Joba: Psixologiya neni u`yretedi Ol qanday pa`n

Tema 1 I BAP. PSIXOLOGIYa PA`NININ` PREDMETI HA`M ONIN` A`MELIY WAZIYPALARI
JOBA:

1. Psixologiya neni u`yretedi Ol qanday pa`n

2. Shig`is oyshillari adam psixikasi haqqinda.

3. Psixologiyaniq tiykarg`i tu`sinikleri.

4. Psixologiya pa`ninin` tarawlari.

5. Psixologiya pa`nler dizimindegi orni.

6. Psixologiyanin` ja`miyet ornindag`i roli.

Adam bar eken, ol o`zinin` o`mirlik ta`jiriybesine tiykarlanip, ol yamasa bul halda qabil etiw, du`n`yani an`law, zat ha`m qubilislardi ajiratiw siyaqli qa`siyetlerge iye ekenligi haqqinda o`zine o`zi esap beredi.

Bizler ku`nde quslardin` dawisin, muzika dawisin, adamnin` so`ylegenin, uship o`tip baratirg`an samolet dawisin esitemiz. A`tirapimizdi orap turg`an na`rse terek, haywanlar, mashinalardi ko`remiz. Olardin` ren`i ha`m ko`lemin ajirata alamiz. Gu`llerdin` ren`in, iyisin ha`m avtomobil janilg`isinin` iyislerin, konfet ha`m duzdin` da`mlerin ajirata alamiz. Ha`r qanday adam ushin oqig`an kitabi u`stinde pikir ju`ritiw, erten`gi ku`n ta`shiwshlerin oylawi ha`m rejelestiriwdi, qanday bir mashqalani sheshiwi a`dettegi jag`dayg`a aylang`an. Ko`z aldimizg`a uzaq waqit ko`rmegen kisimizdin` obrazin keltiremiz, qashanlarda o`zlestirgen oqiw materialin esleymiz. Hesh qashan shiqpag`an kosmosti ko`z aldina keltiremiz ha`m hesh qashan ko`rmegen ertek qaharmanlarinin` o`zine ta`n ta`replerin ko`z aldimizg`a alip kelemiz ha`m jaratamiz. Adam o`zin orap turg`an du`n`yani tek bilip qalmay og`an o`zinin` mu`na`sibetin bildiredi, sezedi.

Qaysidir na`rseler oni quwantiradi, basqa zatlarg`a ol biyparwa boladi, ha`r qiyli na`rseler oni qayg`ig`a saladi. Jaqsi kitap satip alip, oni oqisa, keypimiz jaqsi boladi. Qanday da bir adamnin` unamsiz ha`reketi bizde naraziliq tuwdiradi. Adam du`n`yani qabil etip qana qalmay onda ha`reket etedi, o`z aktivligin ko`rsetedi, qarar shig`aradi. Maqsetine umtiladi, qiyinshiliqlarg`a dus kelgende qatan`liq ha`m erkli sipatlarin ko`rsetedi.

Sonin` menen birge adam birer ta`repi menen, basqalardan ayirilip turadi: birew texnikag`a qizig`adi, birew muzikag`a, ja`ne birew sportqa, kimdedir uqipliliqlar basqada qosiq jaziw, sonin` menen birge texnik uqipliliqlar bar, kimdir ha`reketshen` et, turaqsiz, basqa birew basin`, biypariq, u`shinshisi  xosh kewilli, shaqqan; birew miynetkesh ha`m kem ga`p, birew jalqaw, maqtanshaq ha`m t.b.

Bulardin` ha`mmesi  sezim, erk, este saqlaw, oylaw, qiyal, emotsiya, qabil etiw, temperament ha`m xarakterler  adam psixikasinin` qubilislari.

Psixik qubilislardi u`yreniwshi pa`n psixologiya delinedi. Psixologiya  bul o`mirlik xizmettin` ayriqsha formasi sipatindag`i psixikanin` faktleri nizamliqlari ha`m mexanizmlerinin` ko`rinisin ha`m rawajlaniwin u`yreniwshi pa`ndir.

Psixika degende, joqari da`rejedegi materiyanin` o`zgesheligini tu`sinilip, ol ob`ekttin`, barliqtin` sa`wleleniwinde ko`rinedi, sub`ekt xizmetin, ma`lim maqset tiykarinda jo`neltedi ha`m de minez-quliq negizinde qa`liplesedi.

Psixologiya  ju`da` qa`dimgi ha`m sol menen birge jaqinda payda bolg`an pa`n. psixik ha`diyselerdin` da`slepki izertleniwi qa`dimgi yunon oyshili Aristotel` (mil.al. 384-322) din` G`Ruh haqqindaG` traktatinda berilgen. Psixik ha`diyseler ha`m olardin` nizamliqlarina tiyisli ilimiy izertlew isleri XIX a`sirdin` ekinshi yariminda, ilimiy psixologiya tiykarlari bolsa XIX ha`m XX a`sir ortasinda ju`zege kelgen.

Psixologiyanin` pa`n sipatinda ju`zege keliw basqishlarina to`mendegi sxemada ko`riw mu`mkin.

Sxema 1.

IV basqish	Psixologiya  psixikanin` mexanizmleri, faktleri ha`m nizamliqlari haqqindag`i pa`n sipatinda	Ilimiy psixologiyanin`  zamanago`y basqishi
III basqish	Psixologiya  adam minez-qulqin u`yreniwshi pa`n sipatinda.	XX a`sirde payda bolg`an. psixologiyanin` maqseti  adamnin` konkret minez-qulqin, adam mu`na`sibetleri ha`m reaktsiyalarin baqlawg`a alindi. Minez-quliqqa sebep boliwshi motivler esapqa alindi.
II basqish	Psixologiya  sana haqqindag`i pa`n sipatinda	XVII a`sirde ta`biyiy pa`nler payda boliwi menen ju`zege keldi. Pikirlew, istek  sana deb alindi. Tiykarg`i metod sipatinda adamnin` o`zin-o`zi baqlawi alindi.
I basqish	Psixologiya  ruwx haqqidag`i pa`n sipatinda	Psixologiyag`a bunday ta`riyp 2300 jil aldin berilgen. Ruwh dep adam o`mirindegi ha`mme tu`sinip bolmaytug`in na`rseler qabil etildi.

Shig`is psixologiyaliq ko`z qaraslardin` payda boliwinda ulli shig`is oyshillarinin` roli u`lken bolg`an. Olar arasinda Al-Xorazmiy (783-850), al Farobiy (873-850), Abu Rayhon Beruniy (973-1048), Abu Ali Ibn Sino (980-1037), Mirza Ulug`bek (1324-1409)ler o`zlerinin` adam psixikasi ha`m jas a`wladti ta`rbiyalawg`a tiyisli bay pikir ha`m qaraslarin miyras etip qaldirg`an. Olar arasinda a`sirese Abu Ali Ibn Sinonin` logika, metofizika. Ta`biyiy pa`nler (meditsina) haqqindag`i pikirleri usi da`wir ilimiy rawajlaniwg`a u`lken u`les qosti. Ol arnawli psixologik mashqalalar menen shug`illang`an alimlardan biri. Onin` ruwx haqqinda, nerv dizimi, miydin` funktsional du`zilisi haqqindag`i pikirlerine nerv diziminin` zamanago`y ko`z qaraslarina uqsas. A`sirese, Abu Ali Ibn Sinonin` temperament haqqindag`i ta`liymati ha`r bir adamg`a, onin` temperament qa`siyetlerine qarap jantasiw za`ru`rligi haqqindag`i pikirleri 1000 jildan son`da zamanago`y psixologiyada o`z ko`rinisin tapqan. Abu Ali Ibn Sino du`n`yada birinshi bolip psixoteraksitik usillardi qollap ko`rgen alimlardan biri.

Abu Ali Ibn Sinodan son` Orayliq aziyada psixologiyaliq mashqalalar menen shug`illang`an alim ushiramag`an bolsa da xaliq awizeki do`retiwshiliginde psixologiya ko`z qaraslardi ko`riw mu`mkin. A`debiy qaharmanlar arqali aytilg`an pikirler belgili ko`rinislerdi qurap, olar ilimiy ko`z qaraslardin` payda boliwi ha`m rawajlaniwina tiykar bolip xizmet etedi ha`m usi menen birge psixologiyanin` pa`n sipatinda qa`liplesiwine tiykar boldi.

Belgili oyshillar qatarina Umar Xayyam (1048-1123), A.Navoiy (1441-1501), Mashrab (1657-1711)di kiritiw mu`mkin. A`sirese A.Nawayi shig`armasinda ka`mil insan haqqindag`i ideyalar teren` aytilg`an bolip, bul barista A.Nawayinin`

Kamol a`t kasbkim, alam u`yidin,

Senga farz wlmag`ay g`amkon choqmoq.

Jahondin notomon wtman,

Biayni erur hammamdan nopok chiqmoq  degen pikirleri ha`r bir adam ka`milligin o`zine ishor etip aliw za`ru`rligin an`latadi. Bul pikirler bu`gin de o`zinin` a`hmiyetin joq etpey, psixologik qaraslar, milliy sana, milliy ideyani qa`liplestiriwde ta`lim ta`rbiya protsesinde ken`nen qollaniliwi tiyis.

Demek, psixika o`zine ta`n du`n`ya. Ondag`i protsesler, jag`daylar bar, bir-birine jeke halda payda bolmaydi. Olar bir-birine baylanisli ha`m bir-birine ta`sir etedi. Sonin` ushin barliq psixik qubilislarda ta`rtiplestiriw, klassifikatsiyalaw mu`ta`jligi payda boladi. Soni da aytiw kerek, psixologiyada psixik protsesler, psixik jag`daylar ha`m jeke adamnin` psixik o`zgeshelikleri ajiratiladi.

Psixik protsesslerge psixik xizmettin` ayriqsha formalari kiredi. Psixik protsesler janli protses bolip, ol egiliwshen` kelip shig`iwi boyinsha aldinnan tayarlanbag`an, demek ol qa`liplesiwshen`, rawajlaniwshan`, ol yamasa bul na`tiyjelerdi payda etiwshi (psixik jag`daylar, tu`sinikler, emotsiyalar, ma`selelerdi sheshiw yamasa sheshpewlik t.b.).

Psixologiyada biliw protsessleri (aqiliy yamasa intellektual) bar bolip, olar du`n`yani adam ta`repinen biliwge, aqlawg`a qaratilg`an.

Bul en` basta sezimler bolip a`piwayi biliw protsesleri. Sezgi zat ha`m qubilislardin` a`piwayi qa`siyetlerin psixik qubilis sipatinda, sub`ektiv sa`wleleniw bolip ol tuwrali tuwri sezgi organlarina ta`siri na`tiyjesinde (ren`, dawis, iyis, da`m t.b.) ju`zege keledi.

Qabil etiw  predmetler, jag`day ha`m qubilislardin` sa`wleleniwi bolip, ol qozg`awshilardi sezgi organlarina ta`siri na`tiyjesinde payda boladi. bul bizin` este saqlawimiz bolip esaplanadi. Este saqlaw bul este alip qaliw, eske tu`siriw, este saqlaw ha`m umitiw protsesi bolip ol este alip qaling`an ta`jriybeni qayta tiklewge ja`rdem beredi ha`m qarim-qatnasta paydalaniwg`a xizmet etedi.

Oylaw  adam aqiliy xizmetinin` en` joqari formasi bolip ol ob`ektler ortasinda aniq baylanis ha`m mu`na`sibetlerdi ornatiwshi do`retiwshi du`n`yani ju`zege keltiriw, mashqalalardi sheshiw, jan`a bilimlerdi jaratiw menen baylanisli bolg`an protses. Oylaw arqali du`n`yadag`i ob`ektler arasinda baylanis ha`m mu`na`sibetler ornatiladi, ol sub`ektti jan`a bilimlerdi iyelewge, mashqalalardi sheshiw, misal sheshiw, ilimiy jan`aliqlardi jaratiwg`a xizmet etedi.

Sonin` menen qiyal  buring`i ko`z qaraslar tiykarinda jan`a obrazlardin` jaratiliwina xizmet etetug`in protsess.

Psixologiyada emotsional protsessler usi menen birge erkli protsesler ha`m is-ha`reketler de bar.

Sezimler barliqtag`i predmet ha`m ha`diyselerge adamnin` sub`ektiv mu`na`sibetlerinin` keshiwi tu`sinilip olar belgili da`rejede turaqli.

Erkli protsesler  bul adamnin` o`zin basqariwda ko`rinetug`in protses bolip bul jag`day adamdi o`z psixikasin is-ha`reketlerin basqariw uqibinda ko`rinedi. Erk qiyinshiliqlardi jen`iwde, belgili maqsetlerge erisiwde ko`rinedi.

Psixik na`tiyjeler  bul psixik protsesler jemisi. Bular: seimler obrazi, qabil etiw obrazlari, ko`z qaraslar (este saqlaw ha`m qiyal ko`rinisleri) ha`m tu`sinikleri esaplanadi.

Ko`z qaras (tasavvur)  burin qabil etilgen materiallar tiykarinda payda bolg`an, sonday-aq qiyal protsesinde jaratilg`an obrazlar.

Tu`sinikler  joqari aqiliy obrazlar esaplanadi. Tu`sinikler sezim, qabil etiw ha`m ko`z qaras obrazlari tiykarinda ju`zege keledi. Tu`sinikler  zat ha`m qubilislar arasindag`i baylanis, mu`na`sibet ha`m o`zgesheliklerdi ko`rsetedi.

Shaxstin` psixik o`zgeshelikleri  bul adamnin` a`hmiyetli, turaqli o`zgeshelikleri bolip, olarg`a xarakter uqipliliq, mu`ta`jlik, qizig`iwlar kiredi.

Mu`ta`jlik  bul individ jag`dayi bolip, ol belgili ob`ektte ju`zege keletug`in jasaw, rawajlaniw ha`m aktivlik tiykari bolg`an ha`diyse esaplanadi.

Qizig`iw bolsa  an`law, bilim mu`ta`jliginin` tu`ri bolip, ol shaxs bag`darin aniqlap beredi ha`m du`n`yanin` jan`a materiallar menen toliq ha`m aniq tanisiw mu`mkinshiligin jaratadi.

Uqipliliq  bul shaxstin` individual o`zgesheligi bolip adamdi belgili xizmettegi tabislarin ha`m an`satliq penen xizmetti iyeley aliwin belgileytug`in o`zgeshelik. Ol arqali aling`an bilim, ko`nlikpe ha`m ta`jiriybeler ken`, toliq, jen`il boliwi ta`miyinlenedi.

Temperament  degende adamnin` dinamik o`zgesheligin tu`siniw mu`mkin bul: psixik protsesler ha`m jag`daylardin` ku`shliligi, tezligi, tempi, ritmi, olardin` aktivligi (umtiliwshiliq, shaqqanliq ha`m kerisinshe basiqliq, inertlik) ha`m shaxstin` emotsionallig`i (sezimlerdin` keshiw tezligi, olardin` sipati) tu`siniledi.

Adam xarakteri bul  shaxstin` turaqli jeke o`zgesheligi bolip olar xizmet ha`m qarim-qatnas protsesinde payda boladi ha`m olar tiykarinda minez-quliq tu`rleri ju`zege keledi. Xarakter adamnin` xizmetke degen mu`na`sibetinde (sho`lkemlestiriwshiligi, miynetkeshligi, iskerlik), a`tiraptag`i zatlarg`a mu`na`sibetinde (ta`rtiplilik, tejemli, qoli ashiqliq), basqa adamlarg`a bolg`an mu`na`sibetinde (sezgirlik, ashiq kewillik) ha`m o`zine bolg`an mu`na`sibetinde (o`zin baqlaw, o`zin aqlaw) da ko`rinedi.

Psixik protsesler ha`m shaxstin` psixik o`zgesheliginen tisqari psixologiya psixik jag`daylardi da u`yrenedi.

Psixik jag`daylar  bul adamnin` belgili waqit aralig`indag`i psixik xizmettin` o`zine ta`n xarakteristikasi. Psixik jag`daylar sirtqi sebepler adamnin` keypi onin` individual o`zgesheligi tiykarinda ju`zege kelip onin` minezine ta`sir etedi (sharshaw, aktivlik, passivlik). Psixika xizmette ju`zege keledi, qa`liplesedi ha`m rawajlanadi.

Xizmet degende psixologiyada sub`ekttin` du`n`ya menen mu`na`sibetinin` dinamik sistemasi tu`sinilip bul mu`na`sibet tiykarinda psixik obrazlar ju`zege keledi ha`m sub`ekttin` predmetli xizmet penen tuwridan-tuwri baylanisi payda boladi. Xizmet  bul adamg`a ta`n bolg`an sanali aktivlik bolip, ol mu`ta`jlik na`tiyjesinde ju`xege keledi ha`m ol sirtqi du`n`yani biliwge ha`m oni o`zgertiwge qaratilg`an. Psixik protsesler jag`daylar ha`m adamnin` psixik o`zgesheligi haqqinda onin` xizmetin baqlap, u`yrenip, qanday da bir pikir ju`rgiziw mu`mkin.

Psixologiyada adam xizmetinin` tu`rleri (oyin, oqiw, miynet), onin` o`zine ta`n ta`repleri (diqqatliliq, ko`nlikpe, ta`jiriybeleri) u`yrenedi.

Diqqat  degende adam sanasinin` jiynaliwi ha`m belgili ob`ektke bag`darlang`anlig`i tu`siniledi. Diqqat belgili xizmetke bag`darlanadi ha`m bul waqitta basqa xizmet tu`rleri diqqat orayinda bolmaydi.

Ko`nlikpe ta`jiriybeler  qa`liplesken avtomatlasqan is-ha`reketler bolip olar sanali baqlaw ha`m arnawli erkke zor beriwdi talap etpeydi. Psixikanin` ju`zege keliwi tek adam ha`m haywanlarg`a ta`n bolip, organizm o`mirinin` joqari formalari menen baylanisli.

Psixika  bul miydin` jemisi bolip ol ob`ektiv du`n`yanin` sa`wleleniwinde ko`rinedi. Haywanlar psixikasi a`piwayi ha`m elementar. Adam psixikasi haywan psixikasinan sapa ta`repten pariqlanadi. Tek adamg`a psixikanin` joqari da`rejesi  sana tiyisli. Sana maqsetke jo`nelgen iskerlikte ko`rinedi. Bul xizmet a`tirapti qayta o`zgertiwge, bunda is-ha`reketler haqqinda pikirlew, jobalastriw jollari ha`m usillari son`g`i na`tiyjesin aldinnan ko`re biliw na`tiyjesinde ju`zege keledi.

Sana dizimi ha`m za`ru`r psixologik xarakteristikasi neden ibarat

Sananin` birinshi xarakteristikasi  bul bilimler jiynag`ina iye boliw. Sana dizimine za`ru`r bilim protsesleri kirip, olar arqali adam bilimlerin ko`beytedi.

Sananin` ekinshi xarakteristikasi  bul ob`ekt ha`m sub`ekt arasindag`i yag`niy G`menG` ha`m G`men emesG` dep (o`zin aqlaw, o`zin baqlaw) arasindag`i o`zgeshelikti aqlaw jatadi. G`MenG` di G`men emesG` den ajirata aliw adamda balalig`inan boladi. Bunin` na`tiyjesinde o`zin an`law payda boladi.

Sananin` u`shinshi xarakteristikasi  maqsetke bag`darlang`an xizmetti ta`miyinleydi.

Sananin` to`rtinshi xarakteristikasi  bul tu`rli mu`na`sibetlerdin` sanali tu`rde tu`rli sezimlerdin` ju`zege keliwi (sezimler du`n`yasi adamlar arasindag`i mu`na`sibetler).

Sana ju`zege keliwinin` tiykarg`i sha`rti  til.

Psixikanin` en` to`men da`rejesi  sanasizliq. Sanasizliq  bul sonday psixik protsesler ha`m jag`daylar jiyindisi onda adam o`z is xarakterine juwap bermeydi. Bul  tu`s.

Adamnin` subsensor reaktsiyalari. Olarg`a geypara patologik ha`diyseler, galyutsinatsiya kiredi.

Juwmaqlap aytqanda psixologiya bul o`mirlik xizmettin` o`zine ta`n formasi bolip psixik rawajlaniwdin` fakt nizamliq mexanizmlerin u`yreniwshi pa`n.

Psixologiya pa`ninin` dizimi 2-sxemada keltirilgenin ko`riw mu`mkin.

Psixologiya pa`ninin` tiykarg`i waziypasi psixik ha`diyselerdi u`yreniw ha`m ilimiy ikarlaw bolip esaplanadi. ha`mme na`rseler siyaqli psixik ha`diyseler ma`lim nizamliqlarg`a boysinadi.

Psixologiya usi nizamliqlardi ashiwg`a, olardin` ju`zege keliwine ha`m rawajlaniwin ashiwg`a qaratilg`an. usi nizamliqlardi oylaw olardi basqariw, sho`lkemlestiriw, ta`lim ta`rbiya protsesin tuwri alip bariwg`a ja`rdem beredi.

Zamanago`y psixologiya quramali tarawlar diziminen ibarat bolip, olar bir birine baylanisli. Aldi menen ol uliwma psixologiya adam ha`m haywanlar psixikasinin` rawajlaniwinin` uliwma nizamliqlarin u`yreniwshi taraw.

Psixologiyanin` son`g`i tarawlari to`mendegishe:

A. Onin` xizmet tu`rleri menen baylanisli bolg`an psixologiya tarawlari:

1. Miynet psixologiyasi  miynet xizmetinin` psixologiyaliq tiykarlari, shaxstin` qa`siplik o`zgeshelikleri, ka`sip tan`law ha`m ka`sipke bag`darlaw mashqalalari, miynetdi ilimiy sho`lkemlestiriw, islep shig`ariw na`tiyjesin asiriw, miynet ja`maasindegi mu`na`sibetlerdi u`yrenedi.

2. Injenerlik psixologiyani  joqari mexanizatsiya ha`m avtomatizatsiya protsesinde adam ha`m mashina arasindag`i ta`sir avtomatik basqariw diziminin` adam psixikasina ta`sirin u`yrenedi. Bunda tu`rli islep shig`ariw protseslerinin` basqariwshi operator xizmeti teren`nen u`yreniledi.

3. Aviatsiya psixologiyasi  ushiw ha`m ushiwshilar miyneti psixologiyasi, ushiwshilardi oqitiw ha`m tayarlaw mashqalalarin u`yrenedi.

4. Ka`siplik psixologiya  kosmonavtlardi erkli ha`m moral`liq tayarliq mashqalalari, tayarliq qiliwdin` ha`m ta`limnin` psixologiyaliq ta`repleri maksimal is xizmeti menen shug`illaniw ha`m bosliqdag`i psixologiyaliq o`zgerisler, kosmonavtlar professiogrammasin du`ziw, ushiw kosmosta islew protsesinde kosmonavtlardin` psixik jag`daylarin u`yrenedi ha`m izertdeydi.

5. Pedagogik psixologiya  ta`lim ha`m ta`rbiyanin` psixologik tiykarlari mug`allim ha`m oqiwshi mu`na`sibetleri, oqitiwshig`a qoyilatug`in talaplardi u`yrenip oqiwshilar aqiliy xizmetleri ha`m is ha`reketlerin tuwri basqariwlari ha`m ta`rbiyanin` na`tiyjeli metodlarin tiykarlaydi, olardin` psixik rawajlaniwina ja`rdem beredi. Bu`gingi ku`nde orta arnawli oqiw orinlari (akademik litsey, ka`sip o`ner kollejleri) joqari oqiw orinlarinda ta`lim mashqalalari sonday-aq arnawli mekterlerde ta`lim ta`rbiya protseslerin u`yreniw pedagogik psixologiyada a`hmiyetli orin iyeleydi.

6. Meditsina psixologiyasi  meditsina xizmetshileri ha`m kesel arasindag`i mu`na`sibetler, miydin` fiziologiyaliq dizimi menen psixologiyaliq ha`diyseler (neyropsixologiya) arasindag`i baylanis psixoterapiya psixogigiena mashqalalari psixoprofilaktika, (miynet ha`m jasaw sharayatlari), psixofarmokologiya (da`ri da`rmanlardin` adam psixikasina ta`siri) ma`selelerin u`yrenedi.

7. Yuridik psixologiya  jinayatlardin` psixologik ta`repleri, gu`walar ko`rsetpelerinin` na`tiyjeli (sud psixologiyasi), jinayatshinin` psixologik o`zgeshelikleri jinayat motivleri (kriminal psixologiya) jinayatshilardi qayta ta`rbiyalawdin` psixologik tiykarlari mashqalasi menen shug`illanadi.

8. Sport psixologiyasi  sportshilardi tayarlaw ta`rbiyalaw olarda ko`nlikpe ha`m ta`jiriybelerdi qa`liplestiriw jaris protsesinde psixologik jag`daylari erkli ha`m aqiliy sipatlarin qa`liplestiriw, tabisqa erisiw usillarin u`yrenedi.

9. Ha`rbiy psixologiya  adamnin` ha`rbiy jag`daylardag`i psixologiyasi. Ha`rbiy janglerdi alip bariwda qatan`liq, juwapkershilikti qa`liplestiriw ha`rbiy ta`lim ha`m ta`rbiya mashqalalari basliqlar ha`m onin` qol astindag`i ha`rbiyler arasindag`i mu`na`sibetler ma`seleleri menen shug`illanadi. Bunda a`hmiyetli orini ha`rbiy injenerlik psixologiyasi iyeleydi.

10. Sawda psixologiyasi  G`satiwshi-qariydarG` mu`na`sibetleri dizimin reklamanin` psixologik tiykarlari moda psixologiyasi ha`m tag`i basqa ma`selelerdi u`yrenedi.

11. San`at psixologiyasi  san`at shig`armasin jaratiwda psixologik ta`replerdi, adam ta`repinen ko`rkem shig`armanin` qabil etiliwi tu`rli sezimlerdin` payda boliwi ha`m keshiwi, estetik ta`rbiya mashqalalari, muzikali ko`rkem a`debiy uqipliliqlardi qa`liplestiriw ha`m ta`rbiyalaw mashqalalarin u`yrenedi.

12. Ilimiy do`retiwshilik psixologiyasi  ilimiy xizmettin` psixologik o`zgeshelikleri shaxs do`retiwshiliginin` o`zgeshelikleri, ijodia`tda do`retiwshilikte intuitsiya ha`m ilhamnin` ornin izertleydi. Keleshekte usi ku`nge shekem belgili bolmag`an xizmet tu`rleri menen birge psixologiyanin` jan`a tarawlari ju`zege keliwi ha`m rawajlaniwi mu`mkin.

B. Rawajlaniw tarawlari menen shug`illaniwshi psixologiya:

1. Jas psixologiyasi  adamnin` tu`rli jas da`wirlerinde psixik rawajlaniwdin` nizamliqlari shaxstin` psixik protseslerinin` qa`liplesiwi ha`m shaxstin`, individual psixologik qa`siyetlerinin` rawajlaniwin u`yrenedi. Jas psixologiyasinda to`mendegi bo`limler ajiratiladi balalar psixologiyasi (tuwilg`annan mektepke shekemgi da`wir), kishi mektep jasindag`i balalar psixikasi. O`spirim psixikasi, jetik insan psixikasi, g`arriliq psixologiyasi (gerontopsixologiya).

Jas psixologiyasi jas o`zgeshelikleri bir da`wirden ekinshi da`wirge o`tiw nizamliqlari shaxstin` individual o`zgeshelikleri qa`liplesiwinin` senzitiv (nn` tez ha`m tu`rli ta`sir etetug`in) da`wirlerdi u`yrenedi ha`m aship beredi.

2. Patopsixologiya  adamlardin` normal psixik rawajlaniwinin` buziliwin u`yrenedi. Bul psixologiya tarawina oligofreno psixologiya  miydin` tuwilma defektlerdi ha`m olardi psixik rawajlaniwg`a ta`sirin, tiflopsixologiya  soqir ha`m ko`riw sezgisi pa`seygen adamlar psixologiyasin surdo psixologiya esitiw sezgisi buzilg`an adamlardin` psixologik o`zgesheliklerin u`yrenedi.

3. Salistirmali psixologiya (zoopsixologiya)  haywanlar psixikasin a`sirese joqari rawajlaniw basqishina erisken haywanlar o`zgesheliklerin izertleydi.

4. Psixologiya ka`millik da`rejesine erisken shaxstin` rawajlaniwinin` joqari da`rejesi, olardin` nizamliqlari ha`m mexanizmlerin, a`sirese rawajlaniwdin` en` joqari shoqqisina erisiw o`zgeshelikler u`yrenedi.

V. Adam ha`m ja`miyet ortasindag`i mu`na`sibetlerdin` psixologik ta`replerin u`yreniwshi psixologiya ta`repleri.

1. Sotsial psixologiya  tu`rli sotsial toparlar: topar ja`maat (olardin` keypi, sotsial pikirleri, eliklewleri)nin` psixik ko`rinisi, sotsial psixologiya tu`rli sotsial toparlar, topar ja`maat (olardin` keypi, adamlar mu`na`sibetlerinin` xarakteri) onda shaxstin` orni, lider ha`m onin` qol astindag`ilar, ja`maatta ruwxiy atmosfera ma`selelerin u`yrenedi. Ol u`lken toparlar  ja`ma`a`tlerdiq keypi oylaw, tartisiw ha`m t.b. u`yrenedi.

2. Shaxs psixologiyasi (differentsial psixologiya)  adamlar arasindag`i tipologik ha`m individual psixologik parq mashqalalari menen mashg`ul.

3. Etnopsixologiya  adam psixikasinin` etnik o`zgeshelikleri, milliy xarakter, milliy tuyg`i, milliya g`oya, milliy o`z-o`zin an`law, etnik stereotip, olardin` nizamliqlari ha`m ju`zege keliw qa`siyetlerin u`yrenedi.

4. Basqariw psixologiyasi  bul psixologiya pa`ninin` sonday tarawi, onda adam tamaninan  ma`mleket mekemeleri, adamlar ekonomik ha`m texnik dizimlerdi basqariwdin` psixologiyaliq ta`repleri u`yreniledi.

5. Siyasiy psixologiya  ja`miyet siyasiy turmisindag`i keypi (nastroenie) emotsiya, pikirlerdin` psixologiyaliq ta`replerin u`yrenedi (siyasiy ta`rbiya, sotsial sana, siyasiy xizmet ha`m t.b.).

6. Marketing psixologiyasi  jan`a materiallardi islep shig`ariwda, islep shig`ariw formalarin basqariwdi ha`m sho`lkemlestiriwdin` psixologiyaliq mashqalalarin tekseredi. Bul taraw bazar mu`na`sibetleri, talap ha`m mu`ta`jliklerdi, materiallardi jobalastiriw menen shug`illanadi.

7. Din psixologiyasi  diniy sana o`zgeshelikleri, onin` psixologiyaliq ha`m sotsial tiykarlari, waziypalari ha`m dizimi, diniy sezim o`zgeshelikleri, dinnin` ja`miyet ruwxiy turmisindag`i orni, waziypalari ha`m diniy toparlar psixologiyasin u`yrenedi. Ol taraw diniy mu`na`sibetler mexanizmi, eliklew, ta`sir, bag`dar ha`m sanag`a ta`sir etiw dindi zamanago`y ja`miyettegi rolin aniqlaw menen shug`illanadi.

Zamanago`y psixologiya pa`ninin` tarawlari a`ne usilardan ibarat.

Bu`gingi ku`nde psixologiya pa`ni ko`plegen pa`nler menen baylanisli. Buni psixofizika, psixofiziologiya, psixolingvistika matematik psixologiya ha`m basqalar misalinda ko`riw mu`mkin. Pa`nler arasindag`i baylanislar psixologiyanin` pa`nler dizimindegi ornin aniqlaydi. Akademik B.M.Kedrovtin` klassifikatsiyasi boyinsha barliq pa`nler u`sh toparg`a bo`linedi: gumanitar, filosofiyaliq ha`m ta`biyiy pa`nler. Psixologiya toqtalatug`in bolsaq B.M.Kedrovtin` pikirinshe bul u`lken u`sh topardan pa`nler diziminde psixologiya o`z betinshe pa`n sipatinda ko`rinedi, ha`m de ol adam psixik xizmetin ta`biyiy-tariyxiy ha`m sotsial ta`repin u`yrenedi. Psixologiya pa`ninin` pa`nler dizimindegi ornin 3-sxemada (B.M.Kedrov boyinsha) ko`riw mu`mkin.