Lutfiy ijodi. «Хон inon, хон inonma» radifli g’azal

Lutfiy ijodi.
«ХОН INON, ХОН INONMA» RADIFLI G’AZAL
Bu g’azal tamoman turkona ruhda bitilgan. Tilimizda kelib chiqishi jihatidan sof o’zbekcha bo’lgan so’zlardan tashqari, fors- to’ikcha hamda arabcha kalimalar ham ko’p uchraydi. «Turkona» degani shuki, she’rda o’zbekcha so’z va iboralar qo’llash asosiy o’rin tutadi.
G’azal an’anaviy yetti baytdan iborat. U aruzning nisbatan murakkab turlaridan biri bo’lmish hazaji musammani axrabi makfufi mahzuf (yoki maqsur), ya’ni maf’uvlu - mafoiylu - mafoiylu - faulun (yoki mafoiyl) vaznida bitilgan. Taqte’si: - -V/V--V/V--V/V- - (yoki V - ~).
G’azalda ishq mavzusi qalamga olingan. Lirik qahramon oshiq nomidan so’zlaydi. To’g’ridan-to’g’ri ma’shuqaga muro- jaat qiladi. Biroq bu yerda zimdan ilohiy ishq ko’zda tutilganini unutmaslik kerak. Qofiyasi («sevarim - jigarim - saharim - guzarim - xaba- rim - basarim - nazarim - siymbarim») va radifi («xoh inon, xoh inonma») - juda jarangdor. Asar qurilishida ulaming alo- hida o’mi bor. Xususan, radifning to’rt so’zdan tashkil top- gani, amalda sakkiz misrada ulaming qaytarilishi ohang ustu- vorligini kuchaytirgan. Radifning o’zida tazod bor: «xoh inon» bilan «xoh inonma» o’rtasidagi o’zaro zidlik asarga alohida ba- diiy joziba baxsh etgan.
«Inonma» - hozirgi tilimizda mavjud «ishonma» so’zining XV asrdagi shakli. Mamlakatimizning ayrim hududlarida (masa- lan, Buxoro viloyatida), shuningdek, Afg’onistondagi o’zbek shevalarining ba’zilarida hozir ham «ishonma» o’miga «inon- та» shakli ishlatiladi.
G’azalning tili - sodda, ravon. Murakkab, falsafiy-tasawufiy so’z va timsollar uchramaydi hisob. Shuning uchun g’azal maz- muni - bugungi o’quvchi uchun ham tushunarli. Baytlar yengil kayfiyat, ayricha bir ishqiy zavq bilan o’qiladi. Hozirgacha hofizlarimiz bu g’azalni qo’shiq qilib kuylayotgani ham shun- dan bo’Isa kerak. Bu g’azal ham mumtoz yo’lda, ham zamo- naviy estrada usulida ashula qilingan.
Matla’da, radif («xoh inon, xoh inonma »)dan tashqari, to’rttagina («sensen», «sevarim», «qondur» va «jigarim») so’z ishtirok etgan. Bu birinchi bayt amalda yorga oshiqlikni ang- latadi, xolos. Lekin qo’shmisra mazmunidan uning to’g’ridan- to’g’ri yorga muro’aat ekani bilinib turibdi.
Ikkinchi baytda ustalik bilan oshiqning hijron (ayriliq) ke- chasida sahargacha oh chekkani, bu charxi falakka yetgani ayti- ladi. Birinchi misra oxiridagi «Moh» so’zi bilan ikkinchi misra boshidagi «oh» o’zaro ohangdoshlik paydo qilganki, bu ham shoiming yuksak badiiy mahoratidan dalolat beradi.
Uchinchi bayt alohida izoh talab qiladi. Buning uchun «guzar» so’zining ayni matndagi xos ma’nosini tushunib olish kerak. Agar bu so’zni «o’tish» deb anglasak: «Xoh ishon, xoh ishonma, Xudo haqqi, boshimga qilich kelsa ham, eshiging oldidan o’tmayman», - degan g’azaldagi umumiy mantiqqa zid ma’no-mazmun kelib chiqadi. Shuning uchun bu so’zni «ketish» ma’nosida tushunish lozim. Shunda: «Xoh ishon, xoh ishonma,





Xitdo haqqi, boshimga qilich kelsa ham, eshiging oldidan nari ketmayman», - degan to’g’ri ma’no anglashiladi.
Xuddi ikkinchi baytdagi kabi, to’rtinchi qo’shmisra birinchi satrida «nazar» so’zi ham bekorga qo’llanmagan: uning g’azal qofiyasidagi so’zlarga (ular orasida «nazarim» ham uchraydi) hamohangligi bor.
Beshinchi baytda talmih san’ati ishlatilgan. Talmih san’ati deganda asarda biror voqea-hodisa, tarixiy fakt, adabiy yoxud af- sonaviy qahramon nomini tilga olish tushuniladi. Dinimiz tari- xidan yaxshi bilamizki, Yusuf degan o’g’lidan ayrilgani uchun yigMayvcrganidan Yoqub payg’ambaming oxiri ko’zlari butkul ko’r bo’lib qoladi. Bu mumtoz she’riyatimizda ko’p bor tilga olinadigan, ishora qilinadigan voqealardan biri hisoblanadi. Lirik qahramon yori ishqida yig’layverib, ko’zdan qolganini aytish uchun shu talmihdan foydalanadi.
Oltinchi baytda shoir yomi «Oy yuzli» deb ta’riflagani uchun ham shunga mutanosib ravishda maqta’da uni «siymbarim» dey- di. Oyning oqligi bilan siym, ya’ni kumushning oqligi o’rtasida vobastalik bor. Bu ikki qo’shmisra aro yana bir mutanosiblikni sezmaslik mum kin emas. Oltinchi baytda yor yuzi tilga olingan edi. Maqta’da lirik qahramon g’azaldagi maqsad-muddaosidan kelib chiqib, o’z yuzi haqida ham unga eslatib qo’yishni unut- maydi: Lutfiyning yuzi azbaroyi hijron azobini chekaverganidan sarg’ayib ketib, oltinni yashiradigan darajaga yetdi, ya’ni shun- chalik sarg’aydiki, buning oldida tilloning sariqligi hech narsa bo’lmay qoldi!
Lutfiy g’azallari bunday go’zal badiiy topilmalarga boyligi bilan ajralib turadi.
Adabiyotimizda mashhur g’azallarga naziralar bitish, ya’ni uning qofiya va radifidan foydalanib, o’xshatmalar yozish an’anasi shakllangan. Lutfiyning bu g’azali ta’sirida Boborahim Mashrab (1640 - 1711) ham bir g’azal yaratgan.

«BU KO’NGULDUR, BU KO’NGUL» RADIFLI G’AZAL

G’azal an’anaviy ishqiy mavzuda bitilgan. U yetti bayt- dan iborat. Vazni - ramali musaddasi mahzuf (yoki maqsur), ya’ni foilotim - foilotim - foilotim - foilun (yoki foilon). Taqte’si: - V- -/ -V--/-V--/-V - (yoki
- V ~ )•
Bu asarida shoir endi besh so’zdan iborat radif qoTla- gan («qi-ladurg’on bu ко ‘nguldur, bu ko'ngul»). G’azal radifidagi barcha so’zlar - turkiy («qiladurgon bu ko’n- guldur, bu ко ngul»). Qofiyasi - arabiy-forsiy kalimalar- dan («shaydo - rasvo - у о - tamanno - taqozo - savdo - po - daryo») tashkil topgan.
Ko’ngil mumtoz she’riyatimizning asosiy tasvir manbayi hisoblanadi. Chunki, tasawuf ta’limotiga ko’ra, Alloh kishi- ning ko’nglidagina aks etadi. Ishq ham - ko’ngul ishi.
Lirik qahramon ishq bobida barcha «ayb»ni ko’ngliga qo’ymoqchi: uni shaydo, xor-u rasvo (matla’), qora qoshliklar uchun o’qdayin tik qomatini yoydek egik qiladigan (ikkinchi bayt) ham - shu.
Meni sevdi deb ayblama, buni istayotgan ham - ко ‘ngul (uchinchi bayt), deydi lirik qahramon. U mulohazalarini davom ettiraveradi: eshigiga tez-tez boraverma, deyishadi, lekin ко ‘ngul shuni istasa (taqozo etsa), nima qilay (to’rtinchi bayt)?
Qorong’1 kechada sochining tolasiga jonni savdo qiladigan ham (beshinchi bayt), do ‘st-u dushman ichida men g ‘ofil ban- dani qo ‘Isiz-oyoqsiz qilib qo ‘yadigan ham (oltinchi bayt) - shu.
Maqta’da lirik qahramon Lutfiyga muro’aat etib, bu ishni boshqadan ко ‘rma, ко ‘z yoshlaringni daryodek to ‘kayotgan ham aynan «bu ко ‘nguldur, bu ко ‘ngul», deydi.
Bu g’azal hozirgacha xonandalarimiz tomonidan sevib kuyla- nadi. Oradan to’rt yuz yil o’tib, XIX asming birinchi yarmida Nodira Lutfiyning shu g’azaliga o’xshatma yozdi.


«AYOQINGG’A TUSHAR HAR LAHZA GISU...» G’AZALI
Lutfiy - yozma adabiyot vakili. Biroq so’z san’ati tarixidan yaxshi bilamizki, dastlab og’zaki adabiyot yuzaga kelgan. Yoz­ma adabiyot ana shu folklor zaminida pay do bo’lgan. Shuning uchun o’zbek mumtoz she’riyati taraqqiyotini xalq og’zaki ijodi ta’siridan ayri tasawur qilish aslo mum kin emas.
o’qiganingiz g’azal buning yorqin bir isboti yanglig’ ja- ranglaydi. Uni muallif tamoman o’zbek xalq maqollari asosiga qurgan. Har bir baytda shoir bittadan maqol qo’llaydi. Maqol- lar go’yo baytlar birinchi misrasida aytilgan fikrga bir isbot- dek keltiriladi. Shuning uchun barcha baytlaming ikkinchi satri maqol bilan tugaydi. Shundan ham bilib oldingizki, shoir beshta bir-biriga qofiyadosh so’z bilan tugaydigan maqol topgan. De- mak, g’azal besh baytdan iborat ekan.
G’azal hazaji musaddasi mahzuf (yoki maqsur), ya’ni «mafoiylun - mafoiylun - faulun (yoki mafoiyl)» vaznida yozil- gan. Taqte’si: V---/V---/V- - (yoki V - ~).
Mafia’ nihoyatda go’zal, Lutfiyga xos lutf bilan qog’ozga tushgan: har lahza soching oyogfing ostiga tushadi, shuning uchun, maqolda aytilganidek, «Chirog’ tubi - qorong'u». Bu yerda yoming yuzi aytilmagan holda oppoq nur taratib, yonib
turgan chiroqqa qiyoslanyapti. Baytda keltirilgan maqol - juda mashhur. Biroq hozirgi zamonda shamchiroq deyarli ishlatil- magani uchun bu maqol kam qo’llanadi. Holbuki, sham yoqil- ganda kuzating, rostdan ham uning tubiga nur tushmaydi, shu- ning uchun u yer qorong’i bo’ladi.
Ikkinchi baytda lirik qahramon yoming yuzini (orazini) ko’rishga ko’z tutayotganini aytadi, axir, maqol bor-ku: «Oqqan ariqqa oqar su(v)». Bu maqol hozir ham ko’p ishlatiladi. Faqat endi u «Oqqan daryo oqaveradi» shaklini olgan.
Uchinchi baytda ham yuz tasviri izchil davom etadi. Shoir uni Oy bilan Quyoshdan ham ortiq deb ta’riflaydi, chunki «Kishining ко ‘zi - tarozi» degan maqol bor-ku.
Shu tariqa to’rtinchi baytda tasvir yuzdan ko’zga o’tib oladi. Lirik qahramonning yor ko’zi oshiq qonidan iymanmayotgani, ya’ni qo’rqmayotganiga ajablanayotgani bejiz emas, axir: «Hindi qayda qon ко ‘rsa, qo ‘rqadi» degan maqol bor edi-ku! Bu yerda «ko’zing - hindi» deyilayotgani yo’q, lekin ko’z tasviri bilan maqolda «hindi» so’zi kelishi zimdan shuni yuzaga chiqazgan.
Lutfiyning dardi - yor vasliga yetish, sababi u «Tiloganni tilogu» («Tilagan kishi tilagiga yetadi») degan maqolga umid bog’layapti.
Ko’rinib turganidek, asarda boshdan-oxir irsoli masal san’a- tidan mahorat bilan foydalanilgan. Buning badiiy-tab’iy (badi- iy-estetik) jozibasi bor. Bir qofiya tizimiga tushadigan shuncha maqolni topib, ulami ustalik bilan qo’llashi shorming yuksak mahoratidan dalolat beradi.
TUYUQLAR
Ko’ngluma har yonki boqsam, dog'i bor,
Har necha dardimni desam, dog'i bor.
Qilcha tanga bori ishqing yor edi,
Bir sori bo’ldi firoqing, dog'i bor.
Tuyuqni tushunib, undan zavq olish uchun, awalo, mis- ralar zamiridagi ma’nolami obdon anglab olish lozim. Chunki qofiyalarda kelgan bir shakldagi so’zlar yoxud so’zlar turkumi anglatgan ma’nolar bir-biridan farq qilgani sababli tajnis yuzaga kelgan. Agar o’quvchi aynan bir xil shakldagi so’zlar yoxud so’zlar turkumidagi ma’nolami ajratib ola bilmasa, asar o’z vazifasini o’tamagan, muallifning maqsadi amalga oshmay qol- gan bo’lib chiqadi.
Shu jihatdan ushbu tuyuqning qofiyalarida quyidagi ma’nolar yashirin:

• 
  dog'i bor - dog'i bor;
  
• 
  dog'i bor - otashi bor;
  
• 
  dog'i bor - у ana (tag’in) bor.
  

Natijada tuyuqdan mana bunday talqin kelib chiqadi:
Ко ‘nglimga har tarafdan boqsam, dog 7 bor, har qancha dardimni aytsam, otashi bor. Qildekkina tanamga bori ishqing yor edi, firoqing (sendan ayriliq) bir taraf bo ‘Idi, yana bor.
Uchinchi misrada ham «bori» so’zi bekorga ishlatilmagan.
Men sening ilkingdin, еу dil, bandamen,
Vah, qachon yetkaymen ul dilbanda men.
Bevafolarg’a meni qilding asir,
Sen menga sultonsen, ey dil, banda men.
Ushbu tuyuqda, odatdagidek, tajnisli so’zlar qofiya bo’lib kelgan va ular quyidagi ma’nolami anglatadi:

•