I aksariyat geomorfologik

Buxoro viloyati hududining relyefi aksariyat geomorfologik xususiyatlariga koʻra birmuncha murakkab tekisliklardan iborat. Eng baland joyi Quljuqtov tizmasi. Quljuqtov bilan Zarafshon daryosi vodiysi oraligʻida Oyoqogʻitma botigʻi joylashgan. Buxoro viloyatida quyidagi relyef koʻrinishlarini ajratish mumkin:
1.Alohida ifodalangan past togʻlar, platolar (Quljuqtov, Tuzkoy togʻi, Jarqoq, Saritosh);
2.Tekis yuzali plato va qirlar (Qorakoʻl, Dengizkoʻl, Uchbosh, Qoraqir);
3.Daryo va koʻl yotqiziqlari bilan qoplangan va shamol taʼsirida vujudga kelgan akkumulyativ tekisliklar;
4.Alohida ifodalangan berk botiqlar (Qoraxotin, Oyoqogʻitma, Dengizkoʻl);
5.Yassi yuzali vohalarda balandligi 5-15 m li tepalar uchraydi. Togʻlar asosan silur, devon, toshkoʻmir, boʻr, paleogen, neogen davrlari jinslaridan tuzilgan. Tekislik va qumliklar toʻrtlamchi geologik davr tabiiy omillari taʼsirida oʻzgargan. Foydali qazilmalardan Setalantepa, Jarqoq, Gazli, Uchqirda gaz, Kemachi, Zikri, Oʻrtabuloqda neft-gaz hamda grafit konlari, ohaktosh, bentonit (gilmoya), granit konlari topilgan. Buxoro viloyatida juda koʻp mineral suv zaxiralari aniqlangan. Quljuqtov, Qoraxotin, Jingʻildi, Oyoqogʻitma botigʻi atroflaridan topilgan suvlardan xoʻjalikda qisman foydalaniladi. Viloyat seysmik jihatdan 7 balli, faqat Gazli shahri atrofi 9 balli zilzila zonasiga kiradi. Iqlimi keskin kontinental: yozi issiq, uzoq, quruq; iyulning oʻrtacha harorati 28-32°, qumliklarda 60-70° gacha koʻtariladi. Yanvarning oʻrtacha harorati 0° dan −2° gacha yiliga 90-150 mm yogʻin tushadi. Asosan bahor va qishda yogʻadi. Vegetatsiya davri 220 kun. Buxoro viloyatining asosiy suv manbai — Amu-Buxoro mashina kanali. Quyimozor, Toʻdakoʻl, Shoʻrkul suv omborlarining ahamiyati katta. Bundan tashqari vohalar atrofida zovur va oqova suvlar tashlanadigan Dengizkoʻl, Qoraqir, Katta Tuzkon va Devxona kabi koʻllar mavjud. Buxoro viloyati boʻyicha obikor yerlarning 94,4 % turli darajada shoʻrlangan. Choʻl zonasida kam chirindili qoʻngʻir tusli sur, qumli ishgandan soʻng, oziq-ovqat sanoatida tashkiliy va iqtisodiy islohotlar amalga oshirildi. Buxoro viloyati iqtisodiyotining asosini qishloq xoʻjaligi (paxtachilik, gʻallachilik, sabzavotchilik, bogʻdorchilik, chorvachilik) tashkil etadi. Viloyat dehqonchiligida sugʻoriladigan yerlar (tomorqa yerlar bilan birga) 273,7 ming ga, partov yerlar 14,2 ming ga, choʻl yaylovlari 2764, 6 ming ga, Paxta 129 ming ga, makkajoʻxori 857 ga, donli ekinlar 81,2 ming ga, sholi 200 ga, pomidor 2741 ga, sabzavot-poliz ekinlari 9,3 ming ga, lavlagi 116 ga, kartoshka 2967 ga, yem-xashak ekinlari 15,9 ming ga, shu jumladan, beda 7,1 ming ga, bogʻlar 18,2 ming ga, tutzorlar 5,9 ming ga, Buxoro viloyati da 236 shirkat uyushmasi va jamoa xoʻjaligi, 4162 fermer xoʻjaligi, 41 xoʻjaliklararo korxona, 5 parrandachilik fabrikasi mavjud (2001), Chorvachilik Buxoro viloyatining rivojlangan tarmogʻi boʻlib, qoramolchilik, qoʻychilik, echkichilik, yilqichilik, tuyachilik va parrandachilik rivojlangan. Ayniqsa, Buxoro qorakoʻllari mashhur. Buxoro viloyatining barcha tizimdagi xoʻjaliklarida 428 ming qoramol, shundan 184,7 ming sigir, 750 ming qoʻy, 64 ming echki, 3 ming yilqi, 2,8 ming tuya, 771 ming parranda mavjud (2001). Viloyatda ipak qurti ham boqiladi. 10 ta oʻrmonchilik xoʻjaligi boʻlib, asosiy oʻsimliklari saksovul, cherkez, qandim. Qorakoʻl oʻrmon xoʻjaligida esa dorivor oʻsimliklar ham yetishtiriladi. Buxoro viloyatidan magistral temiryoʻli oʻtgan. Eng katta temiryoʻl stansiyasi — Kogon. Viloyat ahamiyatidagi avtomobil yoʻllarining umumiy uzunligi 9820 km, shu jumladan qattiq qoplamali yoʻllar 4655 km (2000). Asosiy avtomobil yoʻllari: Buxoro-Toshkent, Buxoro-Urganch-Nukus, Buxoro\Turkmanobod (Chorjoʻy)va BuxoroTermiz yoʻnalishlari. Aeroport bor.
Oʻrtacha harorat va yogʻingarchilik
Buxoro vohasi Zarafshon daryosining subaeral deltasida joylashgan bo'lib, shimoldan Qizilqum va Avtobachin platolari bilan, janubdan Quyimozor, Qiziltepa, Dauxan platolari bilan chegaralangan. Umumiy uzunligi 80 km, kengligi 50 km. Buxoro vohasi cho'l Mintaqasida joylashgan. Havoning yillik o'rtacha harorati 14,2— 15,1°. Yillik o'rtacha yog'in miqdori 114—128 mm ni tashkil qiladi. Buxoroda bug'lanish 1208 mm. Sizot suvlarining to'yinishida asosiy manba rolini Zarafshon daryosi suvlari o'ynaydi. Bu daryo suvi yoz oylarida to'laligicha sug'orishga sarflanadi. Yer ostidan keladigan oqim 18,1 mln. Ni tashkil qiladi. Yog'in m iqdorida infiltratsiyaga 16-20% sarflanadi. Sizot suvlari daryoning chap sohilida uncha chuqurda yotmaydi, ya’ni 0,5—1,5 m da joylashgan. Daryoning o'ng sohilida esa bu chuqurlik 1,5—2,5 m ni tashkil qiladi. Sizot suvlari sathining eng baland bo'lgan davrlari mart—aprelga, chuqur bo'lgan davri esa oktabr— noyabrga to'g'ri keladi, tebranish amplitudasi 1— 2 m ni tashkil qiladi. Hudud sizot suvining sathini sug'orishdan tashqari Zarafshon daryosining suvi sathi ham boshqarib turadi, ya’ni sersuv yillari sizot suvining sathi ko'tariladi, aksincha kam suv bo'lgan yillari bu ko'rsatkich pasayadi. Bu suvlarning mineralizatsiya darajasi 1—3 g/1. Sho'rlangan tuproqlar ostidagi sizot suvlarining mineralizatsiya darajasi 5—10 g/1. Sho‘rxoklarda esa 20—50 g/1 ni tashkil qiladi. Hududda gidromorf tuproqlar tarqalgan. Asosiy qism qadimdan
sug‘oriladigan, kuchli agroirrigatsion qatlamga ega o‘tloqi tuproqlardan iborat. Hudud tuproqlari mexanik tarkibiga ko‘ra og'ir va gilli tuproqlar qatorida turadi. Xarakterli hamda farqli xususiyatlaridan biri bu tuproqlarning singdirilgan kationlari tarkibida singdirilgan magniyni nisbatan ko‘pligi hisoblanadi.


Xulosa
Temirbeton ko’priklarning rivojlanish tarixi 1873-yildan boshlanadi, o’shanda fransuz olimi Mon’e temirbeton ko’prikka patent oladi. Uning ko’prigi (1 rasm) sistemasi arka ko’rinishida qubba oraliq qurilmali bo’lib, massiv tayanchlar bilan qisib qo’yilgan. Ko’prikning oraliq qurilmalari va tayanchi bir qancha metall sterjenlardan iborat bo’lgan yaxlit karkas qilib birlashtirilgan. 1875-yilda Fransiyada shu sistemada xususan parkda piyodalar o’tadigan uzunligi 16m va kengligi 4m bo’lgan temirbeton ko’prik qurilgan.
Birinchi temirbeton ko’priklar ko’rinishi tosh ko’priklarga o’hshagan va arkali sistemada qurilgan. Faqat svodining qalinligi, agar u tayanch chizig’idan tashqida saqlangan bo’lsa, inshootning materialini ko’rsatgan.
1892-yilda Fransuz Gennebik bo’ylama sterjenlar ko’ndalang xomutlardan iborat armaturalash sistemasini taklif etdi. U zamonaviy temirbeton inshootlarga o’tishni taminladi. Uning taklifiga asosan qovurg’ali ko’prik konstruksiyalari paydo bo’ldi, bu keyinchalik arkali va balkali temirbeton ko’priklarning rivojlanishiga imkoniyat tug’dirdi. Ularning yuz yildan ortiq rivojlanish davrida ko’priklarning xar xil sistemalari yaratildi. Temirbeton juda qulay konstruksiya bo’lib chiqdiki, undan metall, yog’och, tosh ko’priklardan olingan konstruksiya shaklidan tashqari faqat temirbetonga xos bo’lgan eng maqbul konstruktiv shakllar yaratildi.
Ko’priklarning konstruktiv shakllari yopiladigan oraliqning kattalashishiga qarab o’zgarib bordi. Arkali ko’priklarda 50m gacha bo’lgan oraliqda arkaning qubba qismida, ko’ndalang oraliqlarni qo’llash amalga oshirildi. Buning natijasida qubba ustuning tepa qismidan ajratildi, undan keyin vertikal devor va yurish qismiga ajratildi. Qubba, devor va balkadan iborat sistema hosil bo’ldi. Devorlar qubbaning eniga tayangan xolda yurish qismini ushlab turdi.
Arkali ko’priklarning oralig’ini uzaytirish keyinchalik qubba ustida yurish qismini oralig’i uzaytirish hisobiga amalga oshirildi. yurish qismini yupqa plitalarini qovurg’ali plitalarga almashtirish zaruriyati paydo bo’ldi. Plitadagi qovurg’alar yurish qismidan tushiadigan kuchlarni ma’lum nuqtaga to’pladi, u erdan kuchlar devorga emas, qubbaga ustunlar orqali uzatildi.
Adabiyotlar:
1. Мосты и тоннели. Учебник для вузов ж.д. транспорта. С.А. Попов, В.О. Осипов и др. -М.: Транспорт, 1977. - 526 с.
2. Содержание и реконструкция мостов.В.О. Осипов, Ю.Г. Козьмин, B.C. Анциперовский, А.А. Кирста. Под ред. В.О. Осипова: Учебник для вузов ж.д. транспорта - М.: Транспорт, 1986. - 327 с.
3. Мосты и тоннели на железных дорогах. Учебник для вузов. В.О. Осипов, В.Г. Храпов, Б.В. Бобриков и др.: Под ред. В.О. Осипова. - М.: Транспорт, 1988. - 367 с.
4. Колоколов Н.М., Копац Л.П., Файнштейн И.С. Искусственные сооружения. Учебник для техникумов транспортного строительства. /Под ред. Н.М. Колоколова. 3-е изд. Переработ. и доп.- М.: Транспорт, 1988. - 440 с.
5. Руководство по определению грузоподъёмности железобетонных пролетных строений железнодорожных мостов. МПС. М: Транспорт, 1989 - 125с.
6. Указания по устройству и конструкции мостового полотна на железнодорожных мостах. М: Транспорт. 1989. - 120с.
7. Гидрология и гидротехнические сооружения. Под ред. Г.II. Смирнова. М: Высшая школа. 1988. - 472 с.
8. Клипов С.И. Железнодорожный путь на искусственных сооружениях. М: Транс­порт, 1990. - 144 с.
9. Красин Н. А. Мамажанов Р.К. Примеры определения грузоподъемности железобетонных пролетных строений железнодорожных мостов с учетом влияния дефектов и повреждений. Учебное пособие. ТашИИТ, 1996 - 45 с.

Xulosa
XX-asrning boshida Rossiyadagi temirbeton konstruktsiyalarning xammasi xususan ko’priksozlik tajribalarining ta’sirida rivojlandi. 1886-1896 yillardagi prof. Belelyubskning temirbeton plita, arka, to’sinlarni va oralig’i 17m gacha bo’lgan ko’priklarning haqiqiy ishini isloh qilishda kengaytirilgan tajribalari katta rol o’ynaydi va u temirbeton konstruksiyaning og’ir yuklar tasirida yaxshi ishlashini isbotladi. Rossiyada temirbeton ko’priklarning keng qo’llanilishi temirbeton ko’priklarning xar-xil sistemalari uchun loyiha meyorlari va birinchi texnik shartlar 1908-yilda bosmadan chiqqandan keyin boshlandi. Birinchi jaxon urushi boshlangunga qadar ko’pgina uzlukli, uzluksiz ramali qovurg’ali ko’prik konstruksilari qurilgan.

Bu davrdagi vatandoshlarimizning muxandislik va ilmiy faoliyatiga temirbeton konstruksiya bo’yicha katta mutaxasislar: prof. N.A. Belelyubsk, texnik shartlari ishlab chiqishga raxbarlik qilgan, prof. G.P.Perederiya – ko’plab inshootlar muallifi, prof. A.F.Loleyta-temirbetonning buzilish bosqichidagi xisoblash nazariyasini asoslaganlardan biri, prof. I.S.Podolsk-1906yilda temirbeton ko’priklarni 1-kursini rus tilida nashrga chiqargan.
1920-1940 yillarda SSSRda temirbeton ko’priklarning katta qismi qurilgan, Dnepr, Volga, Angar, Neva, Moskva kanaliga qurilgan ko’priklar shular jumlasidandir. Aloxida berkitilgan oraliqlar ularda 130m gacha bo’lgan. O’rta va kichik oraliqlarda temirbeton konstruksiyalar keng qo’llanilgan. Temirbeton ko’priklarning ko’pchiligini arkali sistema qo’llanilib yaxlit betondan qurildi.
Urushdan keyingi davrlarda ko’priklarni tiklash va yangi ko’prik qurish ishlari yuqori texnik darajada bajarildi. 1951-yilda 2-qavatli qo’shma xarakatli oraliq uzunligi eng yuqori natija 228m bo’lgan arkali ko’prik qurilishi temirbeton ko’priklarni keng qo’llanish imkoniyatini yaratdi.
1954yildan boshlab mamlakatimizda yig’ma konstruksiyaga va ishlarni industrial usulga bajarishga o’tish yuzaga kelganligi tufayli ishlab chiqarish texnologiyalarini tubdan o’zgartirish boshlandi.