Materialshunoslik nimani o’rganadi
Download 234.96 Kb. Pdf ko'rish
|
M. va M. K. T mustaqil ish
|
Materialshunoslik nimani o’rganadi Metall va qotishmalaming ichki tuzilishi bilan tarkibi va xossalarini o‘zaro bog‘langan holda o‘rganuvchi fan «Materialshunoslik» deyiladi. «Materialshunoslik» metall va qotishmalarni termik va kimyoviy - termik ishlashning, bosim bilan ishlash, kesib ishlash va payvandlashning nazariy asosidir. Materialshunoslikni bilmay turib, xilma-xil xossali qotishmalar hosil qilish, bu qotishmalardan tayyorlangan detal, asbob va boshqalarning xossalarini zarur tomonga o‘zgartirish mumkin bolmaydi. «Materialshunoslik» fani XIX asrning oxirida og‘ir sanoatning turli tarmoqlari jo ‘shqin rivojlanayotgan yillarda fan tariqasida vujudga keladi. «Materialshunoslik» fani fizika, kimyo kabi aniq fanlarga asoslanadi, o'zi esa texnologik fanlarga asos bo'ladi. «Materialshunoslik» fani faqat metall va qotishmalaming ichki tuzilishi bilan tarkibi va xossalarini bir-biriga boglagan holda ko‘rib, ular xossalarining o‘zgarish sabablarini tushuntirish bilangina chegaralanmay, balki xossalarini ehtiyojga ko‘ra o‘zgartirish mumkin bo‘lgan yollami ham o4rgatadi. Materialshunoslik fani asoslari XIX asrning ikkinchi yarmida yaratilgan bo'lishiga qaramay, hozirda ham fan yangiliklariga asoslanib, keng rivojlanmoqda. Rus olimi М. V. Lomonosov (1711-1765) metallarning o‘ziga xos xususiyatlarini birinchi bo'lib tasvirlab berdi va talab etilgan xossali qotishmalar hosil qilish yo‘lini ko‘rsatdi. Metallarning xossalari ularning atom kristall tuzilishiga qarab o'zgaradi, elementlarning D. 1. Mendeleev (1834- 1907) kashf etgan davriy sistemasi ana shu qonuniyat sabablarini izohlashga imkon berdi. Rus olimi E. S. Fedorov (1853-1919) kristallarda ion, atom va molekulalarning joylanish qonunlarini topdi. Rus olimi P. P. Anosov (1797-1871) polat strukturasini o‘rganish uchun mikroskopdan jahonda birinchi bo'lib foydalandi. «Materialshunoslik»ning ilmiy asoslarini ulug rus olimi D. K. Chernov (1839-1921) yaratdi. D. K. Chernov po‘latning xossalari uning kimyoviy tarkibigagina emas, balki tuzilishiga ham bog‘liq ekanligini ko‘rsatdi. U kritik nuqtalar vaziyatining po‘lat tarkibidagi uglerod miqdoriga bog4Iiq ekanligini aniqlab, temir - uglerod qotishmalari holat diagrammasini tuzish uchun asos yaratib berdi. Temir - uglerod diagrammasi bir qator olimlaming: R. Austen, F. Osmond, A. Le-Shatel’e va boshqalarning ishlariga asoslanib, XIX asrning oxirida tuzib chiqildi. Rus olimi N. S. 9 Kurnakov (1860-1941) metallarning kimyoviy tarkibi, tuzilishi va fizikaviy xossalari orasida bog‘lanish borligini topdi va jahonda birinchi bo‘lib, tarkib - xossa diagrammalarini tuzdi. Uning qotishmalar nazariyasiga oid ishlari ham katta ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda «Materialshunosiik>>da davlatimiz olimlarining ham hissalari bor. Shulardan V. A. Mirboboyev va I. Nosirovlami misol qila olish mumkin. Bular Respublikamizning mustaqillik vaqtida «Materialshunoslik» fanidan qator ilmiy izlanishlar va adabiyotlar yaratdilar. Mashina detallari uchun material tanlash masalasi va ularni ishlash texnologiyasida uchrovchi bir-biriga zid bo4lgan texnik masalalar bor, masalan, puxta detal qimmat turadigan sifatli po4latni talab etsa, nafis ishlov berish ularning narxini oshiradi. Demak, bunday hollarda masalani shunday ratsional ravishda hal etish kerakki, natijada arzon, puxta va ko4rkam mashina yaratilsin. Bunday murakkab injenerlik masalalarini hal etishda «Materialshunoslik» fanining ahamiyati katta. «Materialshunoslik» mashina yaratish jarayonida konstruktorlar va texnologlar oldida yuz beruvchi murakkab konstruktiv va texnologik masalalarni ratsional hal etishga yordam beradi. «Materialshunoslik» fani nima va u nimani o'rgatadi? Metall va qotishmalaming ichki tuzilishi bilan tarkibi va xossalarini o‘zaro bog‘langan holda o‘rganuvchi fan «Materialshunoslik» deyiladi. Masalan, ko‘prik to4sinlari shu ko4prikdan o4tuvchi transport vositalarining eguvchi kuchlari ta’siriga bardosh berishi, dvigatel ishlayotganda uning podshipnik materiali turli kuchlar ta’siriga chidamli bo4lishi, kam yeyilishi kerak. Demak mashinalarning konstruksiyasiga va ishlash sharoitiga ko‘ra, ularning ba’zi detallari materiali cho4zilishga, ba’zilarniki egilishga, yana boshqalariniki esa burilishga va shu kabi deformatsiyalarga yuqori darajada qarshilik ko‘rsatishi talab etiladi. Xossa - bu materialni boshqa materiallarga nisbatan son yoki sifat tomondan bir xilligi yoki farq qilish xarakteristikasi (ko4rsatgichi). Materialni tanlashda quyidagi xossalar asosiy o4rin egallaydi: 1- foydalanishlik - ishlatishlik, 2-texnologiklik, 3-tannarxlik xossalari. Bulami ichida eng birinchi ahamiyatlisi bu foydalanishlik xossasidir. Mashina detallarini, asboblami ish berish qobiliyatiga (kuchli, tezlikli, chidamlili, turg'unlili va texnik-ishlatish ko'rsatgichlari) foydalanishlik xossasi deyiladi. Bu xossa materialning mexanik, fizik, kimyoviy xossalariga bog‘liq. Ko'pchilik mashina detallarini (hammasini desa ham bo‘ladi) ishlatishlik xossalarini ularning mexanik xossalarini ta’minlaydi. Mexanik xossalari ulami tashqi kuch ta’sirida o4zini tutishini ifodalaydi. Materiallammg mexanik xossalari katta guruh ko'rsatgichlarga ega. Download 234.96 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|