Lаbоrаtоriya mashg’uloti mavzu: Aromatik uglevodorodlar xossalarini o’rganish Ishning maqsadi

---

6-LАBОRАTОRIYA MASHG’ULOTI 
Mavzu: Aromatik uglevodorodlar xossalarini o’rganish 
Ishning maqsadi: Aromatik uglevodorodlar xossalarini laboratoriya sharoitida 
o’rganish 
Nazariy qism: Aromatik so‘zi – xushbo‘y hidli, ko‘pchilik aromatic birikmalar 
xushbo‘y hidga ega (benzaldegid, vanilin). 
Benzol gomologik qatori uchun umumiy formula CnH2n-6 ya’ni to‘yingan 
uglevodorodlarga nisbatan 8 ta vodorod kam. Benzol to‘yinmagan siklik tuzilishli 
birikma. 
Aromatik birikmalarning birinchi vakili benzol C6H6. Bu qator uglevodorodlari 
CnH2n-6 umumiy formulaga ega. Benzol qatori uglevodorodlari o’ziga xos 
aromatic xususiyatga ega ekanligi, birikmalarni almashinish oson kirishishi va 
oksidlovchilarga nisbatan turgun ekanligi bilan tushuntiriladi 
.
 
Nomenklaturasi va izomeriyasi. Benzol qatori uglevodorodlarni nomlash
uchun benzol asos qilib olinib undagi nechta vodorod atomlari qanday radikal
almashgan bo’lsa, shuradikallar o’qilib oxiriga benzol so’zi qo’shib yozilada. 
Benzol xalqasidagi hamma uglerod va vodorod atomlari bir xil qiymatga ega
bo’lganligi uchun uning bir atom vodorodi o’rniga almashingan hosilalari bitta 
izomeriyaga ega bo’ladi. Kekule taklif etgan formulaga muvofiq benzol oddiy 
sharoitda bromni biriktirib olmaydi, kaliypermanganatni rangsizlantirmaydi, ya’ni 
qo’shbog’li birikmalarning xossalarini qaytarmaydi. 
 
1-tajriba.Aromatik uglevodorodlarning oksidlanishi 
 
Kеrakli rеaktiv va asboblar:benzol,toluol,kaliy permanganatning 1%li 
eritmasi,sulfat kislotaning 10%li eritmasi.
Ishning bajarilish tartibi. Ikkita probirka olib, biriga 1-2 ml benzol, ikkinchisiga 
1-2 ml toluol quying.So’ngra probirkalarning har biriga 1 mldan kaliy permanganat 
eritmasidan va 2-3 tomchi 10%li sulfat kislota eritmasidan qo’shing.Ikkala 
probirkalarni bir xil sharoitda hamma vaqt chayqatib turgan holda qizdiring.Bunda 
benzol solingan birinchi probirkada o’zgarish bo’lmaydi, toluol solingan 
probirkada esa kaliy permanganatning rangi yo’qoladi. 
KMnO4, H2SO4
С
6
Н
6 →→------------------------------------

X
бензол
KMnO4 H2SO4 
С
6
Н
6
CH3 -------------------------------→ CH
3
COOH

---

толуол бензой кислота  
 
2-tajriba. Nitrobenzol va nitrotoluolni hosil qilish. 
Ikkita probirka olib, ularning har biriga 1 ml kons. nitrat kislota 2 ml kons. sulfat 
kislotadan solib, ohista aralashtiring. Har ikkala probirkani suv bilan sovutib 
turgan holda, birinchisiga tomchilatib 1 ml benzol, ikkinchisiga 1 ml toluol 
qo’ying. Probirkani yana 3-4 daqiqa suv bilan sovutib turgandan so’ng, 
aralashmalarni suvli stakanchalarga qo’ying. Suvning yuqori qismida moysimon 
mahsulotlarni ajralib chiqishini kuzating. Hidlariga e’tibor bering.
Reaksiya tenglamalari asosida kuzatilgan hodisalarni izohlang.
NO
2
H
2
SO
4
+ NHO
3 
+ H
2
O 
 
 
CH
3 
CH
3
+ HNO
3
H
2
SO
4
+ H
2
O 
NO
2
Mustаqil ishlаsh uchun sаvоllаr vа mаshqlаr. 
1. Aromatik uglevodorodlar deb nimaga aytiladi? 
2.Arennlarning fizik –kimyoviy xossalari. 
3. Arenlarning izomeriyasi. 
4.Benzol bilan toluolni kaliy permanganat oksidlovchiga nisbatan turlicha ta’sirini 
tushuntiring. 
5.Benzol xalqasida nechta 
va bog’lar bor? 
6.
bog’larning etilen bog’idan farqi nimada?