Lipidlar - Lipidlar (yunoncha Lipos-yog’lar) – tirik hujayraning katta qismini tashkil qilgan turli xil tuzilishli va ba’zi bir umumiy fizik-kimyoviy xossaga ega bo’lgan organik moddalardir. Oqsillar va uglevodlar singari lipidlar xam tirik hujayralar organik moddasining asosiy massasini tashkil qiladi. Lipidlarning eng muhim umumiy xossasi shundaki, ular suvda erimaydi, balki qutbsiz erituvchilarda: atseton, benzol, xloroforim, metil va etil spirt va h.k. larda eriydi. Shuning uchun ham ular gidrafob ya’ni suvdan qo’rqadigan moddalar qatoriga kiradi. Gidrafil moddalar esa suvni sevuvchi moddalardir.
Lipidlar tarkibi - Lipidlar tarkibida yuqori yog’ kislotalar, spirtlar, aldegidlar, uglevodlar, azotli asoslar, aminokislotalar, fosfat kislotasi va h.k. kabi ko’p sonli turli-tuman tuzilishli komponentlar aniqlangan. Bu komponentlar o’zaro turli-tuman: murakkab efir, oddiy efir, glikozid, amid va boshqa bog’lar orqali bog’langan. Shuning uchun ham hozirgacha kimyoviy ma’noda ular uchun yagona bir klassifikatsiya yo’q.
Lipidlarning tuzilishi - Lipidlar asosan quyidagi biologik fuksiyalarni bajaradilar: 1) ular memb-ranalarning ajralmas komponenti; 2) uglevod va energiyaning asosiy ehtiyot shakli; 3) organizmda hujayra strukturalari va a’zolarining termik, elektrik va mexanik ta’sirlaridan qo’riqlovchi to’siq sifatida xizmat qiladilar va boshqalar.
- Lipidlarning tuzilishiga qarab sodda va murakkab lipidlar gruppasiga bo’lish mumkin.
- Sodda lipidlar qatoriga yog’lar, moylar va mumlar kiradi. Ular lipidlarning eng ko’p tarqalgan va eng sodda vakillaridir. Yog’lar va moylar kim-yoviy tuzilishiga ko’ra, uch atomli spirt glitserin bilan turli yog’ kislotalarining birikishidan hosil bo’lgan murakkab efirlardir. Ular faqat oddiy sharoitdagi konsistentsiyalari bo’yicha bir-biridan farqlanadi: ko’pincha, qattiq konsistentsiyali vakillari yog’deb, suyuq konsistentsiyali vakillari esa moy deb yuritiladi. Mumlar yuqori molekulali yog’ kislotalarnining yuqori molekulyar bir atomli spirt bilan hosil qilgan murakkab efirlaridir.
Murakkab lipidlar - Murakkab lipidlar gruppasi bir-biridan ancha farqli ko’p komponentli, geterogen birikmalarni o’z doirasiga birlashtiradi. Murakkab lipidlarning eng muhim katta gruppasi fosfolipidlar tarkibida murakkab efir shaklida birikkan yog’ kislotadan tashqari, azot tutuvchi komponent va fosfat kislota mavjud. Ularning strukturasi fosfoatsilglitserinlarning azot asoslaridan xolin yo’ki kefalin bilan bog’lanishidan hosil bo’ladi. Tarkibida azot sifatida sfingozin saqlovchi sfingolipidlar fosfolipidlar gruppasiga yaqindir. Murakkab lipidlarni-ng yana bir tipi tarkibida uglevod komponenti tutuvchi glikolipidlar-serebrozidlar va gangliozidlar gruppasidir.
- Гидрофильная
- полярная головка
- глицеролипидлар
- (глицерид ва ацилглицеринлар)
- колдик олеин С18 и пальмитин С16
- Barcha lipidlar quyidagi sinflarga bo’lish mumkin: neytral yog’lar, fosfolipidlar, sfingolipidlar, glikolipidlar, steoridlar, mumlar. Ba’zan yog’da eruvchi vitaminlarni, pigmentlar va boshqa moddalarni ham suvda erimagani uchun lipidlarga kiritganlar. Bu moddalar suvda erimasa ham to’qimalarning organik eri-tuvchilarida erishi orqali organizmga kira oladi. Lipidlar inson, hayvon va o’simliklar asosiy to’qimalari tarkibiga kiradi. Ko’p miqdordagi lipidlar bosh va orqa miyada, jigar, yurak va boshqa a’zolarda uchraydi. Ular miqdori nerv to’qimalarida – 25%, hujayra va hujayra membranasida – 40% ga teng.
Zahira lipidlar - Lipidlar ayrim belgilariga qarab zahira(zapas) va protoplazmatik(struktura) lipidlarga bo’linadi. Zahira lipidlar yog’ to’qimalariga yig’iladi. Ular teri osti yog’ to’qimalariga, dumba, buyrak atrofi va boshqa organlar atrofiga yig’iladi. Yog’ to’qimalari energiya deposidir: u qondan lipidlarni yutib oladi va uni ajratadi hamda organizmning energetik ehtiyojini qondiradi. Yog’ to’qimalarining lipid saqlovchi hujayralari sferik tuzilishga ega bo’lib, bu hujayralarning asosiy qismi sferik lipid kapsulalari bilan to’lgan bo’ladi.
- Zahira lipidlarining miqdori keng oraliqda o’zgarib turishi mumkin, bu ovqatlanish tartibiga, faoliyat xarakteriga, oshqozon osti bezi va boshqa faktorlarga bo’liqdir. Ular zapasi normal organizm massasining 10-15% ni tashkil qiladi, biroq ular miqdori 30% dan oshsa bu semizlikdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
