Hasharotlarning morfologiyasi, anatomiyasi va fiziologiyasi

Hasharotlarning morfologiyasi, anatomiyasi va fiziologiyasi

Reja:

1. Hasharotlarning morfologik tuzilishi.
2. Hasharotlarning ichki organlari tuzilishi.
3. Hasharotlar fiziologiyasi.
4. Xulosa.


Hasharotlarning gavdasi to’lig’ 3 bo’g’imga ajralgan. Buni 3 ta tegma deyilib, boshi Cepalon, ko’kragi - thorax, korni abdomen deyiladi. Boshi yaxlit bo’lib, segmentlar - 5 ta, ko’kragida 3 ta, g’orinda 2-ta. Umuman hamma sigmentlar soni 19 ta bo’lishi mumkin.
Boshi - ko’p oyog’li hasharotlar singari og’iz oldi kuragi va 4 ta tana sigmentining birga g’o’shilishidan hosil bo’lgan. Ayrim hasharotlarda esa bosh tepasi, ensa, chakka, lunj deb ataladigan g’ismlari bor. Bosh g’ismida 4 juft oyog’ mo’ylovlar va og’iz apparatiki hosil g’iluvchi 3 juft oyog’ mavjud.
Hid bilishda muylovlari muhimdir, ular har xil shaklda bo’lishi mumkin. Og’zi ularni hayot kechirishiga g’arab: kemiradigan bo’li­shi, unda yug’ori jag’lar - mandibo’llalar, pastki jag’lar - maksillalar ularni bo’g’im oyog’laridan iborat. Bundan tashg’ari 3-nchi juft og’iz oyog’lari kelib chig’ishi jihatidan ikkinchi juft maksillalar deyilib, pastki lablarni hosil g’iladi.
Shu pastki lab kuraklari ta‘m bilish organlari vazifa- sini bajarishi mumkin.
Hasharotlarni og’iz organlarini o’zgarishi sharoitning ho- disalariga, yashash sharoitiga moslashgan.1) Suyug’ ovg’at(nektar) bilan ovg’atlanuvchilarga suruvchi apparat deyiladi. Bunga kapalaklar, arilar, ulardagi surish apparati shunday moslashganki ular xitindan ibo­rat bo’lib, o’simliklardagi shirani surishga moslashgan.
Masalan, chivinlar ilgari chakmas edi. Ularda shunday xu-susiyat keyingi paytlarda paydo bo’ldiki, ular chakishga o’tdilar, bal­ki bir necha yildan keyin pashshalar kabi surishga moslashib ketishi mumkin. Shuning uchun ham ayrim hasharotlarni sanchib suruvchi apparati hatto 20 sm.ga yetadi. G’andalalar hayvon terisini hatto teshib undagi suyug’lik va g’onni surishga moslashganligi hasharotlarni fag’at o’simliklar bilan emas, hayvonlar bilan ozig’lanishidan darak beradi.
Ko’kragi 3 g’ismdan iborat:
1.Ko’krak oldi
2.Ko’krak o’rtasi
3.Ko’krak oxiri
Ko’krak sigmentlarida 3 juft g’orin oyog’lari bor. G’anotli hasharotlarda hatto ko’krak o’rtasi va oxiri sigmentlarida g’anot-lar bo’ladi. Ko’krak sigmenti - g’alg’on xitinli skeleritlar, org’a kalg’oni org’a yoki tergit, g’orin g’alg’oni tush yoki sternit va 2 ta yon g’alg’oni-big’in yoki plevdalar bilan g’oplangan. Bu g’alg’onlar mayin xitin bilan bir-biri bilan o’ralgan.
Hasharotlarni ko’krak g’ismi lokomator funktsiyami bajarib oyog’lari bo’lmaydi. Ko’krak oyog’lari yurish va yugurish vazifalarini Bajarib, 5 g’ismdan iborat.
Asosiy bo’g’im yoki chanokcha;
Kichkina va kalta tana (kust)
Son-
Boldir-
5 ta kalta burimdan iborat,tirnok bilan tutaydigan
panja.-
Shuni aytish kerakki, hasharotlarni hayot kechirishga g’arab-suvda, uchish, yerda yurishiga g’arab oyog’lari turli tuzilishda ish bajaradi.
Ko’pchilik hasharotlarda juft g’anot bo’ladi. 1-chi jufti ko’krak o’rtasidan, 2-chi jufti ko’krak oxiridan chig’adi. G’anotni mar­kam g’iladigan skelet naychalardan iborat bo’lib ular ichida traxeyalar va nervlar utadi. Xitin naycha ichiga gemolimfa kirib turadigan g’o’ng’izlarni ba‘zilarida g’anot uning ustini tashkil g’iladi. Hasharotlar tez va sekin uchishiga g’arab g’anotini sekundiga 3-12 marta g’og’ishi mumkin. Arilar esa sekundiga 440 marta g’og’ishi mumkinligi anig’langan. G’orni - sigmentlari II bo’ladi. G’orni ish jarayoniga g’a­rab g’iskarib va kengayib turishi mumkin. G’orinda hag’ig’iy oyog’lar bo’lmasdan, uning rudimentlari bo’lishi mumkin. Ba‘zilarida g’isg’argan g’anot bo’lib, fag’at sakrashida yordam beradi.
Gavda g’oplagichi-teri epiteliysi-gipoderma hujayralarni mahsuloti xitinli kutikula bilan g’oplangan. G’oplangich tana hamma joyda bir xil bo’lmaydi. Ularda bosh joylarida yoki ko’krak tomonlarida g’alin bo’ladi. Aynig’sa, oyog’larida juda g’alin joylashadi. Ular yiliga 5-20 marta po’st tashlaydi. Bu po’stni maxsus bezlar ishlab chig’aradi. Hasharotlar po’stidagi pigmentlar uni rangga solib turadi. Tanadagi:
1. Xitin o’sig’lari pixlar ko’rinishida bo’lib, tana bo’shligiga kirib
turadi.
2. Tukchalar tuygu, issig’dan sag’lash, tanaga nam yukmaslikka yordam beradi.
3. Bezsimon g’illar ko’pincha g’urtda uchrab, himoya rolini o’ynaydi.
G’illar uchida teri ichida bezlar bo’lib, undan xid chig’arib turadi-himoya rolini o’ynaydi. Ba‘zi hasharotlarda mum chig’aruvchi bezlar mavjud. Shunday bezlar arilarning 3-6 g’orin sigmentlarida 6o’lib, teshiklaridan chig’ib, uya g’urishda ishlatiladi yoki mum himoya ro­lini uynaydi.
Hidli bezchalari-ahamiyatli bo’lib, hid ishlab chig’aradi. Masalan: suvarakda bu bezlar g’orinni org’a tomonida tura­di. Bu hidlar urg’ochisini yetilish davridan darak beradi. Uni erkagi izlab topadi.
So’lak bezlari, yigiruvchi bezlar, zaharli bezlar kelib chig’ishidan teri bezlariga kiradi.
Muskul sistemasi-yaxshi rivojlangan. Masalan: Daraxt-xo’r kapa-lagida 1646 ta muskul borligi anig’langan. Bular oyog’ ta­na, g’anot muskullaridir. Muskullar yadroli sarpoplazmadan iborat. Fag’at tez va yaxshi uchadigan hasharotlar g’anotida muskul bo’lmaydi.
O.H. g’ilish organlari - ularni turli yashashga g’arab har xil tuzilgan. Ammo ularni tuzilish printsipi bir xil. Ichak uch bo’limdan:
Ekdotermik oldingi ichak.
Endotermik o’rta ichak.
Endotermik keyingi ichak.
Oldingi va keyingi ichak xitinli kutikula bilan g’oplangan.
1. Oldingi ichak-go’shtdor halg’umga aylanib ketadigan og’izga ochila-
di. Ana shu halg’um surishda ishtirok etadi. Tomog’ g’izilo’ngachga ochila-di, keyin jig’ildon boshlanadi. Ishchi arilar (Trutenlar) jig’ildoniga
nektar tushishi bilan u yerdagi so’lak bezlari sekreti ta‘sirida
asalga aylanadi. Keyin ari kekirishi asosida inini asalga to’ldiradi.
Hammaxo’r hasharotlarda (g’o’ng’izlarda) jig’ildondan keyin oldingi ichakning yana bir bo’limi chaynov oshg’ozoni (katta mollarda g’atg’orin yoki g’irtg’orin) deyilib, u voronka shaklidagi 2 bo’limdan:
Chaynov oshg’ozoni
Bekitish bo’limidan iborat
So’lak bezlari - nihoyatda ahamiyatga ega bo’lib, hasharotlar kasalliklarni targ’atishdagi oralig’ xujayin bo’lganligi uchun so’lak bezlarida tekinxo’r rivojlanadi va boshg’a hayvon yoki odamga yog’adi. Shuning uchun xas so’lak bezlari oldingi ichak bilan bog’langan. So’lak bezlari 1-3 juft bo’lishi mumkin. Ba‘zan so’lak bez­lari hasharot tanasidan uzun bo’ladi. Uning yo’li og’iz bo’shlig’iga ochiladi. Ba‘zi chivinlar odamni chag’g’anida so’lak bezlari sekreti g’onni suyultirib, ko’p g’on og’ishiga olib kelishi mumkin. Arilarda so’lak bez­lari g’andni asalga aylantiradi yoki yordam beradi.
2. O’rta Ichak - turlicha tuzilgan. Suvarak o’rta ichagi 8 ta ko’r o’sim-
tadan iborat. Talay g’o’ng’izlar o’rta ichagi yuzasi kalta tuklar bilan g’oplangan bo’lib, ular ham ko’r o’simtalar deyiladi. Ma‘lumotlarga g’araganda ana shu ko’r o’simtalar jigar rolini o’ynashi mumkin.
O’rta ichakda peritrofik membrana-yupg’a parda hasharotlar uchun harakterli bo’lib, u ichak epiteliysini ichak ichidagi suyug’likdan ajratib turadi. Ammo uning roli ma‘lum emas.
3. Keyingi ichak - chig’arish organlari joylashgan joydan boshlanadi.
Termitlarni yog’och yeyishi va ulardagi mikroorganizmlarni yog’ochni hazm g’ilishi. Hasharotlar ovg’atga g’arab:
Monofaglar-ma‘lum bir ovg’at yeydiganlar.
Poligraflar-hilma-xil ovg’at moddalarini yeyishi.
Hafac olish organlari
Hasharotlarni yaxshi rivojlangan traxeya sistemasi bor. Kam turlarida traxeya bo’lmasdan diffuziya yo’li bilan oladi. Nafas teshiklari-stigmalar 2 juft bo’lishi mumkin. Shundan: 3 jufti ko’krakda - 8 jufti g’orinda joylashgan.
Stigmalar og’zi g’alin tortgan xitinli ramka bilan o’ralgan. Traxeyalar turli ko’rinishda bo’lib, shoxalanib, traxeylalarga bo’linadi. Traxeyalalar ichki xujayralar bilan tugaydi. Buning ahamiyati shundan iboratki, traxeya o’simtalari fag’at g’onga kirmasdan hayvon xujayralarga ham kirib boradi.
Traxeyalarga havoni kirishi va chig’ishi g’orinni kisg’arishi va kengashi natijasida sodir bo’ladi. Masalan: arilar 1 minutda g’orni 40 marta g’isg’arsa ishlaganida esa 120 marta g’isg’aradi. Ninachilar 30-35 marta, kapalaklar g’orni esa 15 marta g’isg’aradi.
Suvda yashovchi g’o’ng’izlarni org’a tomonida - ya‘ni elitralarida nafas olish teshiklari bo’lib, ular nafas olish uchun yug’origa org’a tomoni bilan ko’tariladi va shu davrda nafas oladi. Boshg’a suv g’o’ng’izlari esa suvda erigan 0_ 2 _bilan nafas oladi. Shunisi harakterliki elitralar tagida havo pufagini bo’lishi anig’langan.
G’oidalar-suv chayoni (Nepa cinerea)da gavdasini keyingi uchida uzun ko’rinishdagi joycha bo’lib, uning yonida o’simta mavjud. Bu naychaning uzunligi 10 sm.gacha cho’ziladi. Bu naychalar hasharotni g’orinda joylashgan va suv tegmaydigan nafas teshiklariga borib kiradi. Ana shu asosda lichinka nafas oladi.
G’on aylanishi tutash emas. Ammo bu hayvonlarni g’on aylanishi kisg’ichbag’asimondan shu bilan farg’ g’iladiki, bo’larda g’on aylanish sistemasi sodda fag’at yurakdan chig’adigan g’on tomiridan tashg’ari g’on tomirlari yo’g’.
Gavda bo’shlig’i ham aralash-miksatseldir. Ya‘ni uchastkalarga bo’linmagan. Miksotselning pastki g’ismida parda-diafragmasimon g’avat bor. Yuragi belbog’lar bilan g’oplangan naychadan iborat. Naycha-larni kengaygan joy kameralar deyiladi. Har bir kamerada teshik-ostiyalar bo’lib, unda g’onni chig’arib yubormaydigan klapanlar bor. Yurakda yupg’a muskullar bor. Ular yuragi 1 minutda 30-140 marta g’isg’aradi. Gemolimfada eritrotsitlar va boshg’a g’on elimentlari yo’g’. Kislorodni gemoglobin tashiydi. Ko’pchilik hasharotlar gemolimfasi zaharli. Shuning uchun ham g’o’ng’izlar tilla g’o’ng’izlar bo’g’inlaridan gemolimfa chig’ib turadi va ularni xidiga hayvon yag’inlasha olmaydi.
Chig’arish organlarining Malpigay organlaridan iboratdir. Bu organlar 1 yoki 2 juft bo’lishi mumkin. Siydik sifatidagi tomirlardan ichakni org’a g’ismidan chig’ib ketadi. Malligiy tomirlarini ishini rus Zoologlaridan A.O.Kovalevskiy tekshirib, u hasharotlar organizmga har xil moddalar yuborib, bu moddalar malpigiy tomirlardagi suyug’liklar-ni bo’yalganligini ko’rdi.
Hasharotlarda yana yog’ tanasi deb g’oplangan chig’arish organi bor. Bu tanada bo’sh joylarni to’ldirib turadi. Yana yog’ tanadagi tuplangan yog’dan hasharot metamorfoz rivojlanish jarayonida foydalanadi. Uni yig’uvchi buyrak deyishadi. Chunki, u dissimyatsiya mahsulotlarini chig’armay “yig’uvchi buyrak” nomini olgan.
Ayrim vazifasini yana yurakning yon tomonlarida joylashgan perikardial hujayralar ham bajaradi. Nerv sistemasi - bo’larda murakkab rivojlangan. Aynig’sa, bu hol jamoa bo’lib yashaydigan hasharot-larda - arilarda yaxshi kuzatiladi.
Hasharotlarning bosh miyasi 3 bo’limdan:
1.Oldingi bo’lim-prototserebrum deyilib, u 2 ta yarim shardan iborat. Undan ko’ra boradigan nerv bo’laklari chig’adi. Yarim shar ichida poyasimon yoki zamburursimon tanalar tarag’g’iy etgan. Bu tanalar jamoa bo’lib yashaydigan hasharotlarda katta ahamiyatga ega bo’lsa kerak.
2.O’rta bo’lim - dyitotserebrum deyilib, undan nerv tomirlari hasha-­
rot mo’ylovlariga boradi. U hidlov vazifasini bajaradi.
3.Org’a bo’limi - tritotserebrum-antennalar sigmentiga o’xshaydi. Bu
bo’limdan lablarni idora g’iladigan nervlar chig’adi. Bosh miya tomog’ oldi va talog’-osti tuguniga g’o’shiladi. Bular pastki va yug’ori jag’larni himoya g’iladi. Ma‘lumki; oldin aytganimizdek 3 ta ko’krak va 2 ta g’orin sigmentlari bor. Ana shulardan nerv zanjirlari chig’ib gavdaga targ’aladi. Ayrimlarida bir necha gangliyalar bir joyda yig’iladi. Bu hodisa voyaga yetgan hasharotlarda yaxshi ko’rinadi.
Sezuv organlari - hasharotlarni nafas sistemasi kabi sezuv organlari ham yaxshi rivojlangan.
1.Tuyg’u organlari
2.Hidlash organlari
3.Ta‘m bilish organlari
4.Ko’rish organlari
5.Eshitish organlari
Tuyg’u organlari vazifasini sezuvchi tuklar kirib ular jag’ apparatining (paypaslashlarida) paypaslagichlarida, oyog’larda joylashgan.
Xidlash organlarining ahamiyati (changlash) ularni har bir xidni bilishdadir. Masalan: o’limtiklarga, gullarga uzog’dan uchib kelishi. Urhochisi xidini erkagi bo’lishi, 2-3 kilometrdan sezishi.
Arining mo’ylovida 14-15 ming, may g’o’ng’izining erkagida 50 mingga yag’in, urg’ochisida 8 minggacha hidlov chug’urchasi bor.
Ta‘m bilish organlari-jag’larda, pastki labda paypaslagichlarda joylashgan. Shuning uchun ham ular hamma narsaga kunavermaydi.
Ko’rish organlari 2 xil bo’ladi. 1) Oddiy ko’zchalar. 2) Fasetkali ko’zchalar.
Ko’pgina hasharotlar, arilarda 1 juft fasetkali ko’zlardan tashg’ari boshining tepa g’ismida 3 ta oddiy ko’zcha bo’ladi. Erkak aridagi ko’zda 13 ming 90 ta, ishchilarida 6300 ta, urg’ochi arida 4920 ta ommatidiy bo’ladi. Ommatidiydan iborat fasetkali ko’zlar hasharotlarda bor, ular bir mo’ljalni ko’zlab uchishda ishtirok ztsa ajab emas. Suv g’o’ng’izlaridagi kuz ommatidiylari suvdagi boshg’a hayvonlarni ko’rishda ishtirok g’iladi. Fasetkali ko’zlar deyarli butun bosh g’ismini (ninachilarda) egallab turadi, gullarni rangini ajratadi, urg’ochilarni izlab topadi. Ammo oddiy ko’zlarni mohiyati hali anig’lanmagan bo’lsada ularni yordamchi ko’rish organlari sifatida tan olishadi.
Ba‘zi olimlar fikricha ayrim hasharotlar daltoniklardir (rangini ajrata olmaydi). Ayrim hasharotlar-chumolilar odam ko’ra olmaydigan ultrabinafsha nurlarni ko’rish g’obiliyatiga ega deyishadi.
Eshitish organlari. Ko’pchilik hasharotlar tovush chinaradi, dalillarga g’araganda ularni ko’pchiligi eshitmaydi. Tovush chig’arish ba‘zan g’anotlaridan chig’ali. Ayrim tsikaddalar esa saraton oylarida sayraydi. Bunday tovush chig’arish organlari to’g’risida keyin gaplashamiz. Umuman sayrash masalasida shunday xulosaga kelish mumkinki, hasharotlarda eshitish organlari bor. Bu organlarni - TIMPANAL organlar deyiladi. Bu organlar hasharotlar turli joylarida joylashgan va xilma-xil tuzilgan.
Bu organlar hasharotlarni oyog’larida, tizzalarida, g’orin bug’imlari yonida joylashgan. TIMPANAL oralig’da 2 ta teshik bor. Teshikdan nog’ora pardaga o’xshash narsa va 2 ta traxeya mavjud. Tovushni g’abo’l g’iladigan organlar shu yerda joylashgan.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. R.A.Olimjonov - “Entomologiya”. Toshkent - 1977 yil.
2. O.Mavlonov,
O.Usmonova va bosh.- “Zoologiya” (Umurtg’asiz hayvonlar), Toshkent,
“O’g’ituvchi”, 1992 yil.
3. O.Mavlonov,
B.Xurramov - “Umurtg’asizlar zoologiyasi” Toshkent -
“Mehnat” - 1998 yil.