Hadden tisqari tele ko’rsetiwlerge qizig’iw

Hazirgi zamanagoy ortalig’imizdin’ qawipli belgilerinin’ biri bul erjetpegen qiz-jigitlerdin’naduris jolg’a qaray qadem basiwinda ham sol jolda o’siwinde boldi.G’alaba xabar qurallari,vedeokinolar,turli kampiyuter oyinlari jaslar psixikasina ulken tasir etedi.Bul tasir etiwler tiykarinda jaslar psixikasi basqa adamlarg’a qaray yamasa o’zlerine mas emes tarizde minez qulqindag’I ozgerisi natiyjesinde o’zine bolg’an agressivniy quliqta uslap tutiwina alip keledi.M.Xiyusman izertlew topari menen 20 jildin’ arasinda agressiya menen teleko’rsetiwdin’ qarama qarsilig’in baqladi yamasa guzetti.Agressiya g’alaba xabar qurallari natiyjesinde kelip shig’iwindag’I belgileri to’mendegidey ko’rinislerde boladi.
_Hadden tisqari tele ko’rsetiwlerge qizig’iw.
_Agressivniy qiliqlardi qaytalaw.
_O’z ara qarim qatnastag’I kelispewshiliklerdi agressiyasin shig’ariw arqali sheshiw.
_unamsiz agressivniy is hareketler yamasa adetler.
Agressiya devyant quliqqa yamasa qulqi buzilg’anliqtin’ bir tu’ri bolip agressivniy quliqti bizler bir neshe turlerde ko’riw mumkin.1 ko’rilgen narse rasliqqa duris keliwi kerek. 2Agressiyasin shig’ariw joli menen qabil etiliw kerek. 3 agressiyasin jen’gen adam o’zinde jen’e aliw kerek,al patentsiyal obiekt aniq o’zligi ushin agressiya qurbanin kinoda ko’redi.Kelesi printsipial sharayatti uyreniw sebebi ,bas ro’ldegi qaharmannin’ agressiyasin shig’ariw jardeminde o’z maqsetine jetisedi,yaki iqlasbentleri sol kinodan zawiq aladi.G’alaba xabar qurallarin uyreniw natiyjesinde hamde adamlardin psixikasina psixologiyasina tasir etiwlerin izertlewler ham ilimiy psixologiyaliq teoriyalar islep shig’ilg’an.Olar to’mendegidey :
1)Sotsiyalliq jaqtan uyreniw teoriyasi:A.Bandura ham onin’ topari menen islengen Bixeveristler psixologiyasinda payda boldi.Usi teoriyag’a tiykarlanip, do’geregindegi insanlardin’ isine qaray a’dep modelin o’zlestiredi.G’alaba xabar qurallari ham onin’ roli bul iste juda joqari axmiyetke iye,bul jerde demonstratsiya qiling’an zatlar ilimler bulag’I bolip esaplanadi.A.Banduranin’ eksperimentlerinde ,ulken jastag’I insan quwirshaqti sho’kkish penen urip turip ,sol menen agressiyanin’ ko’rinisin ko’rsetip berdi.Bul kishkene balani halsizlikke alip keldi.Ulken jastag’I insanlar quwirshaqti urip atirg’aninda balalardin baqlawi ulken adamnin’ kino plyunkag’a tusirip atirg’anina uqsas effekt aldi.Usinday qilip zorlaw hareketlerin baqlaw zorlaw hareketlerinin’aktivlesiwine alip keldi.M.Makliyuin jumislarindag’I “Mediyani tusiniw ,adamnin’ sirtqi ko’rinisinin’ ken’eyiwi”o’zgeriwshen’liklerdin’ saylaniwlarina diqqatin awdaradi.xarakteri ham adeplerin joqarilawi yag’niy paseytiwi modellerine tiykarlang’an xalda :a)modelge eliklew yamasa uqsaw-yag’niy adam qandayda bir tele qaharmang’a uqsaw,o’zin solay etip tutiw.Teleqaharmang’a uqsaw ham og’an qayg’iriw –negizgi o’mirde de o’zin sonday etip tutiwg’a alip keledi.b)sensibilizanie-keri o’zine tan effekt.emotsional-seziwshen’lik reaktsiyalarinda juzege keledi,tamashago’yler ekranda ko’rgen zatina sonshelli qatti tasirleniwi bolip onin’ kinoda korgen qaharmanina uqsag’isi kelmey qaladi ham olardin’ ko’z aldina keri tasir ko’rsetetug’in qaharman kartinasi keledi.Bunday ko’rinisler ko’p jag’daylarda qorqiw balalarda tu’rli fobiyalardin’payda boliwina alip keledi.s)desensivilizatsiya(seziwshen’liktin’ paseyiwi) – bul tamashagoylerde shuqir emotsional reaktsiya saxnasin shaqiradi,biraq bul adettegi hal,adettegidey jag’day, kundelikli hadiyse bolip qaladi.Misal etip kundelikli uris qag’is qorqinishli filimlerdi keltirsek boladi.d)Qosimsha kush –psixologiyada bul juda axmiyetli oring’a iye,sebebi ol har turdegi waqiyalardi xarakterleydi.Eger qosimsha kush bolsa , reaktsiyanin’ qaytalaniwi mumkinshiligin beredi.
2 Kognitiv (konstruktiv) teoriyasi-informatsiyalardi qabil etiw ham o’zlestiriw protsesinde “sxema “ dep ataliwshi izbe-iz esletpeler qatnasadi. Adamlar ham waqiyalar indivittin’ eslew sistemasi bul barliq informatsiyalardan gazeta jurnallardin’ bilim jag’inan islep shig’iliwi usi teoriya arqali ekranda bolip atirg’an uyreniw (televideniye,kampiyuter oyinlari h.t.b)har bir individ korgen narsesi menen tanisa turip ,aste –aqirin o’zinin’ esinde saqlap qaliwg’a tirisadi.
3.Kultiviratsiya teoriyasi arqali biliwge boladi,balalardin’ oy pikiri dunya ko’z qarasi televideniye kampiyuter oyinlari tasirinde o’zgeriwi mumkin.
Unifikatsiya,yag’niy adamlar duniya ju’zinde bolip atirg’an waqiyalardi televideniye arqali biliwi. Individ real omirge koz qarasin usi informatsiyalar arqali juzege keltiredi.Usi real oylar dunya juzindegi koz qaraslar jas ospirimlerdin’duris yamasa naduris is-hareketleriadamlardin’ den sawlig’inatasir etedi.
4.Sotsializatsiya teoriyasi har tarepleme kultiviratsiya teoriyasina uqsap ketedi,asirese g’alaba xabar qurallari arqali dunya bilimlerin, biliwde usi o’mirde o’zin an’lap ulken shoqqilarg’a jetiwde ruwxiy jaqtan kushli insan boliwg’a jardem beredi.
5.Identifikatsiya-bul insannin’ qandayda bir teleko’rsetiw arqali belgilenip turilg’an emotsional halati.Kobinese “Identifikatsiya” tusinigi jas balalardin o’zinen ulken bolg’an adamlardan olardan is –hareketler uyreniwlerine aytiladi.
6.Paydalaniw ham qanaatlaniw teoriyasi-ulken roldi g’alaba xabar qurallari hamde jiynalis auditoriyalar oynaydi,insan informatsiyalardi solar arqali aliwi mumkin.
Toqtawsiz o’sip baratirg’an har qiyli unamsiz hareketler devyantliq qarim qatnaslar tiykarinda o’zin tutiwi bul adamlar arasinda en’ basli masele bolip tek g’ana sotsiyalliq normani biykarlaw(juda jag’imli devyantli hareketti aniqlaw)biraq en’ basli olardi eskertiw yag’niy awispali manisin qoyiw,unamsiz hareketler adamlardin’ o’zin tutiw hareketleri.Bunnan basqa qalay tajriybeni korsetiw sotsiyalliq tekseriw maresimler o’tkeriw hazirde qolay bolip atir.Eger olar obiektiv ham subiektiv jaqtan baylanisli bolsa sotsialliq protseste adamlar tuwra ham awispali tarizde disotsialliq tasir ko’rsetedi.Tuwra disotsialliq tasir devyantli qarim qatnasinda ko’riledi.Awispali disotsiliq tasir har turli faktorli boladi.Sotsiyalliq-psixologiskiy,pedagogikaliq-psixologiyaliq,sotsialliq- pedagogikaliq xarakter tusiniledi.Devyantliq qarim qatnasliq o’zin tutiwin bizlerdin’ balalar ko’shede ko’p ko’redi, adamlar arasinda hatte shan’araqta da ko’riwi mumkin.En’ qawiplisi qadag’an etilip atirg’an hareket tek g’ana balalar emes o’zine ziyan jetkermeytug’in ham ruwxiy kesel emes ata analar hatte sudlang’anlar qabillaydi.Bularg’a bizler basqasha koz qaras penen qaraymiz ulken ekranlarda korsetilse sebebi oylanip,abayli bolip ekrang’a shig’adi.Sebebi en’ haqiqiy dem alis tek g’ana pivo menen (pivonin’ sani ahmiyetsiz,biraq suwrette aniq ko’rinip turadi-bul yoshli bolmasa 10 ham odanda kop butilkali o’lshemde ulken bul pivoliq alkogolizm)ya bolmasao’zin jaqsi seziw (demek,ko’shede adamlardin’ ustinen suw quyiw bul koshelik buzg’inshiliq.)
Biz bilemiz sotsial protsess shamalap sotsialliq uyreniw ham erkin adamnin’sirtqi sotsial ortaliqqa iykemlesiwi ol bir tarepten o’z minezinin’ rawajlaniwi tusiniledi.Adamnin’ ishki dunyasi boliwi kerek ham sol waqitta zamanago’y bolip ,ol jaqsi jasay aladi,joqari psixologiyaliq oylap tabiw mumkinshiligi, biliw hamde jana mag’lumatti tanlap biliw ,ekonomikaliq, sotsialliq ham psixologiyaliq faktorlarg’a iykemlesiw.Biraq ospirimler sotsialliq unamli,o’zin an’law rejesinde ajiz basqishinda bolip olardin’ moralliq ham huquq tuwrali koz qaraslari bir neshe sebepler boyinsha sonin’ ishinde jasqa qarap tusinikli bolmaydi.Usi sebepten jaslar qabillap alaberedi,g’alaba xabar qurallarinda ko’rsetiliwinshe aldinnan aytilip qoyiliwi kerek ortaliq jaslardin’ natuwri jolg’a tusiwi mumkin dep.
Joqarida aytqanday devyant quliqtin’ profilaktikasin aniqlaw ham eki jaqlama oz ara qarim-qatnasin bir jag’inan bul jaqsi sharayatti jaratip beriw ekinshi jag’inan jaslarda refleks pozitsiyasin rawajlandiriwi ,jaqsi sharayat jaratip beriwi bul profilaktika jumisina tikkeley qarag’ani, obiektiv subiektiv tiykarinda analizlewi.Usi protseste bir neshe jumistin’ qarawi boyinsha islewi mumkin.Ortaliq tarawdan kelip shiqsaq adamlardin’ qulqi menen baylanisli eger olar sotsial ortaliqqa qosilsa sol jag’dayda jas balanin’ ishki ham sirtqi dunyasina qaraw (L.S.Alekseyeva G P Boshkareva ,A.E Lichko,B.N Almazov usilardin’ shan’arag’inda jaslardin’ jaqsi sharayatta jasawina kompleksli turde qaraydi.)Endigi taraw ozlik iykemlesiw devyant qulqinin’ kelip shig’iwlarinin’ sotsialliq,biologiyaliq ham psixologiyaliq iykemlesiwi bolip esaplanadi.Usi tarawdin’ jetekshileri (B.S.Bratus.M.I.Buyanov.V.G.Stepanov,R.V.Ovsharova ham basqalar)profilaktika jumisin adamnin’ o’zinin’ juwmaqlardi sheshiwi kelip shiqqan problemani hamde har turli jag’daydan shig’ip ketiwi ko’rsetiledi(Buyanov,1988:112)
Tag’I bir jollanba Bul mag’lumatliq ol har turli aspektti bizlerge belgili jaslarg’a narkomoniyanin’ ziyani ,spirtli ishimliklerdin’ ziyani,oylanbay islegennin’ juwmag’i,g’alaba xabar qurallari soni aytiwi kerek,biraq jaslardin’ qalay qabil etiwlerine baylanisli boladi.Hazirgi kunde g’alaba xabar qurallari arqali jaslardin’ ko’z qaraslarin aniqlap bolmaydi.Barliq informatsiyalarda jasi ulkenler ham profilaktika alip bariwshi qaniygeler narkomaniyanin’ ziyanin jetkerip beriwge hareket qiladi.
Lektsiya waqtinda yamasa basqa meropriyatiyalarda oqiwshilarg’a beriletug’in bukletlerden qalegen birewin alip qarayiq “Narkotik seni ham senin’ erkinligin’di joq qiladi”,”Narkotikti qabil qilsan’AIJS penen kesellenesen’”Endi basqa bir bukletti alip ko’remiz:”AIJS penen keselleniwdi qalesen’narkotikti qabil qil!”,”Insan ko’rinisin joytiwdi qalesen’-narkotikti qabil qil!”.Yaq bala awriwdi da, insan korinisin joytiwdi da qalemeydi.Biraq ol tezlik penen qarar qabil etiwdi de qalemeydi.”Sen narkotiklarsiz turmis tarepindesen’ be yamasa narkotiklardi tan’laysan’ ba?” “Awa yamasa yaq?”(hazir o’z qararindi qabil et!)Biraq jaslar aytilg’an narsenin’ hammesine de isene bermeydi,olar pikir ju’ritiwge,oylawg’a adetlengen.Bunnan tisqari internette basqa turdegi informatsiyalar kop.Olar jaslardi shaqiradi,qadag’an etpeydi.Jaslar ushin ko’binese doslarinin’ pikiri axmiyetlirek ekenin bizler kobinese umitip qoyamiz.Bul informatsiya kerek emes degeni emes ,ol kerek .Biraq profilaktikanin’bul jonelisin amelge asiriwdan aldin bul informatsiya qarama qarsiliqlarg’a alip kelmewi ushin oni qanday formada jaslarg’a jetkerip beriw kerek ekenin jaqsilap oylap ko’riw kerek.Birinshi gezekte bul jumis penen g’alabaliq xabar qurallari xizmetkerleri shug’illaniwi kerek.
Profilaktikanin’ keyingi jonelisi-bul salamat turmis tarizi propagandasi ham salamatliqti bekkemlewdin’ har qiyli dasturlerinin’ amelge asiriliwi salamatliqti bekkemlew jumisinin’ barisinda alternativ adetlerdi rawajlandiriwg’a itibar qaratiw kerek.(Bularg’a sport penen shug’illaniw,temekisiz ham alkogolsiz aktivlik waqti,oz waqtinda duris awqatlaniw, waqtinda uyqilaw kiredi.)Bular jaslardin’devyantliq qarim qatnasinin’ alternativi bolip xizmet qiladi.Bularg’a g’alaba xabar qurallarina ayriqsha itibar qaratiwi kerek.Besinshi jo’nelisti shaxsiy- ameliy dep ataw mumkin.Bul jonelisti amelge asiriw mexanizimi har qiyli turdegi shinig’iwlardan paydalanip ,insanda g’arezsiz turde qarar qabil etiw konlikpesin payda etiw ham rawajlandiriw ,mashqalali situatsiyalardan shig’ip ketiw ,stressli situatsiyalarda,o’zin qolg’a ala aliw, topardin’ basimina qarsi tura aliw konfliktli jag’daylardi sheshiwge qaratilg’an bul jerde de g’alaba xabar qurallarinin’ axmiyeti ham roli ulken esaplanadi.Sebebi olar tezlik penen jaslarg’a olar menen juz berip atirg’an waqiyalardi tusinip jetiwdin’ ozi ulken axmiyetke iye ekenin jetkerip bere aladi.Bul profilaktika protsessine jandasiwdan aldin bala osip atirg’an ortaliqtin’ o’zgesheliklerin onin’ psixologiyaliq jag’dayin ,jasin, jinisin,qizig’iwshilig’in, mutajliklerin,qalewlerin ham tag’I basqa o’zgesheliklerin esapqa aliw kerek. Bul har qanday insan tarbiyasinin’ en’ birinshi ham en’ kerekli bolg’an sotsiyalliq baqlaw instituti bul shan’araq esaplanadi solay eken jas awladti tarbiyalawda birinshi oring’a shan’araqtag’I tarbiyani jaqsilaw kerek.
Jamiyette insanlar xizmeti,is-hareketleri ham minez- quiiqlarin sotsialliq normalar basqaradi eken,sotsiyalliq norma tusinigi bolsa jamiyet basqariwinin’ ajiralmas bolimi bolip, shaxs yaki sotsialliq topar minez qulqin belgili bir sotsialliq ortaliqqa maslastiriwshi qag’iydalar topari tusiniledi.Sotsiyalliq normanin’ bir neshe tu’rleri bar bolip olar huquqiy, adep-ikramliliq,diniy hamde urip –adetlerge tiyisli normalar solar qatarinan.Sotsialliq normanin’ abzallig’I sonda, jaslig’inan aq belgili bir normalarg’a maslastirip barilg’an shaxslar kopshilik tarepinen qabil qiling’anfaktorlar shen’berinen shetke shiqpaydi ham basqalardan da soni kutedi.Jamiyet rawajlang’an sayin ornatilip atirg’an normalar da eskirip baradi ham jana normalar ornatiladi.Taza normani ornatiw protsessi jamiyette ornatilg’an bar normalar shenberin ken’eyttiriw ham o’zgertiwden ibarat.Jamiyet rawajlaniwinda xizmet qilmastan,balki og’an tosiq boliwshi normadan ag’iwlar bolip bul “devyantliq halatlari” onnan tuwiliwshi minez quliqti “devyant minez-quliq” dep ataladi.Devyant minez -quliq –jamiyette ornatilg’an adep –ikramliliq normalarina mas kelmeytug’in insaniy xizmet yaki is-hareket ,sotsialliq belgisi bolip, o’tirik so’ylew,erinsheklik, urliq,ishkilikbazliq,narkomaniyaliq, o’z janina qast etiw ham basqa koplep sol kibi jag’daylar usi minez quliqtin’ o’zgeshelikleri esaplanadi.Devyant quliq delingende to’mendegiler nazerde tutiladi.a)Jinayatshiliq.Belgili bir mamlekette ornatilg’an nizam ham normalarg’a qarag’anda ayrim shaxslardin’ unamsiz qatnasig’I jinaiyiy xizmet,usi shaxs bolsa jinayatshi esaplanadi. B)ishkilikbazliq.Bul barada ilimiy adebiyatlarda bir neshe klassifikatsiyalar bar.1)Alkogoldi har zamanda qabil qiliw.2)Alkogoldi kop qabil qiliw- spirtli ishimliklerdi barqulla uzliksiz turde qabil qiliwg’a.3)Alkogolizm-spirtli ishimliklerge patologik uyrenip qaliw menen tusindiredi.
V) Nashebentlik.Narkomaniyaliq ham og’an ten’lestirilgen qurallarg’a uliwmaliq rawishte baylanip qaliw meditsinaliq ko’rsetpelersiz qabil qiliw.
Bulardan tisqari, xaliqimizda mahalleshilik, uriw –aymaqliq,bag’indiriwshiliq,har turli narselerge tasirlenip,sol narselerdin’ aqibetinen qandayda bir toparlarg’a kirip ketiwi uqsag’an diqqat talap etetug’in ko’rinislerinen esaplanadi.Devyant minez-quliqtin’ mashqalalarin analiz qiliwda R.Merton islep shiqqan taliymat psixologiya ham sotsiyalogiyada jetekshi orindi iyeleydi.E. Dyurkgeymnin’ anomiya teoriyasin rawajlantirip,Merton devyant minez-quliqqa tomendegishe tariyp beredi:”Devyant minez-quliq jamiyette dag’aza qiling’an qadiryatlar ham rasmiy minez quliq standartlari menen ortalig’I minez –quliq motivleri hamde bar imkaniyatlarinin’ bir-birine mas kelmey qaliwi natiyjesi esaplanadi”Shaxslarda ju’z beriwshi devyant jag’daylardipayda boliwi,qaliplesiwi ham rawajlaniwinda kerekli ahmiyetke iye bolg’an u’sh faktordi ko’rsetiw mumkin.Bular shaxs o’zgeshelikleri,mashqalali jag’day ham sotsiyalliq baqlaw instutlari.Tek sol mine sol faktorlar shaxstin’qanday xizmet juritiwdi belgilep beredi.Shaxs o’zgesheliklerinin’qaliplesiwinde tiykarinan 3 faktor kerekli orin iyeleydi.bular:1)nasillik belgiler 2)psixofiziologiyaliq belgiler 3)Shaxstin’ bilim darejesi .
Sonday aq sotsialliq ag’iwlardin’juz beriwine shaxstin’ qattiylig’I yaki boslig’I , printsipialliq yaki printsipsizligi, qag’iydalarg’a boysiniw yaki boysinbawliq hareketleri,belgili bir qararg’a kele aliw imkaniyati,sirtqi tasirge qanshelli beriliwi,erkiham basqa sol kibi psixofiziologik jag’daylari,klentide ulken tasir ko’rsetedi.
Norma buziliwlar sistemasinda sotsialliq tasir jaqlarinan pariqlaniwshi qadiryatlardi ajiratip,analiz etiw orinli esaplanadi.Sotsiyalliq ruwxiy ziyan darejelerinin’ to’menligi ham joqarilig’ina qaray devyant jag’daylardin’ klassifikatsiyalaniwi sotsialliq –huquqiy ahmiyetine qaray nizamlar sistemasi hamde jamiyet tarepinen qabil qiling’an adep –ikramliliq belgileri arqali amelge asiriladi.Usi klassifikatlaniw bir neshe faktorlarg’a :devyant minez quliqqa qatnas bildirip atirg’an adamg’a,nizambuziwshinin’ shaxsina, norma buziliw juz bergen konkret jag’dayg’a , nizam buziliw ham basqa sharayitlardin’ o’zine tanligine hamde axmiyetine baylanisli boladi.Deviant minez quliqti uyreniwde bizler g’alaba xabar qurallari arqali turli mag’lumatlarg’a iye bolg’an jaslar sanasin da deviant quliqqa bolg’an mutajlik sezilmeydi.Olar korgen bilgenleri haqqinda o’zlerinin’ pikirlerine iye boladi. Insan is- hareketi ,minez qulqi ham xizmetinin’ talim sholkemleri, mahalle, miynet jamaati uliwma mamleket ko’leminde bolsa,nizamdi qorg’aw organlari(sud, prokuratura,militsiya)ham baqlaw alip bariladi ham usi shaxsqa qarag’anda sotsialliq baqlaw instutlari waziypasin orinlaydi. Adep – ikramliliq normalarina,sotsialliq normalarg’a mas kelmeytug;un quliq turlerin uyreniwshi buzilg’an quliq turlarin uyrenetug’un quliq turlerin uyrenetug’in quliq turin izertlewshi ilim bul deviantologiya ilimi shug’illanadi .
G’alaba xabar qurallari menen deviant quliqtin; baylanisi sonday eken g’alaba xabar qullari tiykarinda qulqi buziliwlar payda boladi.maselen adam hadden tis televizor ko’riwi,kampiyuter oyinlarina berilip ketiwi,internet mag’lumatlari tiykarinda jaman jollarg’a kiriwi bularda deviant quliqtin’ ko’rinisleri esaplanadi.misali dev iant quliqtin’ bir tu’ri qandayda bir sektag’a ,diniy ag’img’a internet arqali kirip ketiwi,qandayda bir kinoni berilip ko’riwi kino qaharmanlarg’a ashiw etip yamasa solsrg’a eliklew tiykarinda deviant quliqtin’ ko’rinisleri payda boladi. Televizor arqali bas awriwg’a qarsi darini reklama etip basqa shokkish penen uriwin ko’rgen bala reklamadan tasirlenip ukesinin’ basina sho’kkish penen uriw jag’daylari baqlanadi.
Tema: DEVIYANT-minez quliq ha’m g’alaba xabar qurallari.
Reje:

1. 
   Deviyant quliqtin’ g’alaba xabar qurallari tiykarinda juz beriwi.
   
2. 
   Unifikatsiya kognitivnaya identifikatsiya sotsializatsiya paydalaniw ham qanatlaniw teoriyalari haqqinda mag’iliwmat.
   
3. 
   G’alaba xabar qurallarinin’ sotsial ortaliqqa tasiri.
   

Paydalanilg’an adebiyatlar:

Anisimova,N.I.,Zaxarova,E.M(1998)Profilaktika deviantnogo povedeniya molodeji.M.;SPB.;Berezniki:Tipografiya kuptsa Tarasova.S.14-19/
Internet materiallari:
1. Ziyonet.uz
2. Google.ru