan mamlakatlarda tug'ilish darajasi past, aholinin
o'rtacha umr ko'rish davri yuqori bo'ladi. Ushbu mamlakatlard
mehnat resurslariga bo'lgan talab, boshqa davlatlardan kelga
mehnat yoshidagi aholi bilan to'ldiriladi.
2050 yUga kelib Ispaniya, Rossiya, Litva, Ukraina kabi davlatlard
aholi sonining qisqarishi kutilmoqda.
BMT ma'lumotiga ko'm 2050 yilda sayyoramiz aholisining ha
beshinchi odami 60 yoshdan katta bo'ladi. 85 yoshdan oshganlarnin
soni esa 6 marta ko'payadi. Tug'ilish nihoyatda past bo'lgan Yaponiya
Germaniya, Italiya kabi davlatlarda aholining 40 foizini qariyalar tashk
etishi proghoz etilmoqda.
Umuman Yevropa mamlakatlari bugungi kunda "demografik o'tish
nazariyasi bo'yicha uchinchi bosqichda turibdi. 2050 yil borib ushb
davlatlar "demografik o'tish" ning 8O'ngi - to'rtinchi bosqichiga o'tadila
Ya'ni tug'ilish va o'lim tenglashib, aholi o'sishi deyarli to'xtaydi.
Ma'lumki dunyo aholisining asosiy qismi rivojlanayotga
mamlakatlar xissasiga to'g'ri keladi. Ilmiy proghozlarning ko'rsatishich
ushbu davlatlarda XXI asrning ikkinchi yarmida aholi soni muntazam
ko'payib bomdi. Rivojlanayotgan davlatlar aholisi XXI asr boshida 4.
milliardni tashkil etgan bo'lsa. bu ko'rsatkich 2050 yilda 8.1 miliardg
yetadi yoki dunyo aholisining 86 foizini tashkil etadi.
Sayyoramiz aholisi XXI asrning dastlabki yillarda 7 milliardg
tenglashdi. Ilmiy proghozlarga qaraganda dunyo aholisi 2015 yilga qada
har yili 86 million kishidan ko'payib bome ekan. Bu ko'pmi yok
kammi? Agar aholi o'sib borishi haqidagi ushbu ma'lumotni kurra
zamin nuqtai nazardan umuman qaralganda uncha tashvishli emas
Chunki yuqorida qayd etilganidek hozirgi davrda (2009) dunyo bo'yich
aholi zichligi 1 kv. km.ga o'rtacha 50 kishini tashkil etmoqda. Lekin
hozirgi yer shari aholisini vaundan ikki marta ko'p aholin
ta'minlanishi mumkin ekan. Amerikalik mutaxasis Ravel esa, aga
qisWoq xOJaligiga yaroqli barcha yerlarga kerakli ishlov berilsa, zaru
bo'lganda tartib bilan sug'orilsa yerdanjuda yuqori hosil olinishi na bu
hosil bilan 100 milliard odamni boqi mumkin, degan fikrni keltiradi
Agrobiolog olimlar ma'lumotlari bo'yicha, qishloq xo'jaligiga yaroql
yerlarni, iklim, kuyosh nurini hisobga olgan holda, atrof muhitn
zaxarlamaydigan o'g'itlarda foydalanib, ishlov berUsa, taxminan 8
milliard odarnni oziq-ovqat bUan ta'minlash mumkin ekan. Lekin
dunyodagi barcha aholi ham qishloq xojaligiga yaroqli, hosildor yerlard
yashamaydilar. Dunyo aholisining 1 milliarddan ortiqrog'i qishlo
irnkoniyatlari past yerlarda istiqomat etishadi. Bunday yerlar Janubiy
G'arbiy Osiyo yerlarini 75% ini; Afrikaning 47 % yerini; Janubi
Sharqiy Osiyoning 35 %ini va Markaziy Osiyoning 35,5% ye
maydonlarini egallaydi. Ana shunday nomuvofiqliklar dunyodag
ma'lum davlatlarda oziq-ovqat bilan bog'liq iqtisodiy muammolarn
kelib chiqishiga sabab bo'lmoqda. Umuman olganda dunyodagi ma\jud
tabiiy resurslar butun sayyora aholisini oziq-ovqat bilan ta'minlashga
qodir. Har bir davlat o'zida mavjud tabiiy irnkoniyatiardan foydalanib
birinchi navbatda qishloq xojaligini rivojlantiIishi, yerlardan unurnl
foydalanishi zarur. Dunyo miqiyosida oziq-ovqat yetishtirishni, butun
aholi ehtiyojlarini hisobga olgan holda, ilmiy asosda tashkil etish, maxsu
tashkilotlar orqali boshqarib borilishi lozim.
Aholini oziq-ovqat bilan ta'minlash muammolarini ijobiy hal etilish
birinchi navbatda moddiy ishlab chiqarishni riqojlantirishni taqozo
etadi. Bu esa o'z navbatida energiya resursi bilan chambarchas bog'liqdir
Energetika ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishini va kurrai zaminda
insoniyatning o'zini mavjudligini ta'minlovchi asosiy omil hisoblanadi
Maxsus hisob kitoblarga qaraganda odamzod 1 yilda 9 milliard tonna
yoqilg'i ishlatar ekan (neft ekivalenti bilan hisoblanganda)I.
Jalniyat taraqqiyotini ta'minlovchi sanoat, qishloq xo'jaligi va
transport kabi sohalarning faoliyati ham bevosita energiyaga bog'liqdir
Umuman, insoniyat taqdirda energiya harnisha eng asosiy o'rinni egallab
kelgan. Insonning o'tmishi, buguni va kelajagi energiya manbaIari bilan
chambarchas bog'liqdir.
Yer kurrasida energiya beruvchi tabiiy manbalar mavjud bo'lib,
ularga neft, tabiiy gaz, suv,ko'mir va quyosh energiyalarini kiritish
mumkin. Shuningdek inson faoliyati bilan bog'liq qator vodorod va
boshqa energiya turlari ham mavjuddir. Lekin ssayyoramiz aholisining
yoqilg'i energiyasiga bo'Jgan ehtiyojini qondirishda 40% neftdan, 31 %
ko'mirdan va 23% tabiiy gaz zahiralaridan foydalanar ekan. Ma'lurnki
mazkur zahiralarning aksariyati tog' va tog' oldi hududlarida
joylasbgandir. Ayniqsa energetika sohasining rivojlaniishida asosiy
manbaalarida bo'lgan toshko'mirva qo'ng'ir ko'mir zahiralari bo'yicha
tog'lar asosiy rnaskan hisoblanadilar. Bunday tog'Jarjumlasiga Shimoliy
Amerikadagi Kordilera, Yevropadagi Skandinaviya, Pireney, Korpat, Alp, Ural, Osiyo qit'asidagi Tibet, Tyanshan, Pamir kabi tog'Iar va tog' oldi mintaqalarini kiritish mumkin. Bu ulug'vor tog'lar juda qadim
zamonlardan beri tabiiy resurslari bilan insoniyat mushkulini 080n
qilib kelmoqda. 18 asming ikkinyai yarmidan boshlab energiya manbasi
bo'lgan ko'mir sanoati mustaqil tarmoq sifatida rivojlana boshladi. 19
asrning boshida dunyo bo'yicha 12 million tonna ko'mir qazib
olingan bo'lsa, 19 asming 60 yillarida bu ko'rsatkich 1970 million
tonnaga yetdi. Hozirgi davrdan (1995-2009 yillar) tog' va tog' oldi
mintaqa1aridagi mavjud zahiralarda qo'ng'ir ko'mir qazib olish bo'yicha
Germaniya, Rossiya, Aqsh, Xitoy, Polsha, Chexiya, Gresiya, Tursiya,
Avstraliya va Yugoslaviya daviatlari dunyo bo'yicha yetakchilik
qilmoqdalar. Toshko'mirni qazib olish va eksport qilish bo'yicha dunyoda Osiyo, Shimoliy Amerika, G'arbiy Yevropa, Avstraliya va Okeaniya davlatlari yetakchidir.
O'zbekiston tog1arida va tog' oidi mintaqalarida ham ko'mir zahiralari
mavjud bo'lib, aholini, ishlab chiqarishni energiyaga bo'lgan ehtiyojini
ma'lum qismini ta'minlab kelgan. 1940 yilda Ohangaron vodiysida
O'zbekistonda yirik ko'mir koni tashkil topdi va ko'mir sanoatiga asos
solindi. Ikkinchi jahon urushi davrida nemis-fashist qo'shinlari
vaqtincha Donbass va Moskva atrofidagi ko'mir konlarini bosib olgan
paytda Angren ko'mir koni sobiq SSSR hududidagi mudofaa uchun
xizmat qiluvchi zayodlarni yoqilg'i bilan ta'minlashga katta hissa qo'shdi.
Angren ko'mir konining geologik zapasi 2 milliard 32 million tonna
bo'lib, O'rta Osiyodagi ko'mir konlar zapasining 60 foiziga yaqinini
tashkil etadi. O'zbekiston aholisining issiqlik energiyasiga bo'lgan
ehtiyojini qondirishda 1958 yilda SUlXondaryo viloyatida ishga tushgan
Sharg'un konining ham ahamiyati kattadir.
Insoniyat ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyoti tarixi guvohlik berishicha,
hamma davrlarda ham energiyaga bo'lgan ehtiyojni ta'minlashda
muammolar bo'Jgan. Mazkur muammolami yechishda esa qadimiy
tog'lar va tog' oldi mintaqalari resurslaridan foydalanilgan. Lekin
insoniyatning kelajagi ham ma'lum ma'noda tog'lar bilan bog'liqdir.
Yaqin kelajakda yer kurrasida energiya resurslari tugab qoladimi?
Odamzod energetika tanqisligiga yuz tutuadimi? degan savol
ko'pchilikni tashvishga solmoqda. Bu o'rinli savoldir. Darhaqiqa
neft, gaz, ko'ntir zahiralari yer sharida cheksiz emas. Chunki koinotd
yer sayyorasining o'zini ma'lum o'lchami, o'rni bor. Shunday bo'lgac
yerdagi zahiralar ham ma'lum o'lchamga egadir. Ilmiy tahlillarga ko'r
bugungi kunda yer sharida 140 milliard tonnaga yaqin neft zahirala
Yaqin va .·O'rta Sharq, Markaziy va Janubiy Osiyo hududlarid
joylashgandir. Shuningdek dunyoda gaz zahiralari ham juda ko'
bo'lib ulaming hajmi 145 trilliion m kubga teng. Bu zahirala
Rossiyada, Yaqin va O'rta Sharq, G'arbiy Yevropa, Janubiy-Sharqi
Osiyo va Afrika hududlarida aniqlangandir.
Kelajakda insoniyat hayotidagi energiya muan1ll1osini hal etishd
dunyoning tog' va tog' odi rnintaqalarida aniqlangan toshko'mir v
qo'ng'ir ko'rnir zahiralarining xissasi ham kattadir. Ushbu zahiralarnin
umumiy hajrni 1543 milliard tonnaga teng bo'lib, ular G'arbiyYevrop
(28,9) Shlmoliy Amerika (24%), Osiyo (21%), Afrika, Janubiy Amerik
va Avstraliyada (27%) joylashgandir.
Yer sharida atom energetikasi uchun zarur bo'lgan uran, toriy
zahiralarining aharniyati katta.