Jigar ovqat hazm qilish tizimining eng katta «bezi» hisoblanadi

Jigar — ovqat hazm qilish tizimining eng katta «bezi» hisoblanadi
Diafragmaning o'ng gumbazi tagida joylashgan Va kapsulaga o‘ralgan. Jigarda bo‘rtib
chiqqan diafragmaga tegib turuvchi
yuqori va qorin bo'shlig'i a’zolariga
tegib turuvchi pastki va orqaga qaragan
yuzalar farqlanadi. Yuqori yuzasi
tomondan uning o‘ng hamda chap
bo‘laklarini ko‘rish mumkin va ulami
o'roqsimon boylam ikkiga bo'lib
turadi. Jigar o‘ng bo‘lagining pastki
yuzasiga о't pufagi tegib turadi.
Chuqur egatda jigar darvozasi
joylashgan bo'lib bu yerdan yirik qon,
limfa, nerv tomirlari va o‘t yo'llari
o'tadi.
Jigar parenximasi bo‘lakchalardan tashkil topgan bo'lib, ulaming hujayralari o't ishlab
chiqaradi va u bo‘lakchalararo yo‘laklarga yig‘iladi. Bo‘lakchalararo yo‘llar bo‘lakchalararo
qon tomirlar bilan birga joylashib, so‘ngra o‘zaro birlashib segmentar va bo‘lak yo‘llarini va
ular umumiy jigar yo‘lini hosil qiladi va jigar darvozasi orqali a’zodan chiqadi. Jigardagi
muhim tuzilma portal yo‘llar hisoblanib ulardan darvoza venasining shoxlari, jigar arteriyasi,
jigar o‘t yo‘li, limfa tomirlari va nervlar o'tadi. Har bir portal yo'l uchta bo'lakcha orasida
joylashgan va ularga kiradi.
Jigar turli xil vazifalami bajaradi va ular orasida eng muhimlari: metabolik
(hujayralararo suyuqlikdagi almashinuv), ekskretor va to‘siq vazifasi hisoblanadi.
Jigarda oqsillar sintezi amalga oshadi (qondagi albumin, uning ivish omillarining
asosiy qismi va boshqalar). Shuningdek, bu erda oqsillaming intensiv parchalanishi ham
kechadi. Jigar aminokislotalar almashinuvida, glutamin va kreatinin sintezida, mochevina
hosil bo‘lishida ishtirok etadi.
Jigardagi lipidlar almashinuv, uning o‘t suyuqligining ajratilishi bilan bog'liq (o‘t
suyuqligi ichakda yog‘laming parchalanishi va so'rilishida ishtirok etadi) faoliyati ham
muhim ahamiyatga ega.
04 pufagi O't pufagi ovqat hazm qilish jarayonida qatnashuvchi yotdamchi a’zo bo'lib, u ushbu
davrlar orasida o't yig'uvchi va saqlovchi rezervuar hisoblanadi. O't pufagi noksimon ko'rinishda bo'lib,
jigaming o'ng bo'lagi pastki yuzasidagi chuqurchada joylashgan (55-rasm). Uning uzunligi - 7-10 sm, eni
- 2,5 sm, hajmi - 45 ml atrofida Pufakning tubi, tanasi, voronkasi va bo'yinchasi ferqlanadi. Uning tubi -
dumaloq yopiq qismi bo'lib, jigaming qirg'og'idan bir oz chiqib turadi. O't pufagining asosiy qismi tanasi
hisoblanadi. Bo'yinchasi uning tor segmenti bo‘lib, tanasi va o't yo'li orasida joylashgan Voronkasi
(Gartman cho'ntagi) unehalik katta bo'lmagan piyozchasimon divertikul bo'lib, o't pufagining pastki
yuzasida joylashgan. O'n ikki barmoqli ichakdan proksimal joylashgan bu soha tosh tiqilishi uchun juda
qulay hisoblanadi Umumiy o't yo'li jigaming darvozasidan chiqadi. O't pufagi yo'li uning bo'yinchasi
davomi hisoblanadi. Umumiy o't yo'li umumiy jigar va o't pufagi yo'llarining qo'shilishi natijasida hosil bóladi
TEKSHIRISH USULLARI
1. So'rab - surishtirish
Shikoyatlari
Jigar va o‘t yo‘llari kasalliklariga chalingan bemorlar turli xil shikoyatlar bildiradilar.
Ulami shartli ravishda jigarga aloqador va unga bog‘liq bo‘lmagan ikki guruhga bo‘lish
mumkin.
Asosiy ya ’ni jigarga aloqador shikoyatlarga quyidagilar kiradi:
❖ Qorindagi og'riqlar;
❖ Jigar dispepsiyasi;
❖ Terining qichishi;
❖ Sariqlik (jumladan siydikningpivo rangida va najasning rangsiz bo ‘lishi);
❖ Qonli qayt qilish;
❖ Qorin dam bo ‘lishi.
Jigarga aloqasi bo‘lmagan shikoyatlarga quyidagilar kiradi:
❖ Milklaming tez-tez qonab turishi;
❖ Gormonal buzilishlar natijasida yuzaga kelgan o'zgarishlar (impotensiya,
menstruatsiya siklining buzilishi va boshqalar)
❖ Tana vaznining kamayishi;
❖ Isitmalash.
Jigar va o‘t yo‘llari kasalliklariga chalingan bemorlarga ko‘p sonli umumiy shikoyatlar
xos bo'lib, klinik amaliyotda ular alohida sindromlar ko'rinishida keltiriladi va unga
quyidagilar kiradi:
1) Astenonevrotik;
2) Nevrozga o'xshash holat;
3) Ensefalopatik;
4) Subfebril isitmalash;
5) Xolesistokardial yoki xolesistokoronar;
6) Gipotalamik;
7) Artritik.
ANAMNEZ
Kasallik tarixi (anamnesis morbi)
Jigar va o't yo'llari kasalliklariga chalingan bemorlaming kasallik va hayot tarixi
kitobning «Nafas va yurak kasalliklari» bo'limlarida keltirilgan tekshirish jadvaliga mos
holda to'liq o'tkaziladi.
Kasallik tarixini so'rab - surishtirganda bemordan kasallik qachon- boshlanganligini va
nimadan keyin paydo bo'lganligini aniqlash juda muhim. Agar, o'ng qovurg'a ostidagi
og'riqlardan keyin boshlangan va sariqlikdan keyin yuzaga kelgan bo‘lsa, u holda o't.yo'llari
zararlanishi oqibatida rivojlangan ^ mexanik sariqlik bo'lish ehtimoli ko'p. Bemor dastlab
siydigining pivo ranggida bo'lganligi va umumiy holsizlikka, undan so'ng sariqlik
rivojlanganligiga shikoyat qilsa, jigar kasalligi (masalan, virusli gepatit) va uning oqibatida
yuzaga kelgan parenximatoz sariqlik to'g'risida taxmin qilish kerak. O't-tosh kasalligida
uning o'tkir xuruji ko'p hollarda noto'g'ri ovqatlanish (yog'li taomlar), notekis yo'lda
transportda yurganda tana silkinishi va turli xil yuqumli kasalliklar oqibatida yuzaga keladi
O'tmishda sariqlik, o'ng qovurg'a osti sohasida og'riqlar bo'lganligi, o't pufagi
sanchig'i xurujlari, teri qichishishi kuzatilganligini aniqlash muhim ahamiyatga ega.
Shuningdek, oldin boshqa sabab bilan shifokorga murojaat qilganida jigar va taloqning
kattalashishi kuzatilganligi surishtiriladi.
O'tmishda gepatit bilan kasallangan bo'lsa bu shifokomi surunkali gepatit yoki jigar
(sirrozi haqida fikr yuritishga undaydi.
Taloqning yoshligida yoki tug'ilgandan buyon kattalashganligi kindik sepsisi, jarohat,
qorin bo'shlig'idagi yiringli jarayonlar yoki jigardagi qon aylanishining buzilish sabablaridan
birini shubha qilishga asos bo'ladi.
Oshqozon-ichak tizimining surunkali kechuvchi kasalliklari (enteritlar, enterokolitlar)
ichakda vitamin va oqsillar so'rilishining buzilishi jigaming shikastlanishiga sabab bo'lishi
mumkin.
Hayot tarixi (anamnesis vitae)
Hayot tarixida bemordan me’yoriy ovqatlanish haqida so'raladi. Chunki taom tarkibida
uglevod va oqsillar yetarli darajada bo'lmaganda jigar zararlanishi (alimentar gepatitlar,
gepatozlar) kuzatiladi. Ikkinchi tomondan yog'li, go'shtli mahsulotlami xush ko'ruvchilarda
semizlik kuzatiladi. Bu esa o'z navbatida o't yo'llari kasalliklari rivojlanishiga (surunkali
xolesistitlar, o't-tosh kasalligi) olib kelishi mumkin.
Bemoming ish faoliyati to'g'risida so'rab-surishtirish shifokorga kam harakat hayot
tarzi kechiruvchi odamlarda ko'p uchrovchi xolesistitlar, o't-tosh kasalligini aniqlashda
yordam beradi. Avlodlarda va yaqin qarindoshlarda kuzatilgan sariqlik haqidagi ma’lumot
jigaming nasliy (Jilber sindromi va boshqalar) kasalligiga shubha qilishga asos bo'ladi. Agar
bemoming ota-onasida semizlik va o't-tosh kasalligi bo'lsa bemorda ushbu kasalliklarga irsiy
moyillik kuzatiladi.
FIZIK TEKSHIRISH USULLARI
Ko'zdan kechirish
Bemomi ko'zdan kechirishda birinchi navbatda uning umumiy ahvoliga e’tibor beriladi.
Jigaming turli etiologiyali yaqqol funksional yetishmovchiliklarida (jigar sirrozi, rak, uzoq
muddatli mexanik sariqlik va boshqalar) bemomi umumiy ahvoli juda og'ir - yaqqol
intoksikatsiyadan, jigar komasigacha bo'lishi mumkin. O'tkir yallig'lanish kasalliklari - jigar
absessi, O'tkir xolesistit, o'tkir xolangitda ham bemorda og'ir holat kuzatiladi. Biroq jigaming
va o't yo'llarining qator surunkali kasalliklarida bemor ahvoli uzoq muddat qoniqarli qolishi
mumkin. Jigar sanchig'ida bemorlar tinch yota olmaydilar, og'riqlami kamaytirish uchun turli
holatga o'tib ko'radilar. Es-hushning buzilishi, keskin eyforiya yoki uning to'liq yo'qolishi
jigar komasida kuzatiladi.
Jigar kasalliklariga chalingan bemorlami umumiy ko'rik vaqtida tana vaznining
kamayganligini aniqlash (kaxeksiyagacha) jigaming og'ir zararlanishi belgisi hisoblanadi.
Semizlik - o't yo'llari kasalliklariga moyillik borligini ko'rsatadi, infantilizm jigar faoliyati
yoshlikdan buzilganligidan dalolat beradi.
Tananing hayoti uchun muhim funktsiyalarni bajaradi, masalan:
Safro ishlab chiqarish (yog'larni hazm qilish uchun muhim ferment).
Zararli moddalarni zararsizlantirish.
Begona tuzilmalarni zararsizlantirish.
Metabolizm (oqsillar, yog'lar, uglevodlar, vitaminlar).
Jigar glikogen (energiya zaxirasi) "depo" dir.
Ko'zdan kechirganda quyidagilarga e’tibor beriladi:
♦ Teri, shilliq qavatlar shu jumladan, ко ‘z. sklerasining rangiga (sariqlik);
♦ «Jigarga xos» belgilaming mavjudligiga (palmar eritema, tomirli yulduzchalar);
♦ Erkaklarda estrogenlar inaktivatsiyasi buzilishi belgilari (ginekomastiya);
♦ Gemorragik gemostazpatiyalaming teri belgilari (ко ‘karishlar va qontalashlar
ко 'rinishidagi gemorragiyalar);
♦ Xolesterin almashinuvi buzilishi belgilari (ksantomalar), teridagi qichishishlardan
qolgan izlar
Jigarning dezintoksikatsiyalovchi faoliyati buzilganda bemomi ko'zdan kechirish
vaqtida qator belgilami aniqlash mumkin. Bular jigar belgilari deb atalib qonda estrogenlar
miqdorining ortishi va bir qator biologik faol moddalaming jigarda zararsizlantirilishining
buzilishi oqibatida yuzaga keladi.
♦ Tomirli yulduzchalar;
♦ «Jigar kaftlari»;
♦ Soch о ‘sishining buzilishi;
♦ Ginekomastiya - erkaklarda ко ‘krak bezlarining kattalashishi.
PERKUSSIYA
Jigar perkussiyasi uning o'lchamlari va yuqori hamda' pastki chegaralarini aniqlashga
imkon beradi. Uni o'pkaning pastki qirg'og'i bilan yopilgan qismi perkussiyasida tovushning
bo'g'iqlashgani aniqlanadi. Bu jigaming nisbiy bo'g'iqligi bo'lib, yuqori qismi a’zoning aniq
chegarasiga va diafragmaning gumbazi sathiga to'g'ri keladi. Jigaming o'ng o'pka bilan
yopilgan qismi ustida perkussiyasida mutlaq bo'g'iq tovush aniqlanadi. Bu jigaming mutlaq
bo'g'iqligi bo'lib, uning yuqori chegarasi o'pkaning pastki qismiga mos keladi.
Jigar chegaralarini aniqlash
Harakatlar ketma-ketligi
Bemor holati Bemor chalqanchasiga yotgan holatda, shifokor uning o'ng tomonidan yondoshadi.
1. Jigaming yuqori mutlaq bo'g'iqlik chegarasini aniqlash
• Perkussiya ohistalik bilan bajariladi;
• Aniq o‘pka va bo'g'iq jigar tovushi orasidagi farqqa qarab chegaralar aniqlanadi.
0 ‘ng o'pka pastki chegaralarini aniqlashga o'xshash uchta vertikal chiziqlar bo'ylab
yuqoridan pastga qarab perkussiya o'tkaziladi:
• О ‘ng to ‘sh oldi chizig ‘i bo ‘ylab; 0 ‘ng о ‘rta о ‘mrov chizig‘i bo ‘ylab; O'ng qo'ltiq osti oldingi chizig'i bo‘ylab. . .:2
Bunda plessimetr - barmoqni qovurg'alar oralig'iga parallel qo‘yish zarur.
Perkussiya bo'-g'iqlashgan tovush aniqlanguncha amalga oshiriladi.
Meyorida Jigaming yuqori mutlaq bo'g'iqlik chegarasi o'ng to'sh oldi chizig'i bo'yicha
VI qovurg 'aning yuqori qirg 'og ‘iga to ‘g ‘ri keladi;
ф О ‘ng о ‘rta о ‘mrov chizig 4 bo ‘yicha VI qovurg ‘aga to ‘g ‘ri keladi;
Ф О ‘ng qo ‘Itiq osti oldingi chizig 'i bo 'yicha VII qovurg ‘aga to ‘g ‘ri keladi.
2. Jigaming pastki mutlaq bo'g'iqlik chegarasini aniqlash
► Juda sekin perkussiya qo'llaniladi, chunki ichi bo'sh a’zolar - oshqozon va ichak
yaqin joylashgani uchun perkussiyada baland timpanik tovush chiqadi va jigar tovushi
estttilmasligi mumkin; ► Plessimetr barmoq taxminan mo'ljallangan jigar pastki qirg'og'iga parallel shunday masofada qo'yiladiki, zarb ta’sirida timpanik tovush eshitilishi kerak (masalan, kindik
sathida yoki pastroqda). Perkussiya quyidagi chiziqlar bo'ylab o'tkaziladi: O'ng o'rta o'mrov;
• O 'ng to‘sh oldi; O'ng qo'ltiq osti chizig'i; Jigar о ‘Ichamlarining sezilarli kattalashishida chap to 'sh oldi chizig 'i bo ‘yicha. ► Navbatma-navbat yuqorida keltirilgan topografik chiziqlar bo'ylab plessimetr -
barmoq yuqoriga qarab timpanik tovush mutlaq bo'g'iq tovush chegarasiga yetganga
qadar sekin - asta surib boriladi. ► Plessimetr - barmoqni pastki qirg'og'idagi teriga belgi qo'yiladi.
Ко *krak qafasi normostenik shakldagi odamlarda
Ф О ‘ng qo 'Itiq osti oldingi chizig 1 bo 'ylab X qovurg ‘aga to ‘g ‘ri keladi;
• O'ng о ‘rta о ‘mrov chizig‘i bo ‘ylab о ‘ng qovurg ‘a. ravog‘ipastki qismi;
O'ng to'sh oldi chizig'i bo'ylab o'ng qovurg'a ravog'i pastki qismidan 2 sm
quyida; . _ '' , • Oldingi о 'rta chiziqda xanjarsimon о 'siqdan 3-6 sm (xanjarsimon о ‘siq
asosidan kindikkacha masofaning uchdan bir yuqori qismi) pastda.
M. Kurlov jigar chegaralarini tanib olishning eng informatsion usulini taklif qildi: perkussiya paytida 5 ball aniqlanadi, bu uning haqiqiyligini ko'rsatadi.
Kurlov bo'yicha chegaralar (norma)
I nuqta (jigar xiralashuvining yuqori chegarasi) - V qovurg'aning pastki cheti;
II nuqta (jigar xiralashuvining pastki chegarasi) - o'rta klavikulyar chiziq bo'ylab qovurg'a yoyining chetidan 1 sm balandlikda.
III nuqta - oldingi o'rta chiziqdagi I nuqta darajasida.
IV nuqta (jigarning pastki chegarasi) - xiphoid jarayoni va kindik o'rtasidagi yuqori va o'rta uchdan bir qismi chegarasida
Bolalar va kattalardagi jigar hajmi normalari
Kurlov bo'yicha kattalar uchun normal o'lchamlar :
Nuqta o'lchamlariSantimetrda o'lchashBirinchi (I va II nuqtalar orasidagi masofa)9-11 smIkkinchi (III va IV ball oralig'ida)8-9 smUchinchi (qiyshiq) (III va V nuqtalar orasida)7-8 sm
Jigarning o'ng lobining kattaligi birinchi o'lchamni, chap - ikkinchi va uchinchi o'lchamlarni ko'rsatadi.Jigaming yuqori bo'g'iqlik chegaralari kengayishiga ko'p hollarda o'ng o'pka pastki
bo'lagi zotiljami yoki shu tomondagi plevra bo'shlig'iga suyuqlik yig'ilishi, diafragma osti
absessi sabab bo'ladi. Jigaming barcha uch o'lchamini kamayishi og'ir gepatitlarda (jigaming
o'tkir sariq atrofiyasi) yoki sirrozning atrofik shaklida aniqlanadi. Bir vaqtning o'zida ham
yuqori ham pastki chegaralarining pastga siljishi o'pka emfizemasida va pnevmotoraksda
kuzatiladi.
Jigaming yuqori va pastki chegaralarini bir vaqtda yuqoriga siljishiga ko'pincha qorin
ichi bosimining ortishi (assit, meteorizm, semizlik, homiladorlik), o'ng o'pkaning chandiqli
bujmayishi yoki rezeksiyasi olib keladi. Oshqozon yoki o'n ikki barmoqli ichakda yarasi
bo'lgan bemorlarda uning teshilishida gazning qorin bo'shlig'iga chiqishi natijasida jigar
yuzasida perkussiyasi vaqtida timpanik tovush aniqlanadi.chamn
PAYPASLASH
Nafas olganda jigar va taloq qorin bo'shlig'ida ma’lum darajada harakatga keladi.
Shuning uchun ulami paypaslash oshqozon va yo'g'on ichaklami paypaslashdan birmuncha
farqlanadi.
Jigarni paypaslashdan oldin uning pastki chegaralarini perkussiya yoki auskultatsiya
yordamida aniqlab olish zarur.
Jigarni paypaslash qoidalari
Harakatlar ketma-ketligi
Bemorning holati
Bemor chalqanchasiga boshini pastroq qo'ygan, oyoqlarini cho'zgan holatda yotadi.
Vrach esa unga o'ng tomondan yondoshishi lozim.
1. Paypaslashni o'tkazish texnikasi
• Agar perkussiya yordamida jigar chegaralarining pastga siljiganligi aniqlanmasa, unda
paypaslashni o'tkazish uchun chap qo'lning kafti va to'rtta barmog'i o'ng bel sohasiga
qo'yiladi va bosh barmoq yon hamda old tomondan qovurg'a yoyi bo'ylab bosiladi
•
0 ‘ng qo'l barmoqlarini ozgina bukkan holdauning kafti o‘rta o‘nlrov chizig‘i bo‘ylab
qovurg‘a yoyidan pastga qo'yiladi va barmoq uchlari bilan qorin devoriga ohista bosiladi
• So‘ngra bemordan chuqur nafas olish so'raladi, vrachning qo'llari qimirlamay turishi
kerak. Bu jarayon bir necha marta takrorlanadi.
• Bunda shifokor jigar pastga siljib barmoqlarga kelishini va so'ngra siljib imdan
uzoqlashishini sezishi lozim
2.
Jigarning pastki qirg‘og‘ini baholash (kattalashmagan jigar)
Paypaslash vaqtida quyidagi holatlar baholanadi:
• Konturlari;,
• Shakli;
• Og ‘riq bor ~yo ‘qligi; ■
• Konsistensiyasi.
♦ Mabodo jigar pastki qirg ‘og '*' paypaslansa sog ‘lom kishida и о ‘tkir, og ‘riqsiz, silliq
va yumshoq bo ‘ladi.
3. 0 ‘lchami kattalashgan jigarni paypaslash
• Oldin o'tkazilgan perkussiya natijalari jigar chegaralarini pastga siljiganini ko'rsatsa
(ayniqsa gepatomegaliyada) uni paypaslash juda qulay.
• Bunda barcha chiziqlami (o'ng oldingi qo'ltiq ostidan, chap to'sh oldi chizig'igacha)
ozgina pastki qismi paypaslash nuqtalari bo'lib xizmat qiladi. Paypaslash vaqtida jigaming
pastki qirg'og'ini baholash bilan bir qatorda quyidagilarga e’tibor beriladi:
• og'riqlar borligiga;
• konsistensiyasiga;
• yuzasining silliqligiga