Korporativ huquq rivojlanishning qiyosiy va tarixiy jihatlari

Korporativ huquq rivojlanishning qiyosiy va tarixiy jihatlari

Reja:

• Korporativ huquqning paydo bolish va rivojlanish tarixi
• Komtinental va anglosakson huquq tizimida korparatsiyalar
• Turkistondagi korparatsiyalar

Korporativ huquqning paydo bolish va rivojlanish tarixi

• “Korporatsiya” so’zi (qadimgi lotin tilidagi corporation) kasbiy yoki sinfiy manfaatlar asosida birlashgan hamjamiyat, birlashma, shaxslar guruhini bildiradi. “Corpus” atamasi bilan birga – “universitetlar” va “kollegiyalar” Qadimgi Rimda ishlatilgan, jumladan, faqat shaxslar ittifoqi emas, balki qoramol, otlar podasi yoki uy, kema kabi boshqa tushunchalar to’plamini nazarda tutgan.“korporatsiya” tushunchasi lotincha “corpus habere” iborasidan kelib chiqib, yuridik shaxs huquqlarini 

Korparat-siyalar turlari

Milliy huquqimizda korporatsiya turlari (kontinental Yevropa huquqida korporatsiya tushunchasi asosida): xo’jalik jamiyatlari; xo’jalik shirkatlari; ishlab chiqarish kooperativlari; korporativ uyushma (xolding)lar; a’zolikka asoslangan notijorat tashkilotlardan iborat.

Xo’jalik jamiyatlari dunyoda universal va eng keng tarqalgan jamoaviy tadbirkorlikning klassik shakli hisoblanadi. O’zbek huquqida xo’jalik jamiyatlarining uchta tashkiliy-huquqiy shakli mavjud:

1. aksiyadorlik jamiyati;

2. mas’uliyati cheklangan jamiyat;

3. qo’shimcha mas’uliyatli jamiyat.

Odatda, aksiyadorlik jamiyatlari – yirik kapitalni birlashtirishning huquqiy shakli bo’lib, mas’uliyati cheklangan jamiyat va shirkatlar esa kichik biznes sub’ektlari uchun mos hisoblanadi.

Korporativ huquqiy munosabatlar

• Korporativ huquqiy munosabatlar – korporatsiyani tashkil etish, faoliyat yuritishi va tugatish munosabatlari bilan vujudga keladigan, huquq normalari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlardir.
• Shunisi aniqki, korporatsiyaning o’zi majburiy sub’ekt bo’lib, ma’lum ma’noda korporativ munosabatlar mavjudligining ham shartidir.
• Korporativ huquqiy munosabatlar sub’ekti korporatsiyaning aksiyadori (jamiyat ishtirokchisi) deb e’tirof etilishi lozim.
• Korporativ huquqiy munosabatlar sub’ektlari qatoriga ko’pchilik olimlar va mutaxassislar xo’jalik jamiyatlarining boshqaruv organlari a’zolarini ham kiritadilar.

Kontinental huquq tizimi

Kontinental huquq tizimida korparatsiya deganda aksiyadorlik jamiyatlari bir qatorda boshqa yuridik shaxslar, masalan turli korinishdagi shirkatlar (toliq, kommondir) xojalik jamiyatlari (masulyati cheklangan va qoshimcha masulyatli) xojalik birlashmalari, ishlab chiqarish va istemol korporativlari tushuniladi.

Anglosakson huquq tizimida karporatsiyalar

Anglosakson huquq tizimida korparatsiyalar kontinental huquq tizimida yuridik shaxs va tegishlicha korporatsiya sifatida tan olinmaydigan tuzilmalar ham kiradi.( Bu yerda soz boshqaruv foaliyati bilan shugulanadigan davlat organlari haqida ketayabdi). Shunday qilib , agar kontinental huquq tizimida korparatsiyalar asosan xususiy huquq subyektlari sifatida qaraladi, anglosakson huquq tizimida ular nafaqat xususiy balki ommaviy huquq ham subyekti hisoblanadi.

Turkistondagi korparatsiyalar

• Turkiston avtonom sovet sotsialistik respublikasi (TASSR) — Turkiston oʻlkasida sovet tuzumi oʻrnatilgandan keyin bolsheviklar tomonidan tuzilgan va RSFSR ga kirgan avtonom respublika (1918—24). Maydoni 1.324.994 kv. versta. Aholisi 5 mln.dan ziyod kishi (1922). Poytaxti — Toshkent sh.
• Turkiston oʻlka sovetlarining 5-sʼyezdi (1918-yil 20 aprel—1 may)da 30 aprel kuni Rossiya Sovet Federatsiyasining Turkiston Sovet Respublikasi (qisqachaTCP) degan nom bilan tashkil topdi. Sʼyezdsa oliy organlar: Turkiston Respublikasi Markaziy Ijroiya Qoʻmitasi (Turkiston MI K) va Turkiston Respublikasi Xalq Komissarlari Soveti (Turkiston XKS) tuzilgan. TCP maʼmuriy jixatdan Fargʻona, Samarqand, Sirdaryo, Yettisuv, Zakaspiy, keyinchalik Amudaryo (Turkman) viloyatlariga boʻlingan. Respublika hududi BXSR, XXSR, Qozogʻiston ASSR, Afgʻoniston, Eron, Xitoy davlatlari bilan chegaradosh boʻlgan. Turkiston Respublikasi Sovetlarining favqulodda 6-syezdida RSFSR Konstitutsiyasi andozasida TCP Konstitutsiyasi qabul qilingan. 9sʼyezdda yangi Konstitutsiya qabul qilinib, TSRning nomi Turkiston Sovet Sotsialistik Respublikasi (TSSR) deb oʻzgartirildi.