Mavzu: insoniyat tarixida tarbiya va

---

MAVZU: INSONIYAT TARIXIDA TARBIYA VA 
TA`LIMNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI.
Reja: 
• 
1. Inson rivojlanishi tarixining bosqichlari.
• 
2. Qadimgi sharq jamiyatining ijtimoiy-siyosiy tarixidagi asosiy 
jarayonlar va hodisalarni sanab bering. 
• 
3. Jahon tarixining so`nggi davridagi madaniyat rivojlanishining asosiy 
xususiyatlarini aytib bering. 

---

1. Inson rivojlanishi tarixining bosqichlari. Insoniyat tarixining asosiy bosqichlari 
iqtisodiy faoliyatining o`zgaruvchan shakllari, moddiy madaniyatni rivojlanish prinsoi 
bilan ajralib turadigan keng tan olingan yondashuv. Bunday g`oyalarni fransuz faylasufi J. 
Koldors (1743-1794) va amerika etnografiyasi bildirgan. L. Morgan (1818-1881), ular 
tarixni yovuzlik (yig`ish, ovchilik davri), vaxshiylik (qishloq xo`jaligining, 
chorvachilikning ustunligi) va o`rtoqlashdi. Ushbu davrlashtirish mehnat vositalari 
tabiatidagi o`zgaishlarga asoslangan edi. Bu arxeologiyada insoniyat hayotining dastlabki 
bosqichlarini tosh bronza va temir asrlariga bo`linganini o`rganishda tan olingan. Jahon 
svilizatsiyasining rivojlanish nazariyasi tarafdorlari unda uchta asosiy bosqichni ko`rib 
chiqdilar, ular oraliq o`tish bosqichlariga bo`linadi. Birinchi bosqich Miloddan avvalgi 
Vlll ming yillikda boshlangan, bu yig`ish va ov qilishdan o`tish bilan bog`liq edi qishloq 
xo`jaligiga chorvachilik va hunarmandchilik mahsulotlari. Ikinchi bosqich XVll asr 
o`rtalarida boshlangan ishlab chiqarishning shakllanishi, mehnatni taqsimlash tizimi 
vujudga kelgankigi bilan ajralib turdi bu esa uni yanada samaraliroq qildi, mashinalarni 
ishlab chiqarish va sanoatning rivojlanish bosqichiga o`tish uchun sharoit yaratildi. 
Uchinchi bosqich XX asrning ikkinchi yarmida boshlanib, yangi turdagi jamiyat paydo
bo`lishi bilan bog`liq edi ( ko`pincha bu malumot deb ataladi ) intellektual mehnatning 
tabiati kompyuterlarning kiritilishi bilan sifat jixatidan o`zgarganda bilimlarni ishlab 
chiqarish sanoati paydo bo`ldi. Tarixni idrok etish tarafdorlari mahalliy sivilizatsiyalarning 
o`zgarishi nuqtai nazaridan ( qadimgi yunon-Vizantiya, islomiy, nasroniy o`rta asrlardagi 
Evropa va boshqalar ) tarixiy davrlarni bir necha asrlardan ming yilliklarga qadar o`zgarib 
turadigan mavjudligi davomiyligi bo`yicha o`lchaydilar, deb takidladi A. Toynbi. Jahon 
tarixida noyob hususiyatlarga ega bo`lgan 13 ta mustaqil sivilizatsiya o`rnini bosdi ( 
qolganlarini ularning shoxlari deb bildi ) Marksistik shakllantiruvchi nazariya insoniyat 
tarixining beshta asosiy davrlarini ajratib ko`rsatadi. Ushbu davrlarning har biri 
avvalgisiga qaraganda ancha progressive deb hisoblangan. Iptidoiy jamoa tuzumi davri 
ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasi juda past bo`lganligi bilan ajralib turar 
edi, bunda xususiy mulk hali mavjud bo`lmagan odamlar tabiatga to`liq bog`liq bo`lgan va 
faqat birgalikdagi jamoaviy mehnat va istemol sharoitida yashashlari mumkin edi. 

---

Quldorlik shakllanishiga o`tish vositalari yaxshilanishi ortiqcha mahsulot ishlab chiqarish 
imkoniyatining paydo bo`lishi va uni yakka o`zi tasarruf etish, xususiy mulkning paydo
bo`lishi bilan bog`liq. Bundan tashqari egasi qul egasi nafaqat er va mehnat vositalariga 
balki gapirish vositasi deb hisoblangan ishchilarning qullariga ham egalik qilgan. 
Feodallar jamiyati ishchilarning yer egalari qisman shaxsiy qaramligi bilan tavfsiflanadi. 
Dehqonlar mehnatga layoqatli aholining asosiy qismimi tashkil etadigan mahnat qurollari 
shahsiy mulki bo`lgan ishlab chiqarilgan mahsulotning bir qismini tasaruf etish huquqiga 
ega. Bu ularning qullarda bo`lmagan mehnat unumdorligini oshirishga bo`lgan qiziqishini 
aniqladi. Marksizm kapitalistik deb belgilangan shakllanish doirasida ihchi shaxsan 
erkindir. Biroq hech qanday tirikchiliksiz u mehnat qobilyatini sotishga majbur tadbirkor 
ishlab chiqarilgan ortiqcha mahsulotning to`lanmagan qismiga to`g`ri keladigan ishlab 
chiqarish vositalarining egasi. Keyingi kommunistik shakllanish xussusiy mulkni yo`qotib 
inson chinakam erkinlikni qo`lga kiritadigan faqat o`zi uchun va umuman jamiyat 
extiyojlari uchun ishlaydigan o`zi hayotining ustoziga aylanadigan jamiyat sifatida 
ko`rildi. Marksistik nazariyada har bir tarixiy kengaytirilgan davrda tegishli 
shakllanishlarning shakllanishi gullab yashnashi va pasayish davri ajratilgan. Sivilizatsiya 
yondashuvi sivilizatsiyalar rivojlanishdagi bir hil bosqichlarni takidladi. Eralar va ularning 
tashkil topgan davrlari o`rtasidagi chegaralar qoida tariqasida xalqlar hayotiga katta 
ko`rsatgan yirik tarixiy voqealar bilan belgilanadi.  
Bir qarashda tarixga turli xil yondashuvlar tarafdorlari uning davriylashtirishda 
keskin ravishda ajralib turganday tuyulishi mumkin, ammo aslida bunday bo`lmaydi. 
Baxslar faqat bazi masalalar bo`yicha yuzaga keladi. Gap shundaki o`zgarishlar vaqti turli 
yo`llar bilan chaqirilishi mumkin shakllanishlarning o`zgarishi, mahalliy sivilizatsiyaning 
qulashi rivojlanishning yangi bosqichining boshlanishi. Tariflangan voqealarning mohiyati 
bundan o`zgarmaydi. Tarixiy rivojlanishlarning har bir yangi davri qoida tariqasida 
iqtisodiy faoliyat shakllarining o`zgarishlari mulkiy munosabatlar siyosiy inqiloblar, 
manaviy madaniyatlar tabiatidagi chuqur o`zgarishlar bilan bog`liq. Jahon tarixini 
o`rganayotganda, dunyo taraqqiyotini jamiyatlar, davlatlar hayotining barcha soxalarida, 
o`zaro munosabatlarda, odamlarning o`zlarining tabiiy muhiti bilan o`zaro 

---

munosabatlarida doimiy ravishda o`zaro bog`liq bo`lgan o`zgarishlarning jarayoni sifatida 
tushunishga asoslanish kerak. Agar bu o`zgarishlar tashqi qiyofaga tasir qilsa agar butun 
dunyo emas balki dunyo aholisining aksariyati hayotiga tasir qilsa agar butun dunyo emas 
balki dunyo aholisining aksariyati hayotiga ta`sir qilsa jahon tarida yangi bosqich 
boshlanishi haqida gapirish qonuniydir. Ba`zan bu ko`plab xalqlarga bevosita ta`sir 
qiladigan mutlaqo aniq voqealar bilan bog`liq. Boshqa hollarda , yangi bosqichga o`tish 
vaqt o`tishi bilan uzaytiriladi. Keyin burilish nuqtasi uchun ba`zi shartli sana qabul 
qilinishi mumkin. Shuni esda tutish kerakki, har qanday davriylashtirish, agar biz butun 
insoniyat tarixi haqida gapiradigan bo`lsak, qaysidir ma`noda o`zboshimchalik bilan 
bo`o`rta ladi. Inqiroz va jamiyatning tanazzulini yangi tsivilizatsiya unib-o`sib borishi 
bilan birlashtirish mumkin. Ushbu jarayonlar dunyoning barcha mintaqalarida bir vaqtning 
o`zida rivojlanmaydi. Shunday qilib yangi davrning sanoat tsivilizatsiyasi shakllandi. 
Ba`zi bir davlatlarda allaqachon sanoat inqilobidan omon qolishgan bo`lsa, boshqalar 
mulk tizimidan va ishlab chiqarishidan nariga o`tmagan, uchinchidan, eski va yangi tizim 
elementlari ajoyib tarzda birlashtirilgan. Insoniyat ibtidoiy davrga, qadimgi dunyo, o`rta 
asrlar tarixi, yangi va zamonaviy davrlarga bo`linishi umumiy qabul qilindi. Ibtidoiy 
davrning davomiyligi 1,5 million yildan ko`proq vaqtga baxolanmoqda. Uni 
o`rganayotganda arxeologiya tarixning yordamiga keladi. Qadimgi asboblar, g`or rasmlar 
va qabrlar qoldiqlar asosida u o`tmishdagi madaniyatlarni o`rganadi. Ibtidoiy odamlarning 
qiyofasini qayta tiklash antropologiya fani Ushbu davrda zamonaviy tipdagi shaxsning 
paydo bo`lishi (taxminan 30.000-40.000 yillar oldin) , asboblar asta-sekin 
takomillashtirilmoqda va ov qilish, baliq ovlash va yig`ishtirishdan dehqonchilik va 
chorvachilikka o`tish boshlandi. Qadimgi dunyo tarixini hisoblash birinchi davlatlar paydo 
bo`lganidan boshlab (miloddan avvalgi IV-111 ming yillik) amalga oshiriladi. Bu davrda 
gubernatorlarga bo`lingan va hukronlik qilingan, bor yo`q bo`lgan, keng qullik davri 
bo`lgan (qadimgi barcha davlatlarda bu kata iqtisodiy axamiyatga ega bo`lmagan). 2. 
Qadimgi Sharq jamiyatining ijtimoiy-siyosiy tarixidagi asosiy jarayonlar va hodisalarni 
sanab bering . Tanlovingizni asoslang. Miloddan avvalgi to`rtinchi ming yillikning 
yarmida Nil va Furot vodiylarida birinchi sinf jamiyatlari va davlat shakllanishilari paydo 
bo`lishidan qadimgi Sharq xalqlari tarixini o`rganish odat tusiga kirgan. e. IV asrning 30 - 

---

20 yillari Yaqin Sharq tugaydi. Miloddan avvalgi e., Aleksandr Makedonskiy 
boshchiligidagi yunon-makedon qo`shinlari butun Yaqin Sharqni, Eron platosini, O`rta 
Osiyoning janubini va Hindistonning shimoli-g`arbiy qismini egallab olishgan. 
Makedoniyalik Iskandar Zulqarnayn davridan boshlab bu hududda `` Qadimgi Yunoniston 
tarixi`` kursida o`rganilayotgan ellinistik davlatlar paydo bo`ladi. O`rta Osiyo, Hindiston 
va Uzoq Sharqqa kelsak, bu mamlakatlarning qadimgi tarixi III-V asrlarga qadar 
o`rganiladi. n e., ya`ni qadimgi jamiyat o`rnini feodallar jamiyat krlgan voqtgacha. 
Shunday qilib, qadimgi Sharq xalqlari tarixi qariyb uch ming yillik tarixga ega. Odatda, 
qadimgi Sharq deb nomlangan katta jug`rofiy hudud Karfagen joylashgan Tunisni 
zamonaviy Xitoy, Yaponiya va Indoneziyaga, janubdan shimolga - zamonaviy 
Efiopiyadan Kavkaz tog`lariga va Orol dengizining janubiy sohillarigacha kechiradi. Antik 
davrda tarixda muhim rol o`ynagan ko`plab davlatlar bo`lgan: Buyuk Qadimgi Misr 
podsholigi, Bobil davlati, Xet imperiyasi, keng Ossuriya imperiyasi, Urartu davlati, 
Finikiya, Suriya va Falastin hududidagi kichik davlat tuzilmalari, Frigiya va Lidiya 
qirolligi, Eron platosi davlatlari, shu jumladan Yaqin Sharq va deyarli butun O`rta Sharq 
hududlarini, O`rta Osiyoning davlat tuzilmalarini o`z ichiga olgan Fors monarxiyasi 
Hindiston qit`asi, Xitoy, Koreya, va Janubiy-Sharqiy Osiyo hududida. Qadimgi Sharq 
jamiyatining uzoq evolyutsiyasida tarixiy rivojlanishning notekisligi qonuni o`zining 
namoyonini topdi. Qadimgi Sharq mamlakatlarining ayrimlari yuqori ijtimoiy-iqtisodiy, 
siyosiy va madaniy darajaga erishdilar. Qadimgi Misr, Mesopotamiya, Finikiya, Xettlar, 
Qadimgi Hindiston, Qadimgi Xitoyda,tsivilizatsiyaning yuqori darajasi qayd etilgan. Bu 
erda kuchli rivojlangan madaniyat va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning markazlari 
yaratildi, ular qo`shni, orqaga joylashgan hududlarga ta`sir ko`rsatdi, ishlab chiqaruvchi 
kuchlar, ijtimoiy munosabatlar, davlat boshqaruvi va ulardagi o`ziga o`ziga xos 
madaniyatning rivojlanishiga turtki bo`ldi. Miloddan avvalgi IV-III ming yilliklarda e. 
Qadimgi Sharqning ko`pgina mintaqalari ( Misr, Mesopotomiya, Hindiston) nisbatan 
xavfsiz holatga kelgan ammo moloddan avvalgi ll ming yillikni o`rtalariga kelib har bir 
mahalliy madaniyatni boyitgan turli hil aloqador aloqalar bilan chambarchas bog`liq 
bo`lgan davlatlar tizimi. Shunday qilib qadimgi sharq dunyosining taniqli birligi 
shakllandi, bu mintaqa va butun insoniyatning jadal rivojlanishida muhim rol o`ynadi.

---

Sharqiy dunyo uchun atrof-muhit sharoitlarining asosiy turlari: 1) keng dasht va 
tekisliklarga suvsiz platolar; 2) kata daryolar bilan kesilgan va sug`oriladigan 
pasttekisliklar; 3) dengizga bevosita tutashgan qirg`oq mamlakatlari; Ushbu uch turga 
yana ikkita muhim turni qo`shish kerak: tog`li hududlar va cho`l hududlari, ular tobora 
ko`proq arxeologik va tarixiy tadqiqotlar doirasiga kirmoqda. Birinchi turdagi geografik 
sharoitlarga Suriyani Mesopotamiya va Arabiston bilan bog`laydigan Suriya-
Mesopotamiya cho`llari, O`rta Osiyo tog`li hududlari va platolari, Kichik Osiyo va Eron, 
Kasbiy dashti, O`rta Osiyo platosi, Din, shuningdek, Xitoyning ulkan tog`li hududlari va 
dashtlari kiradi. Ikkinchi turdagi geografik sharoitlarga ulkan daryolar cho`kindilari 
tomonidan yaratilgan qadimgi allyuvial vodiylar va pasttekisliklar kiradi: Nil vodiysi, 
Furot va Dajla vodiysi, uni yunonlar Mesopotamiya (Mesopotamiya yoki Mesopotamiya) 
deb atashgan, Shimoliy Hindistondagi Indus va Ganges vodiylari va nihoyat Yangtse 
Tszyan va Sariq daryolari. Xitoyda . Uchinchi turdagi geografik sharoitlar Nil deltasini, 
shuningdek, Furot va Dajla deltalarini o`z ichiga oladi, ular qadimgi voqtlarda Fors 
ko`rfaziga alohida kanallar orqali oqib kelgan, O`rta yer dengizi sohillari va Finikiya va 
nihoyat, Hindistonning janubi-g`arbiy qismida joylashgan unumdor Malabar sohillari. 
Qadimgi Sharq mamlakatlarida asta-sekin uchta asosiy sinf paydo bo`ldi: qullar va ular 
bilan bog`langan ishchilar sinfi, mayda ishlab chiqaruvchilar sinfi, va hukmdorlar sinfi 
ularga yer, sud va xizmat qiluvchi aristokratiya, armiya qo`mondonligi, ruhoniylar va 
qishloq xo`jaligining badavlat qatlamlari kirgan. Har bir sinf monolit va bir hil emas edi, 
lekin huquqiy va ichki holati, mulkiy boyliklari bilan ajralib turadigan bir necha 
qatlamlardan iborat edi. Masalan, qullar sinfida qonuniy kuch elementlarini saqlab qolgan 
chet el qullari va qarzdor qullar mavjud edi: shuningdek, oilaning yosh a`zolarining otaga, 
uy egasiga nisbatan qullik holati mavjud edi. Kichik ishlab chiqaruvchilar sinfiga erkin va 
qaram dexqonlar, turli xil mulkka oid hunarmandlar kirgan. Qadimgi Sharq 
mamlakatlarida hukmron sinfning o`ziga xos xususiyati uning davlat apparati bilan 
chambarchas bog`liqligi edi. Uchta asosiy sinflarning mavjudligi qadimgi Sharq 
jamiyatlarida sinf va ijtimoiy munosabatlarning murakkabligini aniqladi. Klassik va 
ijtimoiy kurash, qullar, qaram ishchilar va erkin mayda ishlab chiqaruvchilar sinfining, 
asosan qishloq xo`jalik hamjamiyatining oddiy a`zolari bo`lgan nochor bo`limlar ishtirok 

---

etgan qo`zg`olonlar haqida ma`lumotlar saqlanib qoldi. Hukmron tabaqaning turli 
qatlamlari o`rtasida, ba`zida qirol boshchiligida harbiy va ruhoniylar aristokratiyasi, 
ruhoniylar va zodagonlar o`rtasida keskin to`qnashuvlarga aylanib ketgan tortishuvlar 
bo`lgan. Murakkab sinf va ijtimoiy tuzilma qadimgi Sharq jamiyatining ibtidoiy bilan 
taqqoslaganda yuqori darajada rivojlanganligidan dalolat beradi. Shu bilan birga qadimgi 
Sharq mamlakatlarining qadimgi Yunoniston va Qadimgi Rim siyosatiga nisbatan 
rivojlanish surati nisbatan pastligini takidlash kerak. Bu qadimgi Sharq iqtisodiyotining 
turg`un tabiatida Tovar iqtisodiyotining sust rivojlanganida muhandislik va 
texnologiyaning sekin takomillashganida va mehnatning taqsimlanishida namoyon bo`ldi. 
Quldorlik munosabatlari o`zlari qadimgi Yunoniston va Rimga xos bo`lgan chuqurlik va 
miqyosga ( qullarning kamligi, ko`plab sohalarda sust qatnashish, mehnat 
unumdorligining pastligi ) erisha olmagan. Qadimgi Sharqda ijtimoiy tuzilishning eng 
muxim xususiyati bu jamoalarning asosiy ijtimoiy va hududiy birliklarning mavjudligi. 
Har qanday qadimiy Sharq davlati bir necha shaharlardan tashqari ko`plab qishloq 
jamoalaridan iborat edi, ularning har biri o`z tashkilotiga ega edi va yopiq dunyo edi. 
Qadimgi Sharq jamoalari dastlab qabilalar jamoalariga qaytishgan, ammo ularning 
mazmuni tabiati va ichki tuzilishida ular allaqachon yangi hodisa bo`lgan. Jamiyat 
o`zining ota-ona hususiyatini yo`qotdi va malum bir hududda isteqomad qiluvchi va bir-
birlariga boshqa hamjamiyatlarga va davlatga nisbatan huquq va majburiyatlar bilan 
bog`liq bo`lgan qo`shnilarning tashkilotlariga aylandi. Jahon tarixining so`ngi davridagi 
madaniyat rivojlanishining asosiy xususiyatlarini aytib bering. XIX asrning tezkor texnik 
taraqqiyoti- XX asr boshlari. G`arbiy Evropa va Shimoliy Amerika madaniyatining 
rivojlanishiga ta`sir qilishi mumkin emas edi. Sanoat inqilobining yakunlanishi va 
industrializatsiya natijasida shaharlarning o`sishi sodir bo`ldi. 20-asr boshlariga kelib, 13 
eng yirik shahar aholisi miliondan oshdi. Shu yillarda shahar hayotiga va shahar 
madaniyatiga yangi odamlar qo`shildi. Bu davrda shahar she`riyat va rassomchilikda 
badiiy izlanishlar mavzusiga aylanganligi bejiz emas. 19-asrning 70-yillari va keying 
yillarda hayotga kirgan avlodlar mashinasozlik, temir yo`llar, kemalarni tabiiy yashash 
joylarining ajralmas qismi deb bilishgan. Ma`naviy hayotda yangi va doimiy yangilanib 
turadigan texnologiyalarning ulkan salohiyati hissi paydo bo`ldi. Texnik yuksalish ko`p 

---

jihatdan moddiy muxitni o`zgartirdi, odamlar hayotiga muhim yangiliklar kiritdi. Tarixiy 
va madaniy nuqtai nazardan, eng asosiysi, bu inqilob texnik va ilmiy inqilobning 
ishtirokchisi sifatida insonning o`zgarishiga hissa qo`shdi. Juda yuqori professional 
darajada o`ylashni o`rgangan odam, hayotning boshqa sohalarini tahlil qilish qobiliyatini 
qo`lga kiritadi. Bu uning axloqiy tamoyillari, badiiy qarashlari va ta`mlarga ta`sir qiladi. 3. 
Jahon tarixining so`ngi davridagi madaniyat rivojlanishining asosiy xususiyatlarini aytib 
bering. XlX asrning tezkor texnik taraqqiyoti – XX asr boshlari. G`arbiy Yevropa va 
Shimoliy Amerika madaniyatining rivojlanishiga ta`sir qilishi mumkin emas edi. Sanoat 
inqilobining yakunlanishi va industrializatsiya natijasida shaharlarning o`sishi sodir bo`ldi. 
XX asr boshlariga kelib, 13 ta eng yirik shahar aholisi milliondan oshdi. Shu yillarda 
shahar hayotiga va shahar madaniyatiga yangi odamlar qo`shildi. Bu davrda shahar 
she`riyat va rassomchilikda badiiy izlanishlar mavzusiga aylanganligi bejiz emas. XlX 
asrning 70-yillari va keying yillarda hayotga kirgan avlodlar mashinasozlik, temir yo`llar, 
kemalarni tabiiy yashash joylarining ajralmas qismi deb bilishgan. Ma`naviy hayotda 
yangi va doimiy yangilanib turadigan texnologiyalarning ulkan salohiyati hissi paydo 
bo`ldi. Texnik yuksalish ko`p jihatdan moddiy muhitni o`zgartirdi, odamlar hayotiga 
muhim yangiliklarni kiritdi. Tarixiy va madaniy nuqtai nazardan eng asosiysi bu inqilob 
texnik va ilmiy inqilobning ishtirokchisi sifatida insonning o`zgarishiga hissa qo`shdi. 
Juda yuqori professional darajada o`ylashni o`rgangan odam, hayotning boshqa sohalarini 
taxlil qilish qobilyatini qo`lga kiritadi. Bu uning axloqiy tamoyillari, badiiy qarashlari va 
ta`mlariga ta`sir qiladi. Yuqori intelektual darsaja G`arbiy Yevropa va Shimoliy Amerika 
milliy madaniyatlarining o`ziga xos xususiyatiga aylanmoqda. Texnologiyalardagi 
o`zgarishlar ehtimol ushbu mamlakatlarning aloqa sohasidagi barcha aholisiga eng ta`sirli 
ta`sir ko`rsatmoqda. Bu yerda iqtisodiy ahamiyatdan tashqari, temir yo`llarni rivojlantirish 
madaniy taraqqiyotda ham muxim ro`l o`ynaydi. Bu shahar va qisman qishloq aholisining 
harakatchanligini ta`minlaydi, ichki ko`chish xarajatlarini kamaytirdi va tezkor harakat 
tufayli vaqt g`oyasiga o`zgartirish kiritdi. Xuddi shu yo`nalishda shahar ichidagi transport 
sohasida ham o`zgarishar amalga oshirildi. Madaniy nuqtai nazardan malumot uzatish 
bilan bevosita bog`liq bo`lgan texnik yangiliklarga alohida o`rin ajratiladi, ya`ni ongli 
faktlar, g`oyalar, tasvirlar bilan boyitish bilan, bu ixtirolarsiz ko`p odamlarga umuman 

---

yetib bormagan yoki keyinchalik paydo bo`lgan. Ichki va tashqi malumot muntazam 
ravishda va birinchi navbatda matbuot orqali kela boshladi. Katta gazetalarning muxbirlari 
o`z nashrlarini eng yangi materiallar bilan ta`minlashga harakat qilishdi va temir yo`l 
tufayli poytaxtlar va yirik shaharlardagi gazetalar tezda abonentlarga yetkazildi. Transport 
va aloqalarning rivojlanishi xalqaro aloqalarni faollashtirdi va intensive madaniy 
almashinuvga yordam berdi. Bu jarayon madaniyatning o`z-o`zini rivojlanishi uning ichki 
ehtiyojlari bilan ham rag`batlantirildi. Faqat hozirda aktyorlarning gastrollari madaniyat 
arboblarining shaxsiy uchrashuvlari va ularning intensive yozishmalari uchun texnik 
to`siqlar mavjud. Xalqaro madaniyat aloqalar muntazam rivojlanib bormoqa. Kino asta 
sekin eng muhim aloqa vositasiga aylanib bormoqda, ayniqsa voqeani yozib boradigan va 
uni turli mamlakatlarda ko`plab tomoshabinlarga ko`rishga imkon beradigan xronik 
filmlar tufayli. Kinoning badiiy imkoniyatlarini kashf etish – bu ulkan madaniy yutuq. 
Kino allaqachon o`sha davrda istalgan mamlakatning eng chekka burchaklariga yetib 
boradigan teatr muzey qismiga nisbatan ustunlikka ega edi. Filmda o`rnatilgan spektakl 
hech qanday maxsus shartlarni talab qilmasdan qayta-qayta takrorlandi, va nisbatan 
arzonligi uni keng omma uchun ochiq qildi. 

---

XULOSA Xulosa qilib aytganda insoniyat tarixida ta`lim va tarbiyaning o`rni kata. Biz 
olayotgan ta`limni hozirgi kunda ustozlarimiz berayotgan bo`lsa, tarbiyani ko`p qismini 
ota-onamizdan olamiz. Ta`lim va tarbiya ikkalasi bir-biriga bog`liq. Agarda tarbiya 
bo`lmasa ta`limni olish qiyin. Ta`lim tarbiyani oz joyida qo`llasak, kelajakda yuksak 
marralarga ega bo`lamiz. 
Foydalinlgan adabiyotlar. 
http://hozir.org