Jahon iqtisodiyotining mohiyati va XX-XXI asrlar bo'sag'asidagi taraqqiyotining asosiy qonuniyatlari va tamoyillari
Download 1.5 Mb. Pdf ko'rish
|
Jahon iqtisodiyotining mohiyati va XX XXI asrlar bo\'sag\'asidagi
|
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI “…………………..……..universiteti” “……………….”FAKULTETI “JAHON IQTISODIYOTI VA XALQARO IQTISODIY MUNOSABATLAR” FANIDAN MUSTAQIL ISH https://t.me/Kompyuter_xizmatlari_m Topshirdi: Qabul qildi: Jahon iqtisodiyotining mohiyati va XX-XXI asrlar bo'sag'asidagi taraqqiyotining asosiy qonuniyatlari va tamoyillari. Jahon iqtisodiyotiga keng ma’noda jahon iqtisodiyoti — bu milliy iqtisodiyotlar yig‘indisi sifatidagi tizim, tor ma’noda iqtisodiyotning tashqi dunyoga tovarlar, xizmatlar va iqtisodiy resurslar yetkazib beruvchi qismlarinigina qamrab oluvchi tizim, deb ta ’rif berish mumkin. Amaliyotda keng ma ’nodagi ta’rif ko‘proq qo‘llanilganligi bois ham keyingi matnlarda ushbu tushunchadan foydalanamiz. Shu bilan birga sotiladigan mahsulotlar va omillarga asoslangan xo‘jalik aloqalari yuzlab milliy xo‘jaliklarni ≪jahon iqtisodiyoti≫ deb ataladigan bir tizimga birlashtirishini e ’tiborga olish lozim. Shu sababdan ham jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar o ‘zaro bog‘liqdir. Jahon iqtisodiyotining subyektlari. Jahon xo'jaligi tizimini sodda liolda uning tarkibiy qismlari yoki asosiy qatnashchilari — subyektlaridan iborat mexanizm ko‘rinishida ifodalash mumkin. Ushbusubyektlarning asosiylari milliy iqtisodiyotlar, transmilliy korporatsiyalar(TMK), integratsion birlashmalar, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar hisoblanadi. Milliy iqtisodiyotlar jahon iqtisodiyotining muhim subyekti sanaladi. Milliy iqtisodiyotlarga xos asosiy xususiyat shunciaki, dunyoning aksariyat mamlakatlari iqtisodiy suverenitetni saqlab kelishmoqda. Awallari u yoki bu mamlakatda tashqi iqtisodiy faoliyat bilan milliy firmalar shug'ullanishgan va ular uchun mamlakat ichki bozori asosiy bozor hisoblangan. Ammo oxirgi o ‘n yillikda ulaming ko‘pchiligi TMKlar darajasiga ko‘tarilishdi va butun dunyo ulaming faoliyat (savdo, sanoat, moliya) yuritish maydoniga aylandi. Natijada TMKlar jahon iqtisodiyotining muhim mustaqil qismiga aylandi va jahon yalpi ichki mahsulotining 1/5—1/4 qismi ular hissasiga to‘g‘ri kelmoqda. TMKlar faoliyati natijasida aksariyat mamlakatlar iqtisodiyoti o‘zaro birlashib, xalqaro hududiy iqtisodiy birlashmalami tashkil etmoqda. Ushbu birlashmalar jahon xo‘jaligining tarkibiy mexanizmiga aylandi, ba’zilari, jumladan, Yevropa Ittifoqi (Yel) tashqi dunyoda o‘z a’zolari nomidan faoliyat olib borishmoqda. Ammo ko‘pchilik integratsion birlashmalar (Yel va Shimoliy Amerika erkin savdo assotsiatsiyasidan (NAFTA) tashqari) o‘z a’zolari milliy iqtisodiyotiga kuchli ta ’sir ko'rsatmaydi. Hozircha xalqaro iqtisodiy integratsiya jahonning nisbatan rivojlangan hududlarida muvaffaqiyatli amalga oshmoqda. Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning soni va mavqeyi tubdan ortdi. Xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning muhim vazifalaridan biri - jahon iqtisodiyotining rivojlanishi i:o‘g‘risida statistik tahlillar tayyorlashdan iborat. Amaliyotda Xalqaro valuta fondi (XVF) (World Economic Outlook), Jahon banki (World Development Report), YuNKTAD (World Investment Report), Jahon savdo tashkiloti (JST) (World Trade Report) va boshqa tashkilotlarning nashrlaridan keng foydalaniladi. Jahon iqtisodiyotining tizim sifatidagi faoliyati tovarlar, xizmatlar va ishlab chiqarish omillarining harakati bilan bogiiq. Ushbu bogiiqlik asosida xalqaro iqtisodiy munosabatlar yuzaga keladi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar — bu rezidentlar va norezidentlar o ‘rtasidagi xo‘jalik munosabatlaridir. Xalqaro iqtisodiy munosabatlami shakllari bo‘yicha guruhlash mumkin. Jahon xo‘jaligining rivojlanish amaliyoti XX asr oxiri va XXI asr boshlarida amal qiluvchi quyidagi zamonaviy jahon iqtisodiyotiga xos rivojlanish tamoyillari va qonuniyatlarini ajratib ko‘rsatish imkonini beradi. 1. Dunyo mamlakatlari xo‘jalik hayotining baynalmilallashishjarayonining chuqurlashuvi. 2. Tashqi iqtisodiy aloqalaming erkinlashuvi. 3. Hududiy iqtisodiy integratsiyaning kuchayishi. 4. Ishlab chiqarish va kapitalning transmilliylashishi. 5. Jahon xo‘jalik aloqalarini davlatlararo tartibga solish tizimining barpo etilishi va iqtisodiy qoidalarning birxillashuvi. 6. Jahon xo‘jaligining globallashuvi. XVF 2004-yildan boshlabdunyo mamlakatlarini tasniflashdagi yondashuviga o ‘zgartirish kiritdi. Endilikda dunyo mamlakatlari ikki guruhga — ≪Sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlat≫ (advanced economics), ≪Boshqa bozor iqtisodiyoti shakllanayotgan mamlakatlar va rivojlanayotgan mamlakatlar ≫ga (other emerging market and developing countries) bo‘linadi. Ushbu tasnif biron-bir qat’iy iqtisodiy mezonlami talab etmaydi va XVF yordamida tarixiy shakllangan yondashuvlar asosida tahlillami yengillashtirishni ko‘zda tutadi. XVF tasnifiga muvofiq 2013- yilda rivojlangan mamlakatlar guruhiga 36 ta mamlakat kiritilgan. Jahon iqtisodiyotining global muammolari - bu dunyoning barcha mamlakatlarini tashvishga soladigan va jahon hamjamiyatining barcha a'zolarining sa'y-harakatlarini birlashtirish orqali hal qilinishi kerak bo'lgan muammolar. Mutaxassislar 20 ga yaqin global muammolarni aniqlaydilar. Eng muhimlari quyidagilar: 1. Qashshoqlik va rivojlanmaganlikni engish muammosi. Zamonaviy dunyoda qashshoqlik va rivojlanmaslik asosan dunyo aholisining qariyb 2/3 qismi yashaydigan rivojlanayotgan mamlakatlar uchun xosdir. Shuning uchun ushbu global muammo ko'pincha rivojlanayotgan mamlakatlarning orqada qolishini engib o'tish muammosi deb nomlanadi.Rivojlanayotgan, ayniqsa kam rivojlangan mamlakatlar uchun, ularning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasiga qarab, odatda orqada qolish odatiy holdir. Shunday qilib, Braziliya aholisining 1/4 qismi, Nigeriya aholisining 1/3 qismi, Hindiston aholisining 1/2 qismi kuniga $ 1 dan kam bo'lgan tovarlar va xizmatlarni iste'mol qiladilar (xarid qobiliyati pariteti sharoitida). Taqqoslash uchun, Rossiyada bunday 90-yillarning birinchi yarmida. 2% dan kam edi. Tinchlik va qurolsizlanish muammosi. Urush va tinchlik, iqtisodiyotni harbiylashtirish va demilitarizatsiya qilish bizning davrimizning eng dolzarb muammosi. Iqtisodiy, mafkuraviy va siyosiy sabablarga asoslangan uzoq muddatli harbiy-siyosiy qarama-qarshilik xalqaro munosabatlarning tuzilishi bilan bog'liq edi. Bu juda katta miqdordagi o'q-dorilar to'planishiga olib keldi, ulkan moddiy, moliyaviy, texnologik va intellektual resurslarni o'zlashtirdi va singdirishda davom etmoqda. Faqat 1945 yildan XX asr oxirigacha bo'lgan harbiy mojarolar natijasida 10 million odam nobud bo'ldi, juda katta talofat ko'rildi. Dunyoda harbiy xarajatlarning umumiy hajmi 1 trln. xayolparast yilda. Bu global yalpi ichki mahsulotning 6-7 foizini tashkil etadi. Masalan, AQShda ular 8%, sobiq SSSRda YaIMning 18% gacha va muhandislik mahsulotlarining 60% tashkil etdi. Oziq-ovqat muammosi. Jahon oziq-ovqat muammosi XX asrning hal qilinmagan asosiy muammolaridan biri deb nomlanadi. So'nggi 50 yil ichida oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish sohasida sezilarli yutuqlarga erishildi - to'yib ovqatlanmagan va och bo'lgan odamlar soni deyarli ikki baravar kamaydi. Shu bilan birga, dunyo aholisining katta qismi hali ham oziq-ovqat etishmasligidan aziyat chekmoqda. Ehtiyojga ega bo'lganlar soni 800 million kishidan oshadi. Har yili taxminan 18 million kishi ochlikdan vafot etadi, ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarda. Oziq-ovqat tanqisligining eng keskin muammosi ko'plab rivojlanayotgan mamlakatlarda (bir qator post-sotsialistik davlatlar ham BMT ma'lumotlariga ko'ra ularga tegishli). Shu bilan birga, bir qator rivojlanayotgan mamlakatlarda aholi jon boshiga iste'mol qilish kuniga 3000 kkaldan oshadi, ya'ni. Bu juda maqbul darajada. Ushbu toifaga Argentina, Braziliya, Indoneziya, Marokash, Meksika, Suriya va Turkiya kiradi. Download 1.5 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|