Ijtimoiy rol “Ijtimoiy rol” tushunchasi 1930-yillarda amerikalik sotsiologlar R. Linton va J. Mid

Ijtimoiy rol
“Ijtimoiy rol” tushunchasi 1930-yillarda amerikalik sotsiologlar R. Linton va J. Mid tomonidan e'lon qilindi.
Ijtimoiy rol – normativ vazifalar va ushbu majburiyatlar-ga mos huquqlar bilan belgilanadigan kutilgan xatti-hara-katlar tizimi.
Misol uchun, ijtimoiy tashkilot sifatida ta'lim muassasasida direktor, o'qituvchi va talabalarning mavjudligi. Bularning bari – ma'lum vazifalar va huquqlar to'plami bilan bog'liq ijtimoiy ahamiyatga ega.
Shunday qilib, o'qituvchi direktorning buyrug'lariga rioya qilishni, mashg'ulotlari uchun kechikmaslikni, ular uchun yaxshi tayyorgarlik ko'rishni, o`quvchilarni ijtimoiy ma'qullangan xatti-harakatlarga yo'naltirishni, yetarlicha qat'iy va adolatli bo'lishni talab qiladi, o'quvchilarning jismoniy jazolarini va boshqalarni ta'qiqlashni taqiqlaydi.
Shu bilan birga, o'qituvchi o`z vazifasini bajarishi bilan bog'liq hurmatga ega bo`ladi: o`quvchilar uni ko`rganida hurmat bilan o`rinlaridan turishlari, uni ism-sharifi bilan murojat qilishlari, ta'lim jarayoniga oid ko'rsatmalariga shubhasiz rioya qilishlari, o`qituvchi gapirganda sinfda sukut saqlashlari va va boshqalar.
O'qituvchi og'ir va yumshoq bo'lishi mumkin, talabalarga nisbatan masofani saqlashi va ular bilan katta odamlardek munosabatda bo`lishi mumkun.
Shunga qaramasdan, ijtimoiy rolni bajarish individual fazilatlarni namoyon etish uchun ba'zi bir erkinlikni beradi:
O`quvchi tirishqoq yoki beparvo, qo'pol yoki itoatkor bo'lishi mumkin. Bularning bari - ijtimoiy rollarda individual xususiyatga bog`liq.
Ijtimoiy rolga taalluqli me'yoriy talablar odatda ishtirokchilarning o'zaro munosabatiga bo`gliq, muloqotda kam yoki ma'lum emas, shuning uchun muayyan rollar paydo bo`ladi: barcha ishtirokchilar bir-biridan ushbu ijtimoiy rollarning tarkibiga mos keladigan xatti-harakatlarni kutishadi. Shu tufayli, odamlarning ijtimoiy xulq-atvori sezilarli darajada taxmin qilish mumkun.
Shuni ham e’tiborga olish kerakki, ijtimoiy rolning talablari ayrim erkinlikka imkon beradi va guruh a'zosining xatti-harakatlari mexanik ravishda bajariladigan rol bilan belgilanmaydi. Ya'ni, adabiyotlar va hayotda ham shundey holatlar bo`ladiki liderlikni qo`lga olgan odam kutilmagan hatti-harakatlar qilishi mumkun (ya`ni ijtimoiy roliga mos kelmaydigan).
R. Merton "ikkiyoqlama xarakter" ga ega ekanini ta’kidlaydi.
E. Goffman, ijtimoiy rolni bajaruvchi shaxs o'zi va uning vazifasi o'rtasidagi masofa borligini anglab yetishi kerakligini ta'kidlaydi.
T. Parsons ijtimoiy rolga taalluqli normativ talablarning o'zgaruvchanligini ta'kidladi.
Masalan, yaxshi jarroh nafaqat normal operatsiya qiladigan odam, balki bemorning hayotini saqlab qolish uchun xavfli, noan'anaviy qarorga kelishi mumkin bo'lgan shaxsdir. Ba’zida tashabbus ijtimoiy roldan kelib chiqmasligi mumkun.
Inson bir vaqtning o'zida birgina ijtimoiy rolni emas, balki bir necha, hatto ba'zan juda ko'p rollarni egallashi mumkun. Agar inson bitta rolni egallagan bo`lsa patologik holatni yoki o`sha insonning ma`lum chegaralangan holda yashashini taxmin qiladi (u psixiatriya klinikasida bemor yoki qamoqxon maxbusi). Hatto oilada inson bir necha rollarni egallagan bo`lishi mumkun, u ham o`g`il, ham ota, shuningdek aka va er vazifasida bo`lishi mumkun.
Bundan tashqari inson boshqa ijtimoiy guruhlarda ham ijtimoiy rolga ega bo`lishi mumkun: u qo`l ostidagilarga boshliq, shu bilan birga o`z boshlig`iga nisbattan hodim, u vrach bo`lishi shu bilan birga institutda talabarga ustoz, do`stining do`sti va qo`shnisining qo`shnisi hamdir va h.k.
Rollardagi meyoriy talablar ijtimoiy meyorlardan kelib chiqadi. Ba’zi hatti harakatlar ma’lum bir ijtimoiy rolni egallagan insonlarga nisbattan qo`llaniladi.
Misol uchun, o`ituvchi o`uvchining intizomsizligi uchun dashnom berishi mumkun, ammo ta’lim muassasasidan tashqarida biror inson dashnom bersa siz e’tiroz bildirishiz mumkun.
Ba’zi bir ijtimoiy rollar shundey itimoiy xarakter xususiyatga egaki, uni bajarish ma’lum bir qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi.
Misol uchun: vrach bemorining diagnozini sir saqlashi, hatto sud vaqtida ham oshkor etmasligi kerak, bu esa uni gumondor shaxsga aylantirishi mumkun.
4 ta xususiyatga ko`ra ijtimoiy rollarni tafovutlash mumkun.
Rolning masshtabi bo'yicha (ya'ni, mumkin bo'lgan harakatlar doirasi bo'yicha):

• Keng (er va hotinning rolli koplab harakatlar va turli xulq-atvorga ega)
• Tor (sotuvchi va xaridorning roli: pul berdi, maxsulotni sotib oldi, "rahmat" dedi, yana bir nechta xatti-harakatlar va h.k).

Rolni olish yo'li bilan:

• belgilangan (erkak va ayol, yosh yigit, keksa, bola va boshqalar o'rni);
• erishilgan (o`quvchi, talaba, ishchi, eri yoki xotin, otasi yoki onasi va boshqalar o'rni).

Rasmiylashtirish darajasi bo'yicha:

• rasmiy (qonuniy va ma’muriy standartlarga asoslangan holda: politsiya hodimi, davlat hizmatchisi, amaldor)
• norasmiy (o`z-o`zidan paydo bo`lgan: do`st roli, kompaniyaning yuragi, baxtli odam)