Mavzu: Adam Smit va fiziokratlar. Reja

Mavzu: Adam Smit va fiziokratlar.
Reja:

1. 
   Adam Smit Iqtisodchining asosiy g'oyalari
   
2. 
   Nazariyalari va yozuvlari
   
3. 
   Fiziokratlar.
   

“Sporadik iqtisodiy qarashlar, juda parcha-parcha va sodda, qadimgi davrlardan beri ma'lum. "Iqtisodiyot" atamasining o'zi yunoncha "uy xo'jaligi" dan kelib chiqqan, deb yozadi V.N. Kostyuk.

Va keyin davom etadi: “...Yangi davr iqtisodiy qarashlarining xabarchisi, xususan, J. Kalvin (1509-1546) asarlari edi. O'zlarining diniy shakllariga qaramasdan, ular juda o'ziga xos iqtisodiy mazmunga ega edi. Dunyo ilohiy taqdir bilan boshqariladi (Xudo ba'zilarini abadiy saodatga, ba'zilarini abadiy azobga yozgan), lekin har bir kishi buni bilmasdan, o'zini Xudoning tanlangani deb o'ylashi va o'zining tanlanganligini butun faoliyati bilan isbotlashi kerak. Bu moliyaviy muvaffaqiyatdan dalolat beradi. Inson tejamkor, ehtiyotkor, faol va halol bo‘lishi kerak – bu uning Xudo oldidagi axloqiy burchidir.
Kalvin ta'limoti (umuman, protestantizm) Gollandiya va Angliyada, keyin esa AQShda tadbirkorlik va tejamkorlik ruhini rivojlantirishga yordam berdi ...
Merkantilistik maktab asta-sekin vujudga keldi, uning yaratilishi birinchi ko'p yoki kamroq tizimlashtirilgan iqtisodiy qarashlarning paydo bo'lishini anglatadi.
Merkantilistlarning fikricha, boylik pul, pul esa oltin va kumushdir. Tovar qimmatga ega, chunki u pulga sotib olinadi. Boylik manbai tashqi savdodir.
XVI asr - ilk merkantilizm. Davlatning iqtisodiy maqsadi mamlakatdagi oltin miqdorini oshirishdir. Chet elga pul olib chiqish taqiqlandi.
Kechki merkantilizm (XVII asr) buyuk geografik kashfiyotlardan keyin vujudga keldi. Davlat boyroq bo'lsa, eksport qilinadigan va import qilinadigan tovarlar qiymati o'rtasidagi farq shunchalik ko'p bo'ladi (savdo profitsiti va tashqi bozorlarni egallash). Eksport rag'batlantirilib, chet el tovarlari (arzon xomashyo bundan mustasno) import bojlari bo'lishi kerak. Bunday iqtisodiy choralar keyinchalik proteksionizm deb ataldi.
Merkantilizmning eng mashhur vakillari V.Petti, D.Lokk, D.Lou edi.
Keyinchalik, 18-asrning 2-yarmida merkantilistlarning oʻrnini fransuz iqtisodchilari fiziokratlar egalladi. Ularning fikricha, iqtisodiyot qonunlari tabiiydir. Ularni ishlab chiqarishga va odamlarning o'ziga zarar etkazmasdan buzish mumkin emas. Qonunlar shunchalik tabiiyki, ular hamma uchun va hamma uchun tushunarli. Hech kimga nima qilishni va qanday qilishni o'rgatish kerak emas. Boylik manbai tashqi savdo emas, yer va mehnatdir. Biroq, pul faqat ayirboshlash vositasidir. Ular boylikni ifodalamaydi.
Fiziokratlar va merkantilistlar o'rtasidagi farq yana bir jihatda namoyon bo'ldi. Birinchisi, barcha boylik qishloq xo'jaligida yaratilgan, faqat qishloq xo'jaligi mehnati unumli, chunki hosilni Xudo yaratadi, deb ishonishgan. Eng ko'zga ko'ringan fiziokratlar Kantillon, Gourney, Quesnay va Turgot edi.
1776 yilda Adam Smitning "Xalqlar boyligining tabiati va sabablarini o'rganish" nomli mashhur kitobi paydo bo'lgunga qadar shunday iqtisodiy qarashlar mavjud bo'lib, u mavhum nazariyani o'zida savdo va ishlab chiqarishning rivojlanish xususiyatlarini batafsil tavsiflab beradi. Bu asar haqli ravishda klassik iqtisodning boshlanishi deb hisoblanadi.
Adam Smit (1723-1790) Shotlandiyaning kichik Kirkkaldi shahrida tug'ilgan. Uning otasi, kichik bojxonachi, o'g'li tug'ilmasdan vafot etdi. Onam Odam Atoni g'ayrat bilan tarbiyalagan va unga katta axloqiy ta'sir ko'rsatgan. O'n to'rt yoshida Smit Glazgoga universitetda matematika va falsafani o'rganish uchun keladi. Eng yorqin va unutilmas taassurotlar uni "zamonaviy davrda Shotlandiyada spekulyativ falsafaning otasi" deb atalgan Frensis Xatchisonning yorqin ma'ruzalari bilan qoldirdi.
1740 yilda Smit Angliyaga Oksfordga o'qishga bordi. Smit bu erda o'tkazgan olti yilni hayotidagi eng baxtsiz va o'rtacha yil deb hisobladi.
Smit Shotlandiyaga qaytib keldi va ruhoniy bo'lish niyatidan voz kechib, adabiy faoliyat orqali tirikchilik qilishga qaror qildi. Edinburgda u ritorika, belles-lettres va huquqshunoslik bo'yicha ikkita ochiq ma'ruza kurslarini tayyorladi va o'qidi. Bu nutqlar Smitga birinchi shon-sharaf va rasmiy e'tirofni olib keldi: 1751 yilda u mantiq professori unvonini oldi va keyingi yili Glazgo universitetining axloqiy falsafa professori.
Smit 1752 yilda taniqli shotland faylasufi, tarixchisi va iqtisodchisi Devid Yuts bilan do'stlashdi. Ko'p jihatdan ular o'xshash edi1 ikkalasi ham axloq va siyosiy iqtisodga qiziqqan, izlanuvchan fikrga ega edi. Xyumning ba'zi ajoyib taxminlari Smitning asarlarida yanada rivojlanib, o'z ifodasini topdi.
Smit shu qadar mashhur bo'ldiki, "Nazariya" nashr etilgandan ko'p o'tmay, u Bakli gersogidan oilasi bilan Evropaga sayohat qilish taklifini oldi. Sayohat deyarli uch yil davom etdi. Ular 1764 yilda Angliyani tark etib, Parij, Tuluza, Fransiya janubidagi boshqa shaharlar va Genuyaga tashrif buyurishdi. Parijda o'tkazgan oylar uzoq vaqt esda qoldi - bu erda Smit o'sha davrning deyarli barcha taniqli faylasuflari va yozuvchilari bilan uchrashdi. U D'Alembert, Helvetiusni ko'rdi, lekin ayniqsa, ajoyib iqtisodchi, moliya bo'yicha bo'lajak bosh nazoratchi Turgot bilan yaqinroq bo'ldi.Frantsuz tilini yomon bilish Smit bilan uzoq vaqt davomida siyosiy iqtisod haqida suhbatlashishga to'sqinlik qilmadi. ko'p umumiylik: erkin savdo g'oyalari, davlatning iqtisodiyotga aralashuvini cheklash.
Vataniga qaytib, Adam Smit o'zini butunlay hayotining asosiy kitobi ustida ishlashga bag'ishlab, eski ota-ona uyida nafaqaga chiqadi. 1776 yilda "Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to'g'risida tadqiqot" nashr etildi.
“Xalqlar boyligi” – Rim imperiyasi qulagandan keyingi Yevropaning umumiy iqtisodiy tarixi (III-) bilan bogʻliq boʻlgan nazariy iqtisod (I-II kitoblar), iqtisodiy taʼlimotlar tarixini oʻz ichiga olgan besh kitobdan iborat keng qamrovli risola. IV kitoblar) va moliya fanlari, menejment fani bilan bog'liq (V kitob).
Smit merkantilizm g'oyalariga to'sqinlik qiladi. Bu tanqid mavhum mulohaza emas edi: u o'zi yashagan iqtisodiy tizimni tasvirlab berdi va uning yangi sharoitlarga yaroqsizligini ko'rsatdi. Ehtimol, unga ilgari Glazgoda olib borgan kuzatishlari yordam bergan bo'lsa kerak, o'sha paytda hali ham provinsiya shahri bo'lib, asta-sekin yirik savdo va sanoat markaziga aylangan. Zamondoshlaridan birining to'g'ri ta'kidlashicha, bu erda 1750 yildan keyin "ko'chada birorta ham tilanchi ko'rinmasdi, har bir bola ish bilan band edi".
“Xalqlar boyligi”ning nazariy qismining asosiy g‘oyasini boylikning asosiy manbai va omili inson mehnati, boshqacha aytganda, insonning o‘zi ekanligi haqidagi pozitsiyani ko‘rib chiqish mumkin. O‘quvchi bu fikrga Smit risolasining ilk sahifalaridayoq, mashhur “Mehnat taqsimoti to‘g‘risida” bobida duch keladi. Smitning fikricha, mehnat taqsimoti iqtisodiy taraqqiyotning eng muhim dvigatelidir.
Smit birinchi bo'lib sanoatning ayrim tarmoqlarining davlat tomonidan sun'iy rag'batlantirilishini o'z zimmasiga olgan merkantilizm siyosatining iqtisodiy xatolarini yo'q qilishga intilgan emas, balki aynan u o'z qarashlarini bir tizimga keltirib, uni haqiqatga tadbiq etishga muvaffaq bo'lgan. U savdo erkinligini va davlatning iqtisodiyotga aralashmasligini himoya qildi - "o'z mehnatini erkin tasarruf etish mulkning eng muqaddas va daxlsiz turidir". Smit faqat ular eng katta foyda olish uchun eng qulay shart-sharoitlarni ta'minlaydi, ya'ni ular jamiyat farovonligiga hissa qo'shadi, deb hisoblardi. Smitning fikricha, davlatning funktsiyalari faqat mamlakatni tashqi dushmanlardan himoya qilish, jinoyatchilarga qarshi kurash va shaxslarning kuchidan tashqarida bo'lgan iqtisodiy faoliyatni tashkil etish bilan cheklanishi kerak.
Mumkin bo‘lgan mehnat taqsimotiga chegara qo‘yuvchi shart sifatida Smit bozorning kengligiga ishora qiladi va shu yo‘l bilan butun ta’limotni yunon faylasuflari tomonidan ifodalangan oddiy empirik umumlashtirishdan ilmiy qonun darajasiga ko‘taradi. . Qiymat haqidagi ta’limotda Smit ham inson mehnatini ajratib ko‘rsatadi, mehnatni ayirboshlash qiymatining umuminsoniy o‘lchovi sifatida e’tirof etadi.
Smitning fikricha, jamiyat odamlar mehnat natijalarini almashadigan ayirboshlash ittifoqidir. Shu bilan birga, har bir kishi o'z shaxsiy manfaatlarini ko'zlaydi: "Biz kechki ovqatimizni qassob, pivo ishlab chiqaruvchi yoki novvoyning joylashgan joyidan kutmaymiz, balki ularning o'z manfaatlarini afzal ko'rishidan kutamiz." Har bir ishtirokchining mehnatini tejashda o'zaro manfaatli almashinuv. Shuningdek, u ayirboshlash va mehnat taqsimoti o‘zaro bog‘liqligini ta’kidlaydi. "O'z mehnati mahsulotining o'z iste'molidan ortiq bo'lgan barcha ortiqcha qismini boshqa odamlar mahsulotining unga kerak bo'lishi mumkin bo'lgan qismiga almashtira olishning aniqligi har bir kishini o'zini ma'lum bir maxsus kasbga va kasbga bag'ishlashga undaydi. ushbu maxsus sohada o'zining tabiiy sovg'alarini mukammallashtirish uchun. Bunday mehnat taqsimoti orqali odamlar milliy mahsulot yaratishda hamkorlik qiladilar.
Qiymat nazariyasi haqida gapirar ekan, Smit foydalanish qiymati va ayirboshlash qiymatini farqlaydi. Iste'molchi sizga bevosita insonning ehtiyojlarini qondirishga imkon beradi. Ayirboshlash sizga boshqa narsalarni sotib olish imkonini beradi.
V.N. Kostyuk Smit haqidagi maqolasida shunday yozadi: “...Yagona reja va umumiy markazga boʻysunmagan bozor iqtisodiyoti shunga qaramay, juda aniq qatʼiy qoidalar asosida ishlaydi. Bunday holda, har bir alohida shaxsning ta'siri sezilmaydi. U o'ziga qiziq bo'lgan tovar va xizmatlarni tanlab, daromad miqdorini hisobga olgan holda, undan so'ralgan narxlarni to'laydi. Ammo bu individual harakatlarning umumiyligi narxlarni va shu bilan daromadlarni, xarajatlarni va foydani belgilaydi. Shunday qilib, bozorning harakati alohida shaxslarning irodasi va niyatiga bog'liq bo'lmagan natijani beradi. Vaqt o'tishi bilan bozorning kengayishi mehnat taqsimoti bilan bog'liq imtiyozlarni oshiradi va shu bilan boylikning uzoq muddatli ko'payishini ta'minlaydi.
Bu mashhur "ko'rinmas qo'l" tamoyilidir. Jamoat manfaati xususiy mulkdan ustun, umumiy manfaatni izlash kerak, degan keng tarqalgan qarashga zid ravishda Smit shaxsiy manfaatlarni birinchi o'ringa qo'yish kerakligini, ya'ni «har bir insonning o'z ahvolini yaxshilashga bo'lgan tabiiy istagini ko'rsatdi. ” Ijtimoiy boylikning o'sishi va ijtimoiy qadriyatlarning ustuvorligi keyinchalik o'z-o'zidan o'rnatiladi (iqtisodiyotning bozor o'zini o'zi boshqarishi). Odamlarning o'z ahvolini yaxshilashga, pulga ega bo'lishga va foyda olishga intilishi, hech kimning xohishidan qat'i nazar, tartibni tiklaydi va ijtimoiy ideallarni o'z-o'zidan amalga oshiradi.
Biz erkin raqobatning davlat tomonidan buzilishiga yo'l qo'ymasligimiz kerak, aks holda monopoliya paydo bo'ladi. “Monopoliya tomonidan qo'yiladigan narx ... olish mumkin bo'lgan eng yuqori narxdir. Erkin raqobat natijasida yuzaga keladigan tabiiy narx esa eng past hisoblanadi. Mehnat harakatining to'siqlari ham xuddi shunday natijalarga olib keladi. "Mehnatning bir tarmoqdan boshqasiga erkin aylanishiga to'sqinlik qiladigan har bir narsa kapital aylanishiga ham to'sqinlik qiladi, chunki ikkinchisining miqdori ... unda aylanayotgan mehnat miqdoriga juda bog'liq".
Tabiiy narx kontseptsiyasini tahlil qilish Smitni unda uchta asosiy qismni ajratib ko'rsatishga olib keladi: ish haqi, foyda va renta. Har bir parcha kimningdir daromadini ifodalaydi. Aytaylik, ish haqi yollanma ishchilarning daromadi, foyda kapitalistlarning daromadi, renta esa yer egalarining daromadidir. Shunday qilib, jamiyatning uchta asosiy tabaqasi bor, degan xulosaga kelishimiz mumkin.
Smit ta'kidlaydiki, fuqarolarning ularga bo'lgan ishonchisiz pulning ishlashi mumkin emas: "Qachonki ... odamlar bankirning farovonligiga, halolligiga va ehtiyotkorligiga shunchalik ishonadilarki, ular u har doim aniq to'lash imkoniyatiga ega bo'lishiga ishonishadi. chiptalar va majburiyatlarni taqdim etish, ular bir vaqtning o'zida qancha taqdim etilgan bo'lishidan qat'i nazar, bu chiptalar tez orada oltin va kumush tangalar bilan bir xil muomalada bo'ladi, chunki ularni darhol pulga almashtirish mumkinligi aniq. mamnun qiladi.
Smit "ko'rinmas qo'l" tamoyilini ishlab chiqadi. Dastlab uni bir davlatga nisbatan ishlab chiqsa, so‘ngra o‘z topilmalarini butun dunyoga tarqatadi.
Smit nazariyasining oʻziga xosligi alohida-alohida emas, balki umuman olganda: uning tizimi oʻz davrining gʻoyalari va intilishlarining eng toʻliq va mukammal ifodasi edi – oʻrta asrlar iqtisodiy tizimining qulashi va kapitalizmning jadal rivojlanishi davri. iqtisodiyot. Asta-sekin Smitning g'oyalari o'z vatanida, keyin esa hamma joyda amaliy qo'llanilishini topdi.
Adam Smit - bu maqolada keltirilgan shotlandiyalik iqtisodchi va faylasuf, klassik siyosiy iqtisod maktabining asoschisining qisqacha tarjimai holi.